تصوف

بیانکا ماریا اسکارچیا آمورتّی، پژوهشگر ایتالیایی نیز دربارۀ برخی از متون مانند آثار خواجه نصیرالدین طوسی، نجم‌الدین کبرى، ملاحسین واعظ کاشفی، و همچنین تأثیر مشرب حروفی در شعر فارسی عمادالدین نسیمی، و تأثیر عرفان مولانا در نی‌نامۀ جامی تحقیقاتی کرده است (پیه مونتسه، 37).
جان روبرتو اسکارچیا، اسلام‌شناس ایتالیایی و شاگرد باوزانی نیز مقالاتی در زمینۀ تصوف دارد که از آن جمله است: «تصوف»؛ «حافظ، شمس‌الدین محمد»؛ «چشم‌اندازی از حافظ»؛ «مثنوی»؛ «رومی»؛ «گلشن راز قدیم»؛ «ابلیس در شعر عطار»؛ «گریز از باد در سیرالعباد سنایی» ( فرهنگ، 1/ 280-286). 

و ـ روسیه

ایران‌شناسان و تصوف‌پژوهان روسی فعالیتهای تحقیقی خود را از نیمۀ سدۀ 19م آغاز کردند و در این زمینه گامهای بزرگی برداشتند. برخی از برجسته‌ترین آنان را می‌توان یاد کرد: والنتین آلکسیویچ ژوکوفسکی (د 1918م)، که متخصص در زبان، ادبیات، فرهنگ، مردم‌شناسی و تصوف ایران بود، آرامگاه فردوسی را در جایی که در اصل باغ شخصی او بود، پیدا کرد. تصحیح و انتشار اسرار التوحید و کشف المحجوب از کوششهای اوست (نیک‌بین، 550-551)؛ ولادیمیر آلکسیویچ ایوانف (د 1970م)، زبان‌شناس و محقق در تاریخ اسماعیلیه، که در 1959م در ایران ساکن شد و در تهران درگذشت. از آثار او ست دربارۀ تصوف: «زندگی‌نامۀ شیخ احمد جام»؛ «منابع نفحات جامی»؛ «طبقات الصوفیۀ انصاری به زبان قدیم هرات»؛ «اسناد جدید فارسی دربارۀ حلاج»؛ «بوسیدن دست درویش»؛ «زبان ویژۀ دراویش دوره‌گرد ایرانی»؛ «چند آواز درویشی به فارسی»؛ «زندگی‌نامۀ روزبهان بقلی»؛ «تفسیر اسماعیلیه بر گلشن راز»؛ «اصالت دست‌نوشته‌های جامی»؛ «دست‌نوشتۀ دیگری از جامی»؛ پندیات جوانمردی؛ متون اهل حق، عابدان راستین کردستان (تصحیح متن فارسی و تحلیل)؛ «شمس تبریزی مولتان»؛ «تصوف و اسماعیلیه: چراغ‌نامه»؛ «اثری از علی‌اللٰهیها» ( فرهنگ، 1/ 519-525؛ دفتری، 63). 
یوگنی ادواردویچ برتلس (د 1957م)، متخصص در زبان و ادبیات فارسی و تاریخ فلسفۀ اسلامی و تصوف است. برخی از آثار او در زمینۀ تصوف اینها ست: تصوف و ادبیات تصوف؛ تحقیقاتی در غزلیات عطار؛ «شرح جامی بر رباعیات عطار»؛ «رباعیات نجم‌الدین کبرى»؛ «رباعیات مجدالدین بغدادی»؛ انوار سهیلی، اثر ملاحسین واعظ کاشفی؛ اللمع فی التصوف، اثر ابونصر سراج؛ «عین القضاة همدانی»؛ شیخ ابوالحسن خرقانی؛ «اشعار ملامحسن فیض کاشانی»؛ «تراش‌نامه، منظومۀ آموزشی دراویش جلالی»؛ «یادداشتهایی دربارۀ اصطلاحات شاعرانۀ صوفیان»؛ «اساس تاریخ تکاملی علم اشعار عرفانی در ایران»؛ «جنبه‌های اصلی پیشرفت و تکامل اشعار صوفیانه»؛ عصر جامی زندگی و آثار او ( فرهنگ، 2/ 204-205، 209؛ نیک‌بین، 182-184؛ نیز نک‍ : ه‍ د، برتلس). 

