آذربایجان

از نظر میزان متوسط گرمای سال، آذربایجان را می‌توان خنك‌ترین مناطق ایران دانست زیرا ارقام متوسط بالاتر از °15 در آن به جشم نمی‌خورد و این رقم هم تنها در دشت مغان مشاهده می‌شود. جلگه‌های پست حوضۀ ارومیه مانند مهاباد و ارومیه و خوی و مرند و تبریز و مراغه عموماً و نیز درۀ ارس و به‌ویژه بخش شرقی آن یعنی دشت مغان قسمتهای نسبتاً گرم منطقه هستند. متوسط گرمای سال این مناطق میان °10 تا °15 است. نواحی كوهستانی شامل ارتفاعات قره‌داغ و سبلان و سهند و بزقوش و كوههای مرزی غربی جزء قسمت نسبتاً سرد منطقه‌اند. متوسط گرمای سال آنها از °5 تا °10 تفاوت می‌كند.
از نظر اقتصادی و به‌ویژه كشاورزی مسألۀ جالب و بسیار مهم منطقه مسألۀ یخ‌بندان است. یخ‌بندان در برخی نقاط از شهریور شروع می‌شود و در پاره‌ای تا فروردین ادامه پیدا می‌كند. بالاترین رقم در جدول روزهای یخ‌بندان مربوط به بستان‌آباد است كه 171 روز در سال را نشان می‌دهد. ولی اگر در نظر داشته باشیم كه ارقام جدول مربوط به نقاطی است كه ارتفاع آنها به جز بستان‌آباد از 500‘1 متر پایین‌تر است، به جرأت می‌توان گفت كه در آذربایجان باید از 3 تا 6 ماه در سال انتظار یخ‌بندان را داشت. بدیهی است در نواحی مرتفع‌تر از 500’ 3 تا 000’4 متر كه تمام سال از برف مستور می‌ماند، یخ‌بندان در تمام روزهای سال پدید می‌آید.
منشأ بارانهای منطقۀ آذربایجان به جز ارتفاعات شرقی آن، رطوبت بادهای غربی است كه از مدیترانه و احیاناً اقیانوس اطلس برمی‌آیند و در ماههای سرد سال از فلات ایران عبور می‌كنند. این جریانات كه همواره با هسته‌های كم‌فشار مدیترانه‌ای همراهند پس از عبور از فلات آناتولی در شمال و سوریه و عراق در جنوب به سوی دریای خزر كشیده می‌شوند و از راه آذربایجان خود را به این دریا می‌رسانند. و در عبور از این منطقه است كه بارانهای زمستانی را به وجود می‌آورند. در آذربایجان به علت ارتفاع زیاد و سرمای شدید این بارانها مخصوصاً در بلندیها به برف مبدل می‌شوند.
اطلاعات دربارۀ كم و كیف باران منطقۀ آذربایجان در مقایسه با سایر نواحی ایران بیشتر و مطمئن‌تر است زیرا تعداد باران‌سنج در سطح منطقه با وضع تقریبی، یك باران‌سنج در هر 400 كمـ2، (حكمت، 15) از سایر نواحی بیشتر و زمان دیدبانی نسبتاً طولانی‌تر است و براساس همین اطلاعات است كه نقشۀ پراكندگی باران منطقه فراهم گردیده است.
از محاسبات آماری چنین استنباط می‌شود كه مقدار متوسط باران سالانۀ منطقه، بر اساس ایستگاههای باران‌سنجی كه اغلب آنها در ارتفاع كمتر از 500’1 متر قرار دارند، در حدود 35 سانتی‌متر است ولی اگر سرزمینهای مرتفع‌تر از 500‘1 متر را، كه باران متوسط بعضی از قلل آن را تا 85 سانتی‌متر برآورد كرده‌‌اند، در نظر بگیریم می‌توان مقدار متوسط باران تمام منطقه را متجاوز از 40 سانتی‌متر دانست (مؤسسۀ جغرافیایی دانشگاه تهران، نقشۀ شمارۀ 1). بدین‌ترتیب مقدار باران آذربایجان بعد از نواحی ساحلی دریای خزر از كلیۀ نقاط ایران بیشتر است.
