آذربایجان

در میان غلاتی که در آذربایجان کشت می‎شود گندم مقام اول را دارد. در سال زراعی 1362-1363ش حدود نیمی از سطح کشت محصولات سالانه یا 235‘306 هکتار به کشت گندم اختصاص داشته است که از این مقدار 993‘109 هکتار آبی و 242‘196 هکتار دیم بوده است. در همان سال جمع محصول گندم استان 334‘358 تن، برابر با 8 / 5٪ محصول گندم کل کشور بوده است (آمارنامۀ کشاورزی، 1363ش، 2). قسمت اعظم گندم آذربایجان غربی از انواع بومی است که 32 رقم آن تشخیص داده شده است، ولی مقداری هم از بذور اصلاح‌شده در سطح استان کشت می‎شود. آذربایجان غربی مرکز عمده و اصلی مطالعات کشاورزی و تهیۀ بذر اصلاح‌شده به‌شمار می‎آید و رقمهایی مانند انواع امید و آذر از این استان به جاهای دیگر کشور فروخته می‎شود (سازمان برنامه (دفتر فنی)، عمران منطقه، 392). گندم در تمام شهرستانهای استان کشت می‎شود ولی مهم‎ترین مناطق تولید آن عبارتند از خوی، ارومیه، مهاباد (همان، 380). بعد از گندم، جو مهم‎ترین غلّۀ استان است که در سال زراعی 1362-1363 سطح زیر کشت آن 725‘103 هکتار، 392‘38 هکتار آبی و 333‘65 هکتار دیم ــ و جمع محصول آن 863‘130 تن یا 7 / 5٪ محصول کل کشور بوده است. (آمارنامۀ کشاورزی، 1363ش، 55) آذربایجان غربی از مراکز مهم کشت انواع حبوبات شامل نخود و انواع لوبیا و غیره است و در سال زراعی 1362-1363 جمعاً 347‘75 هکتار از زمینهای زراعتی آن به کشت حبوبات اختصاص داشته است. محصول آن سال استان 791‘26 تن یا 8 /  8٪ محصول کل کشور بوده است (همان، 8). علاوه بر این، مقداری دانه‎های روغنی از قبیل کنجد، بزرک، کرچک و مخصوصاً آفتاب‎گردان که در سالهای اخیر رونقی پیدا کرده و در سطح استان کشت می‎شود: در 1363ش جمع تولید این قبیل محصولات که در کارخانه‎های تولید روغن نباتی مصرف می‎شود 373‘1 تن بوده که 096‘1 تن آن تنها در مهاباد به دست آمده است (مرکز آمار ایران، آمارنامۀ آذربایجان غربی، 53). در این استان سالانه مقادیری پیاز و سیب‎زمینی به دست می‎آید که به دیگر استانهای کشور صادر می‎شود. در 1363ش مقدار این دو محصول به ترتیب 251‘9 و 538‘40 تن بوده است (همان، 55). در میان محصولات سالانۀ استان که جنبۀ صنعتی دارد باید از چغندر قند و توتون نام برد که اولی 4 کارخانۀ قند واقع در ارومیه، خوی، میاندوآب و پیرانشهر را تغذیه می‎کند و دومی بخشی از نیازمندی کارخانۀ دخانیات ایران را مرتفع می‎سازد. تولید چغندرقند که در 1363ش برابر با 320‘168 تن بوده بیشتر در شهرستانهای میاندوآب و خوی و مهاباد و محصول توتون که در همان سال 695‘2 تن بوده، بیشتر در ارومیه و خوی و مهاباد به دست آمده است (همان، 53). ازجمله محصولات عمدۀ سالانۀ آذربایجان غربی که عامل عمده‎ای در اقتصاد دامداری استان به‌شمار می‎آید، انواع