زـ سوئد

از میان محققان سوئدی که در زمینۀ تصوف تحقیقاتی داشته‌اند، می‌توان به تور آندرا (د 1947م)، هنریک ساموئل نیبرگ (د 1974م) و بوآندرس اوتاس اشاره کرد. تورآندرا، اسلام‌شناس و محقق در تاریخ ادیان، از جمله پیشگامان تحقیقات تطبیقی در زمینۀ تصوف بود و در این زمینه آثاری چون خاستگاههای اسلام و مسیحیت، «زهد و رهبانیت» و در باغ سبز عرفان، را نوشت که در آنها ضمن بررسی روابط نخستین زهاد و صوفیان مسلمان با راهبان و زاهدان مسیحی، چگونگی تأثیر احتمالی عقاید و آداب مسیحی را در تصوف نشان داد (نیک‌بین، 39؛ فرهنگ، 1/ 132؛ شیمل، 7-10). 
هنریک ساموئل نیبرگ نیز اثری با عنوان «تألیفات کوچک ابن عربی» به چاپ رساند و مقدمۀ آلمانی ممتازی بر آن نوشت (بدوی، 414). بوآندرس اوتاس هم در زمینۀ تصوف دارای این آثار است: «توصیف ادبی تصوف ایرانی»؛ «تصوف در ادبیات شرقی»؛ مناجات یا الاهی نامۀ عبدالله انصاری ( فرهنگ، 1/ 462-463). 

ح ـ سویس

تیتوس بورکهارت (د 1984م) از جملۀ محققان و اندیشمندان نامدار سویسی است که بیش از هر چیز دلبستۀ هنرهای نمادین و رمزی اسلامی بود و اعتقاد داشت که اروپای امروزی فاقد چنین هنرهایی است. از همین‌رو، وی شیفتۀ تصوف اسلامی شده بود، زیرا این دو را وابسته به یکدیگر می‌دید (آژند، 9-10). وی افزون بر آثاری که در زمینۀ هنر و فرهنگ اسلامی دارد، کتابها و مقالاتی در زمینۀ تصوف نوشته که از جملۀ آنها ست: گزیده‌هایی از کتاب انسان کامل فی معرفة الاواخر و الاوائل اثر عبدالکریم جیلی؛ «رمز روحانی اخترشناسی از دیدگاه محیی‌الدین ابن عربی»؛ درآمدی بر آیین تصوف؛ درآمدی بر آموزه‌های باطنی اسلام؛ «نقش نمادین آیینه در تصوف اسلامی»؛ گزیده‌هایی از مقامات شیخ العربی الدرقاوی؛ «صلوات ابن مشیش»؛ ترجمۀ فصوص الحکم ابن عربی ( فرهنگ، 2/ 406-407). 
فریتس مایر (د 1998م)، دیگر خاورشناس سویسی بود که در بازل (بال) به دانشگاه رفت و معارف اسلامی، عرفان، ادبیات سامی و فقه‌اللغه آموخت و به توصیۀ استادش، رودلف چودی برای دستیاری هلموت ریتر به استانبول سفر کرد. پس از آن بود که توانست رسالۀ دکتری خویش را با عنوان حیات شیخ ابواسحاق کازرونی تألیف کند (1937م) و یک سال بعد، تصحیح فردوس المرشدیه اثر محمودبن عثمان را با مقدمه‌ای بسیار جامع دربارۀ شیخ ابواسحاق کازرونی منتشر سازد. مایر در 1962م به جانشینی استادش چودی برگزیده شد و کرسیهای شرق‌شناسی، تاریخ ادیان و ادبیات فارسی را برعهده گرفت. از ویژگیهای مایر یکی تبحر در کشف معانی و نکات ناشناخته، و دیگری علاقۀ فراوان به تحقیق دربارۀ موضوعات نادر و شخصیتهای خاص است. اثر عمدۀ وی کتاب بهاء ولد، زندگی و عرفان او (1987م) است که نخستین گام جدی برای شناخت افکار و شخصیت بهاء ولد بنا بر گزارشهای خودنوشت او ست که در کتاب معارف وی گرد آمده است. به اعتقاد مایر عرفان بهاء ولد نوع بکری از عرفان اسلامی است که تا کنون دربارۀ آن پژوهش و بررسی نشده است. مایر توانست با مهارت تمام، خطوط اصلی عرفان بهاء ولد را روشن کند و در چارچوبی منسجم ارائه نماید. 
اثر دیگر او، کتاب ابوالسعید ابوالخیر، حقیقت و افسانه، سیر اندیشه و پژوهشهای علمی مایر در جهان اسلام را نشان می‌دهد. در این کتاب نه تنها از عرفان ابوسعید، بلکه از تاریخ و بنیادهای تصوف، فِرَق مذهبی، مکاتب گوناگون فقهی و کلامی، نظام خانقاهها و تحولات سیاسی و اجتماعی آن عصر گزارش شده است. فرق نقشبندیه (1994م)، یعنی آخرین کتاب مایر نیز پژوهشی گسترده دربارۀ رابطۀ قلبی مرید و شیخ، و اعمال قدرت و تصرف نزد مشایخ است. مهم‌ترین آثار مایر دربارۀ تصوف نیز اینها ست: «مقالاتی دربارۀ پرهیزگاری و عرفان اسلامی»؛ «شیخ احمد جام»؛ «منابع نفحات الانس جامی» و تحقیقات گسترده دربارۀ شیخ نجم‌الدین کبرى و کتاب او فوائح الجمال و فواتح الجمال (بایبوردی، 9-11). 