پرباران‌ترین نواحی آذربایجان حاشیه‌های كوهستانی شرقی و غربی منطقه است. در حاشیۀ غربی باران سالانۀ كوههای مرزی در حدود 80 سانتی‌متر و به گفتۀ دیگر تا 100 سانتی‌متر است. در این حاشیه اگر شهرهای ماكو، خوی، سلماس، ارومیه و مهاباد را با خطی به هم وصل كنیم تمام سرزمینهایی كه در مغرب این خط واقعند در سال از 40 تا 80 سانتی‌متر باران و برف دارند و همین برف و بارانهاست كه رودخانه‌‌های متعدد غربی حوضۀ ارومیه را پرآب نگاه می‌دارند.

در حاشیۀ شرقی، رشته‌كوههای طالش سالانه تا 80 سانتی‌متر باران دریافت می‌كنند. تفاوت بین منشأ باران در این دو حاشیۀ پرباران به این علت است كه تمام باران كوههای مرزی در مغرب آذربایجان مربوط به بادهای غربی است كه از سرزمینهای دور برمی‌خیزد و فصل ریزش آنها محدود به نیمۀ سرد سال است، در حالی كه بارانهای طالش بیشتر منشأ خزری دارد و در تمام ماههای سال فرو می‌ریزد. در حاشیۀ شرقی منطقه، سرزمینهای واقع در مشرق خطی كه گرمی، اردبیل و خلخال را به هم وصل می‌كند از 40 تا 80 سانتی‌متر باران دارند و قرینۀ جالبی برای باریكۀ غربی به وجود می‌آورند. نقطه‌ای كه تفاوت مهمی بین این دو حاشیه از نظر باران دارد بخش شمال شرقی منطقه یعنی دشت مغان است كه كم‌باران‌ترین ناحیه در تمام منطقه محسوب می‌شود.
در میان این دو حاشیۀ بارانی، دو منطقۀ پرباران و برف وجود دارد كه به ارتفاعات سبلان و سهند منتهی می‌گردد. ارتفاعات این قلل و كوههای وابسته به آنها در سال تا 60 سانتی‌متر باران دریافت می‌كنند. هرچه از این دو تودۀ كوهستانی نسبتاً پرباران و برف به سوی شمال و جنوب برویم از مقدار نزولات جوی كاسته می‌شود و این كاهش تدریجی در سمت شمال مشخص‌تر است به گونه‌ای كه سراسر درۀ ارس و به‌ویژه بخش شرقی آن، یعنی دشت مغان، منطقۀ كم‌باران آذربایجان را تشكیل می‌دهند. در این ناحیه مقدار باران از مغرب به مشرق هم كاهش می‌یابد و درنتیجه كم‌باران‌ترین ناحیۀ تمام منطقه را در دشت مغان مشاهده می‌كنیم.
بیشتر جلگه‌ها و دشتهای میان‌كوهی در میان قطبهای نسبتاً پرباران قرار دارند. مقدار متوسط باران سالانۀ آنها در حدود متوسط تمام منطقه، یعنی 35 سانتی‌متر است. پرباران‌ترین نواحی منطقه ارتفاعات سبلان است كه در نزدیكی آن ایستگاه هواشناسی وجود ندارد و در مقابل، كم‌باران‌ترین نقطۀ ایستگاه مشیران در انتهای جنوب غربی دشت مغان است كه متوسط باران سالانۀ آن در طول 21 سال دیدبانی از 153 میلی‌متر تجاوز نكرده است. كم‌بارانی منطقۀ مشیران معلول وضع جغرافیایی آن است، زیرا محل این ایستگاه، در ملتقای دو تودۀ كوهستانی (دنباله‌های قره‌داغ با امتداد شمالی جنوبی و دنباله‌های صلوات داغ با امتداد جنوب غربی ـ شمال شرقی) است. درنتیجه هم از بارانهای بادهای غربی محروم است و هم از رطوبت احتمالی بارانهای خزری و محلی.