علوفه است که در تمام شهرستانها به مقادیر زیادی وجود دارد. جمع تولید علوفه در 1363 به 886‘423 تن رسیده است (همان، 53). متداول‎ترین گیاه علوفه‎ای یونجه است که مزارع آن در سراسر آذربایجان غربی به چشم می‎خورد. این گیاه به‎طور متوسط 7 سال روی زمین می‎ماند (سازمان برنامه (دفتر فنی)، عمران منطقه، 444). منظور از محصولات دائمی، تاکستانهای انگور و باغستانهای انواع میوه و بالأخره جنگلهای طبیعی میوه است که از زمانهای قدیم فرآورده‌های تازه یا خشکبار و برگۀ آن شهرت داشته است. با اینکه سطح زیر کشت محصولات دائمی از 10٪ کل زمینهای زراعی استان تجاوز نمی‎کند، طبیعت میوه از لحاظ ارزش و اشتغال اهالی، اهمیت خاصی برای آن به وجود می‎آورد. در میان محصولات کشاورزی دائمی آذربایجان غربی انگور مقام اول را دارد. سطح زیر کشت آبی آن 341‘ 13 هکتار و دیم 590‘2 هکتار است که تولید آنها به ترتیب 729‘59 تن و 288‘8 تن بوده است (آمارنامۀ کشاورزی، 1363ش، 56). در آذربایجان غربی بیشتر از 20 نوع انگور معروف تولید می‎شود که اهم آنها عبارتند از کشمشی، حسینی، ریش بابائی، عسکری، لعل، بیدانه، سحابی، خلیلی، و غیره. انگور در تمام شهرستانهای استان به دست می‎آید ولی مهم‎ترین مراکز تولید آن شهرستان ارومیه است که به تنهایی در سال 1362-1363 بالغ بر 791‘48 تن یا 72٪ کل محصول انگور استان را فراهم کرده است. بعد از ارومیه سردشت 288‘8 تن، میاندوآب 891‘5 تن و خوی و مهاباد و ماکو هریک بیشتر از 000‘1 تن محصول داشته‎اند (همان، 61). قسمتی از انگور آذربایجان به مصرف داخلی می‎رسد ولی بیشتر آن به صورت انواع سبزه و کشمش در می‎آید که یا به خارج صادر می‎گردد و یا در کارخانه‎های داخلی مانند کارخانۀ معروف پاکدیس ارومیه به مصرف می‎رسد. درگذشته میوه‎های هسته‎دار از قبیل زردآلو و هلو و انواع آلو رقم دوم میوۀ آذربایجان غربی را بعد از انگور تشکیل می‎دادند ولی در سالهای اخیر انواع سیب جای میوه‎های هسته‎دار را گرفته است به‎طوری که در سال 1362-1363 در سطح استان وسعت باغهای سیب بر 537‘40 هکتار و محصول آن به 290‘215 تن رسیده است. در همان سال انواع میوه‎های هسته‎دار جمعاً با 843‘2 هکتار زیرکشت و 246‘22 تن محصول مقام سوم را داشته است (همان، 56). گذشته از این 3 رقم عمده، مقادیر زیادی گلابی و به و انجیر و مخصوصاً بادام و گردو و فندق در این استان، هم در جنگلهای طبیعی و هم در باغستانهای احداثی به دست می‎آید. ازجمله درختهای دائمی آذربایجان غربی سنجد است که در تمام شهرستانها دیده می‎شود. میوۀ این درخت بیشتر مورد استفادۀ ایلات استان واقع می‎شود درحالیکه از چوب آن که دارای نقوش طبیعی زیبا است صنعتگران صنایع چوبی استان بهره‎مند می‎گردند (سازمان برنامه (دفتر فنی)، عمران منطقه...، 423). 