ط ـ فرانسه

کهن‌ترین پژوهشی که به زبان فرانسه در باب آثار صوفیه انتشار یافته است، به آغاز سدۀ 19م باز می‌گردد. در این زمان آنتوان سیلوستر دوساسی (د 1838م) ترجمۀ پندنامۀ شیخ عطار را همراه با مقدمه‌ای محققانه منتشر کرد که بیانگر درک عمیق معانی کتاب از سوی او ست (نیک بین، 422-426). کار وی را شاگردش ژوزف هلیودُر گارسَن دوتاسی (د 1878م) دنبال کرد و گسترش داد. دوتاسی منطق الطیر عطار و کشف الاسرار عزالدین بن قاسم مقدسی را به فرانسه ترجمه کرد و همراه با متن اصلی و تعلیقاتی محققانه به شیوۀ استادش چاپ نمود. تألیف دیگر وی در همین زمینه، شعر فلسفی و دینی در میان ایرانیان است (بدوی، 100-101). 
در پایان سدۀ 19م نیز کلمان هوار (د 1926م)، متخصص در زبانها و ادبیات شرقی و اسلامی، و صاحب مقالات متعدد در «دائرةالمعارف اسلام»، تحقیقات چندی در زمینۀ ادبیات تصوف از خود بر جای نهاد که از آن جمله است: رباعیات باباطاهر عریان به زبان پهلوی در عصر اسلام (ترجمه و تحشیه)؛ «رباعیات جدیدی از باباطاهر عریان»؛ «دراویش بکتاشی»؛ سلمان فارسی؛ «قدیسانِ دراویش چرخان» (ترجمۀ مناقب‌العارفین شمس‌الدین احمد افلاکی و تحشیه بر آن)؛ «جامی»؛ «متون ایرانی دربارۀ فرقۀ حروفیه» (ترجمه و تحشیه) ( فرهنگ، 1/ 450- 455). 
در این دوره همچنین باید به اثر دیگری دربارۀ تصوف، با عنوان طریقه‌های اسلامی در حجاز (پاریس، 1887م)، تألیف آلفرد لوشاتلیه (د 1929م) نیز اشاره کرد. وی در 1907م به انتشار مجلۀ «جهان اسلام» همت گماشت (بدوی، 352). 
در اوایل سدۀ 20م برنارد کارادوو (د 1952م)، محقق در زمینۀ فلسفه و تاریخ اسلام، بخشی از جلد چهارم از کتاب 5 جلدی خود با عنوان «متفکران اسلامی» را به علوم الاهی، عرفان، جوامع حکیمان و جز آنها اختصاص داد. وی تائیۀ ابن‌فارض را نیز در 746 بیت ترجمه کرد. تألیفات دیگر او نیز «حکمت اشراق، شهاب‌الدین سهروردی» و «غزالی» (1952م) است (نیک‌بین، 757-758). آلفرد اکتاوبل (د 1945م) نیز محقق دیگر فرانسوی است که مدتی طولانی در شمال افریقا اقامت داشت و مقالۀ «تصوف در مغرب اسلامی»، مندرج در «سالنامۀ مطالعات شرقی» (1934-1935م) را نوشت (همو، 202-203). آرتور گای (د 1928م)، متخصص در زبان و ادبیات عربی و تاریخ اسلام هم ترجمه‌ای منظوم از دیوان حافظ را با مقدمه‌ای دربارۀ زندگی‌نامه و محیط زندگی وی منتشر کرد (همو، 879). 
لوئی ماسینیون (د 1962م) بزرگ‌ترین خاورشناس فرانسوی در زمینۀ فرهنگ و علوم اسلامی، و به‌ویژه عرفان و تصوف، و افکار و شخصیت حلاج است. وی از جمله محققان غربی است که برای تصوف، خاستگاه مستقل اسلامی و مبادی مأخوذ از قرآن و سنت نبوی قائل است. ماسینیون مدخلهای متعددی از «دائرةالمعارف اسلام» (از جمله «حلاج» و «حلول») را نوشت. نخستین اثر وی دربارۀ حلاج مصائب حلاج و طریقۀ حلاجیه بود و پس از آن آثار دیگری نیز منتشر کرد: حلاج، شیخ مصلوب؛ طواسین (متن همراه ترجمۀ فارسی و تحقیقات او بر اساس نسخه‌های خطیِ استانبول)؛ 4 متن مربوط به کتاب طواسین؛ دیوان حلاج (متن همراه با ترجمه)؛ اخبار حلاج (متن و ترجمه)؛ «اسناد اخبار حلاج»؛ «زندگی حلاج پس از مرگ او»؛ «قوس زندگی حلاج»؛ «اسطورۀ منصور حلاج در مناطق ترک‌نشین»؛ «نوشته‌های عطار دربارۀ حلاج»؛ «حلاج و حج از نظر او»؛ «منابع جدیدی دربارۀ حلاج»؛ تصوف حلاج از نظر فلسفۀ ماوراءالطبیعه؛ داستان حلاج به زبان عامیانه؛ «ابن سبعین و نقد نفسانی». اما اثر اصلی ماسینیون دربارۀ حلاج مصائب حلاج، شهید تصوف در اسلام بود که هم‌زمان با هزارمین سال شهادت حلاج، در دو مجلد منتشر شد. ماسینیون در این رساله پژوهش گسترده‌ای دربارۀ کلیۀ گرایشهای صوفیانه، کلامی، فلسفی و دینی معاصر حلاج که در شکل‌گیری شخصیت او نقش داشتند، به دست داده است. ماسینیون کتاب مهم دیگری نیز دربارۀ تصوف با عنوان تحقیقی دربارۀ خاستگاه اصطلاحات فنی در تصوف اسلامی دارد. وی در این رساله، چگونگی شکل‌گیری تصوف اسلامی از زمان زندگی پیامبر(ص) تا زمان حلاج را بررسی می‌کند و دربارۀ اصطلاحات مهمی که در طی این دوره پدید آمد، به بحث می‌پردازد. در همین رساله است که وی با ادلۀ متقن ثابت می‌کند که تصوف برخاسته از اصول ناب اسلامی است و نظریات افراطی خاورشناسان پیش از خود را که با مقایسۀ شباهتهای ظاهری، حکم به تأثیرات خارجی بر جریان تصوف اسلامی داده‌اند، مردود می‌شمارد. وی پس از انتشار این دو رساله، اثر دیگری به نام مجموعۀ متون منتشر نشده مربوط به تاریخ تصوف در کشورهای اسلامی را به چاپ رساند، که در آن متون عربی منتشرنشده‌ای را که در حکم منابع او در دو رسالۀ قبلی‌اش بودند، معرفی کرد (بدوی، 367-369؛ نیک بین، 1044-1045). 
ماسینیون آثاری نیز دربارۀ شخصیتهای مهم اسلام نوشته که اینها ست: «مباهلۀ مدینه و تقدیس حضرت فاطمه(ع)»؛ «نذرهای مسلمین برای حضرت فاطمه(ع)»؛ سلمان پاک، نخستین روحانی ایرانی در اسلام (همو، 1044). 
هانری کربن (د 1978م) دیگر خاورشناس برجستۀ فرانسوی است که گرایشهای عرفانی اشراقی مبتنی بر تجربۀ صوفیانه داشت و دیدگاه عقلی صرف را نمی‌پسندید و از همین‌رو توجه خود را به فلسفۀ اشراقی سهروردی و پیروان این فلسفه در میان اندیشمندان ایرانی معطوف کرد (بدوی، 335؛ طباطبایی، 47). وی در زمان ریاست خود بر انجمن ایران‌شناسی فرانسه از 1945 تا 1952م مجموعۀ کتاب‌شناسی ایرانی را در قالب 22 مجلد، مشتمل بر آثار صوفیان و دیگر اندیشمندان ایرانی منتشر کرد. 
برخی از آثار متعدد کربن در این زمینه اینها ست: ترجمۀ مونس العشاق سهروردی؛ ترجمۀ آواز پرجبرئیل از سهروردی، و شرح فارسی آن که مجهول المؤلف است؛ سهروردی حلبی، مؤسس مکتب اشراق؛ مجموعۀ آثار سهروردی، بر اساس نسخ خطی گوناگون و به همراه تحقیقات خود او در دو جلد؛ ابن‌سینا گزارش شهودی، که بررسی اندیشه‌های صوفیانۀ ابن‌سینا با توجه به رساله‌های حیّ بن یقظان، رسالةالطیر و بخش آخر اشارات و تنبیهات است؛ تخیل خلاق در تصوف ابن عربی، که به رابطۀ مکتب ابن عربی و مکتب اشراق می‌پردازد؛ سه کتاب اسماعیلی؛ دربارۀ اسلام ایرانی در 4 جلد؛ تجلی حق و ولادت روحانی در عرفان اسماعیلی؛ مکاشفۀ درونی در تصوف ایرانی (بدوی، 336-337؛ نیک بین، 839). 
کربن همچنین به تنهایی یا با همکاری دیگران آثار اندیشمندان ایرانی را تصحیح و چاپ نمود که برخی از آنها عبارت‌اند از: 3 کتاب جامع الاسرار، المقدمات من کتاب نص النصوص فی شرح فصوص الحکم لمحیی‌الدین بن عربی، و فی معرفة الوجود از سید حیدر آملی با همکاری عثمان یحیى؛ و نیز عبهر العاشقین و شرح شطحیات از روزبهان بقلی شیرازی؛ کشف المحجوب ابویعقوب سجستانی (بدوی، 338-339). 