دامداری

آذربایجان غربی با داشتن 245’255 هکتار مرتع طبیعی که در 1363 ممیزی شده (مرکز آمار ایران، سالنامۀ آماری 1363ش، 374) و شرایط مناسب برای رویش گیاه، از مستعدترین مناطق کشور برای نگاهداری و تربیت انواع دام است (سازمان برنامه (دفتر فنی)، عمران منطقه، 477). همین شرایط مساعد محیطی باعث شده است که از دیرباز بخشی از مردم این سامان به پرورش احشام و اغنام پرداخته و به شیوۀ معیشت کوچ‎نشینی تن در داده‎اند، به‎طوری که اکنون نیز بیشتر دامهای استان در اختیار ایلات و عشایر کوچ‎نشین است. در 1361ش آذربایجان غربی با داشتن 000‘046‘3 گوسفند و بره در میان تمام استانهای کشور بعد از خراسان مقام دوم را داشت (مرکز آمار ایران، سالنامۀ آماری 1363، 385). در همان سال تعداد بز و بزغاله 000‘ 487 و گاو 000‘358 رأس بود. مهم‎ترین مرکز گوسفند شهرستان ماکو است که در گذشته تا 1/4 جمع کل گوسفندان استان را به خود اختصاص می‎داد (سازمان برنامه (دفتر فنی)، عمران منطقه، 482). نژاد گوسفند ماکویی شهرت دارد که از نظر شیردهی بر انواع نژادهای دیگر حتی نژاد مغانی آذربایجان شرقی پیشی گرفته است. بز بیشتر در سردشت نگاهداری می‎شود. وجود مزارع و مراتع فراوان و نباتات گلدار و دیگر شرایط مساعد محیطی، آذربایجان غربی را به صورت یکی از مناسب‎ترین و مستعدترین مناطق ایران برای نگهداری و پرورش زنبور عسل و تولید عسل درآورده است. 
زنبور عسل در تمام شهرستانهای استان چه در کندوهای سبدی بومی و چه در انواع وارداتی نگاهداری می‎شود، ولی مهم‎ترین مرکز تولید عسل استان، شهرستان نقده و منطقۀ اشنویه است که در آنجا زنبورهای عسل به حال طبیعی در شکاف سنگها عسل تولید می‎کنند (همان، 488). 
صنعت و معدن:   استعداد فراوان آذربایجان غربی برای توسعه و پیشرفت کشاورزی و دامداری باعث شده است که فعالیت در زمینه‎های صنعت و استخراج معادن کمتر مورد توجه قرار گیرد. عوامل دیگر جغرافیایی مانند دور بودن نسبی استان از قطبهای صنعتی کشور و کمبود نسبی مواد اولیه و بازار مصرف مصنوعات در محل هم، به نوبۀ خود به ضعف نسبی فعالیتهای صنعتی و معدنی در مقام مقایسه با کشاورزی و دامداری کمک کرده است. در سرشماری عمومی نفوس و مسکن آبان 1355 از 278‘386 نفر جمعیت شاغل این استان 9 / 53٪ در بخش کشاورزی، 6 / 22٪ در بخش صنعت (استخراج معادن، صنعت، ساختمان، برق، گاز و آب) و 2 / 23٪ در بخش خدمات (هتلداری، رستوران، کافه، حمل و نقل، انبارداری، و سایر خدمات اجتماعی) فعالیت داشته‎اند که از این عده تنها 261 نفر یا 1 / 0٪ جمعیت شاغل به استخراج معادن مشغول بوده‎اند (مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن، آبان 1355). با وجود تمام این کمبودها آذربایجان غربی سابقۀ نسبتاً ممتدی در فعالیت صنعتی وابسته به فراورده‎های کشاورزی دارد تا حدی که در بعضی موارد اولین کارخانه‎های کشور در این استان به وجود آمده است. 
صنایع آذربایجان غربی عبارت‌اند از: 

1. صنایع دستی

آذربایجان غربی مانند دیگر نواحی کشور از دیرباز در تنوع و مرغوبیت بعضی صنایع دستی روستایی به‌خصوص در انواع بافندگیهای ایلاتی و عشایری شهرت داشته است. فراورده‎های دستی آذربایجان غربی در گذشته منحصراً در روستاها، به‌وسیلۀ تولیدکنندگان انفرادی، و یا در میان ایلات و عشایر کوچ‎نشین مشاهده می‎شد، ولی در سالهای اخیر که تقاضا برای آنها افزایش یافته به صورت کارخانه‎ای درآمده و در شهرها هم به مقادیر زیادی تولید و به بازارهای کشور عرضه می‎شود؛ مانند انواع گلیم، جاجیم، چادرشب، سجاده، کیسۀ حمام، پیراهن، سبد، ظروف سفالی. 

2. صنایع غذایی

در آذربایجان غربی 4 کارخانۀ قند در ارومیه، میاندوآب، خوی و پیرانشهر وجود دارد که در 1363 جمعاً بیشتر از 000‘60 تن قند و شکر تولید کرده است (مرکز آمار ایران، آمارنامۀ استان آذربایجان، 68). انواع کشمش ا قبیل خانگی، آفتابی، تیزابی، سودایی، گوگردی و انواع کالیفرنیا و امثال آن در کارخانه‎های کشمش و سبزه‎پاک‎کنی استان تولید می‎شود. اولین کارخانۀ سبزه‎پاک‎کنی در این استان در 1305ش در اورمیه تأسیس شد. در سالهای اخیر کمپوت کردن و آب‎گیری و الکل‎گیری از میوه‎ها در استان رونقی پیدا کرده و کاخانه‎های چندی در این زمینه‎ها به وجود آمده که مهم‎تر از همه کارخانۀ معروف پاکدیس اورمیه است. کارخانه‎های متعدد، تنباکو و توتون را به صورت نهائی بسته‎بندی می‎کنند و یا برگ توتون را برای تحویل به دخانیات آماده می‎سازند. این قبیل کارخانه‎ها در سراسر استان کم و بیش مشاهده می‎شود، ولی مهم‎ترین آنها در اورمیه و نقده و اشنویه و پیرانشهر است. 

3. صنایع ماشینی

صرف‎نظر از انواع کارخانه‎های برق، صنایع ماشینی آذربایجان غربی بیشتر در زمینۀ فعالیتهای ساختمانی است، مانند واحدهای مهم تولید آجر، آهک و گچ و انواع سنگ که به اقتضای عواملی مانند دسترسی به منابع طبیعی و بازار فروش در بیشتر شهرهای استان به وجود آمده است. 
استان آذربایجان غربی از نظر معادن و منابع ثروت زیرزمینی کاملاً شناخته نشده است اما با وجود این بهره‎برداری از منابع معدنی ولو به شیوه‎های ابتدایی از زمانهای بسیار دور در این ناحیه متداول بوده و این امری است که آثار مکشوفۀ باستانی در نقاط مختلف این استان مانند تپّۀ حسنلو (12 کیلومتری نقده) از آن حکایت می‎کند. (اهلرز، 108). اکنون زغال‎سنگ در میاندوآب، سرب و روی در تکاب، زرنیخ در زره شوران، خاک نسوز در بوکان، گچ در اورمیه، سنگ تراورتن در ماکو، مرمر در خوی، میکا در قره‎باغ و بالأخره منابع سرشار نمک در سواحل دریاچۀ اورمیه به دست می‎آید. در 1363 ارزش تولیدات معدنی استان 171 میلیون ریال بود (مرکز آمار ایران، سالنامۀ آماری 1363، 428). 

راهها

آذربایجان غربی دارای شبکۀ نسبتاً به هم بافته‎ای از راههای میان‌شهری و روستایی است که ارتباط بین مراکز مهم آن را به سهولت مقدور می‎سازد. علاوه بر این بخش کوچکی از راه‎آهن تهران ـ استانبول از این استان می‎گذرد و از طریق راههای آبی دریاچۀ ارومیه هم با آذربایجان شرقی در ارتباط است. مهم‎ترین راههای استان راه سراسری شمالی ـ جنوبی است که از بازرگان در مرز ایران و ترکیه آغاز می‎شود و از طرفی به مهاباد و میاندوآب و از طرف دیگر به سردشت در جنوب استان منتهی می‎گردد. بخش اولی این راه به طول تقریبی 140 کمـ در فاصلۀ بین بازرگانان و اِوْاوغلی که از شهرستانهای ماکو و خوی می‎گذرد قسمتی از راه پر رفت و آمدی است که از سراسر شمال ایران گذشته، اروپا و ترکیه را به افغانستان و آسیا متصل می‎سازد. این راه در گذشته به جادۀ سنتو معروف بود. از اواوغلی راه استانی از این جاده جدا می‎شود و از طریق خوی به به سلماس در 62 کیلومتری می‎رسد. کمی بعد از سلماس این راه به 2 شاخه تقسیم می‎شود که شاخۀ شرقی و مهم‎تر آن به طول تقریبی 260 کمـ به اورمیه و از آنجا به مهاباد و میاندوآب منتهی می‎گردد، درحالی‌که شاخۀ غربی کم‎اهمیت‎تر آن از دامنۀ کوههای مرزی عبور می‎کند و به طول تقریبی 250 کمـ پس از گذشت از اشنویه و پیرانشهر به سردشت متصل می‎شود. در طول این 2 راه سرتاسری، راههای فرعی چندی به مشرق و مغرب جدا می‎گردد به صورتی که در قره ضیاءالدین و خوی و سلماس و اورمیه و مهاباد و میاندوآب گرههایی به وجود می‎آورد که راههای متعددی از همه طرف به آنها می‎رسند و ارتباط بین نقاط آذربایجان غربی و نیز این استان را با استانهای آذربایجان شرقی و کردستان و کشور ترکیه فراهم می‎سازند. راه‎آهن تهران ـ استانبول که ایران را به اروپا متصل می‎سازد از بین 2 شهرستان شمالی آذربایجان غربی یعنی خوی و سلماس می‎گذرد. طول این قسمت از راه‎آهن از شرفخانه در انتهای شمال شرقی دریاچۀ اورمیه تا درۀ قطور 95 کمـ و در طول این دره تا ایستگاه رازی در مرز ترکیه 45 کمـ است که از این مقدار 117 کم‍ نهایی آن در آذربایجان غربی واقع است (راه‎آهن دولتی ایران، نقشۀ شبکۀ ...، فروردین 1354ش). پل مشهور قُطور که از پلهای بزرگ راه‎آهن ایران و از شاهکارهای ساختمانی و فنی به‌شمار می‎رود در همین دره بنا شده است. آذربایجان غربی از طریق راههای آبی بندر گلمانخانه که در 17 کیلومتری مشرق شهر اورمیه قرار گرفته با بنادر شرفخانه و رحمانلو واقع در ساحل شرقی این دریاچه با آذربایجان شرقی مرتبط می‎گردد. در سالهای بعد از انقلاب اسلامی ایران طرح جاده‎ای به طول 15 کمـ و به عرض 32 متر و ارتفاع 4 متر از سطح آب دریاچۀ اورمیه در بخش شمالی دریاچۀ اورمیه به مرحلۀ عمل درآمده که در صورت تکمیل 310 کمـ طول مسیر فعلی تبریز ـ ارومیه را به 130 کیلومتر تقلیل خواهد داد (وزارت آموزش و پرورش، جغرافیای استان، 63). 
شهر اورمیه دارای یک فرودگاه درجۀ یک برای پروازهای داخلی است که ارتباط آن را با فرودگاه مهرآباد و دیگر فرودگاههای کشور تأمین می‎سازد. 