ی ـ آمریکا

در اوایل سدۀ 13ق/ 19م، ترجمۀ متون ادبی صوفیانه توجه اندیشمندان آمریکایی را به خود جلب نمود که از جملۀ آنها می‌توان به رالف والدو امرسون اشاره کرد که منبع اصلی مطالعات او، اثر پرحجم هامرپورگشتال در گزیده‌های شعر فارسی و ترجمۀ او از دیوان حافظ بود. وی افزون بر ترجمۀ اشعار حافظ، اشعاری از سعدی، عطار، مولوی و خیام را به انگلیسی ترجمه کرد (جهانپور، 52-54). در سدۀ 20م نیز محققان دیگری در زمینۀ تصوف به پژوهش پرداختند که از جمله می‌توان به لویس برنر و ویلیام چیتیک اشاره کرد. 
لویس برنر (ز 1937م) در زمینۀ تاریخ تصوف در غرب افریقا دارای تحقیقاتی است و آثاری چون واقعیتهای جداگانه: بررسی ادبیات تصوف؛ تصوف در افریقای سده‌های هفدهم و هجدهم؛ «تعلیمات صوفیانۀ تیرنو بوکر سالیف تال»؛ «شیخهای کوکه: تاریخچۀ سلسلۀ الکانمی برنو»، «اندیشۀ اسلامی در افریقای غربی سدۀ هجدهم: قضیۀ شیخ عثمان بن فودی» را منتشر کرده است ( فرهنگ، 2/ 260-261). 
ویلیام چیتیک، استاد گروه مطالعات تطبیقی ادیان در دانشگاه نیویورک و از محققان طراز اول در زمینۀ ابن عربی و مولانا ست. وی در 1966م موفق به دریافت دکترای زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه تهران شد. رسالۀ دکتری او که تصحیح کتاب نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص عبدالرحمان جامی، همراه با مقدمه و تعلیقات بر آن بود، نشان از دقت نظر علمی و تسلط کامل او بر تصحیح متون عرفانی به زبانهای فارسی و عربی دارد. انتشار این رساله یکی از مهم‌ترین آثار مربوط به عرفان نظری را از انزوا و فراموشی بیرون آورد (آشتیانی، 57-58).