مآخذ

ادارۀ کل آمار عمومی، آمار در ایران، تهران، دی ماه 1338ش؛ اهلرز، اکارت، ایران: مبانی یک کشورشناسی جغرافیایی، ترجمۀ محمدتقی رهنمائی، تهران، مؤسسۀ جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب، 1363ش؛ ایرانشهر؛ بدیعی، ربیع، جغرافیای مفصل ایران، تهران، اقبال، 1362ش؛ جداری عیوضی، جمشید، ناحیۀ شمال غرب ایران، مؤسسۀ جغرافیای دانشگاه تهران، مهر 1363ش؛ دهقان، علی، سرزمین زرتشت، تهران، ابن‎سینا، 1348ش؛ راه‎آهن دولتی ایران، نقشۀ شبکۀ راه‎آهن ایران، فروردین 1354ش؛ سازمان برنامه، مدیریت منابع آب، ارزیابی وضع موجود و امکانات توسعۀ منابع آب، به کوشش فریدون مبشری و فریدون هاشمی، ج 2، منطقۀ آذربایجان؛ سازمان برنامه (دفتر فنی)، عمران منطقۀ آذربایجان، گزارش مقدماتی، تهران، 1344ش، نشریۀ شمـ 16؛ کیهان، مسعود، جغرافیای مفصل ایران، تهران، ابن‎سینا، 1311ش؛ همان، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1355ش، استان آذربایجان غربی، نشریۀ شمـ 167؛ همان، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1365ش، نتایج مقدماتی کل کشور، تهران، دی 1365ش؛ مشکور، محمدجواد، نظری بر تاریخ آذربایجان، تهران، انجمن آثار ملی، 1349ش؛ مؤسسۀ جغرافیای دانشگاه تهران، اطلس اقلیمی ایران، به کوشش محمدحسن گنجی، تهران، 1344ش؛ وزارت آموزش و پرورش، جغرافیای استان آذربایجان غربی، تهران، 1364ش؛ وزارت کشاورزی، آمارنامۀ کشاورزی سال 1363ش؛ هواشناسی کل کشور، سالنامه‎ها و آمارهای متفرقه؛ نیز: 

Ministry of Interior, National and Statistics of the First Census of Iran: November, 1956, Tehran, 1962, Vol.II. 

محمد حسن گنجی