در سراسر منطقۀ آذربایجان حدود 25٪ از جمع باران سالانه (80 تا 100 میلی‌متر) در 3 ماه پاییز و 30٪ آن (100 تا 120 میلی‌متر) در ماههای زمستان می‌بارد. همچنین باید توجه داشت كه بیشتر نزولات جوّی زمستانی به صورت برف درمی‌آید و در زمانی كه عبور جریانات مرطوب غربی با هجوم توده هواهای سرد قطبی همزمان باشد، ممكن است برفهای سنگینی به وجود آورد كه هفته‌ها ارتباطات عادی را مختل سازد.
در چند هفتۀ اول فصل بهار، آذربایجان مانند ماههای زمستان از بركت بادهای غربی برخوردار است ولی به‌تدریج فواصل زمانی بین عبور هسته‌‌های كم‌فشار طولانی‌تر و خاصیت باران‌زایی آنها ضعیف‌تر می‌شوند. در همین فصل گرم شدن سریع هوا و بالا رفتن درجۀ گرما باعث تبخیر شدید از سطح برفها و زمینهای مرطوب می‌گردد، درنتیجه بارانهای عروجی محلی به وجود می‌آید كه با رعد و برق و احیاناً رگبارهای شدید و زیان‌آور همراه است. مجموع این شرایط فصل بهار را در سراسر منطقه به صورت پرباران‌ترین فصل سال در می‌آورد. به دیگر سخن در منحنی مقدار باران سالانه دو حداكثر به چشم می‌خورد كه یكی اواسط زمستان و دیگری اواخر بهار است. در اغلب نواحی آذربایجان از 30 تا 40٪ باران سال، در ماههای بهار می‌بارد و این امری است كه از نظر كشاورزی، به‌ویژه زراعت دیم كه در ماههای بهار نیاز به آب دارد، امتیاز اقلیمی خاصی برای منطقه به وجود می‌آورد.
منطقۀ آذربایجان در ماههای تابستان هم از باران بی‌بهره نیست و گاهی اتفاق می‌افتد كه از 5٪ تا 10٪ باران سالانه در این ماهها فرو ریزد كه از نظر شست‌وشوی گرد و غبار تابستانی از رخسارۀ نباتات و تعدیل درجۀ گرما بسیار اهمیت دارد (برای اطلاعات بیشتر دربارۀ شرایط باران منطقه نك‍ : جدول شماره 2).

ذخایر آبهای سطحی و زیرزمینی

اگر وسعت منطقۀ آذربایجان را 000‘100 كمـ2 و مقدار متوسط باران سالانۀ كل منطقه را 40 سانتی‌متر فرض كنیم، جمع آب حاصل از انواع نزولات جوی سالانۀ آذربایجان بالغ بر 40 میلیارد مـ3 یا 40 كمـ3 می‌شود. از این مقدار حدود 50٪ یا 20 میلیارد مـ3 از راه تبخیر به هدر می‌رود (میزان تبخیر را در سطح كشور از 50٪ (گنجی، 271) تا 60٪ (اهلرز، 128) در نظر گرفته‌اند. با توجه به شرایط اقلیمی آذربایجان می‌توان ضریب تبخیر 50٪ را برای منطقه پذیرفت) 15٪ یعنی 6 میلیارد مـ3 هم معمولاً به زمین فرو می‌رود و 35٪ باقیمانده یا 14 میلیارد مـ3 جمع آبی است كه سالانه در شبكۀ آبهای روان منطقه جریان دارد.
در آذربایجان 3 حوضۀ آبریز مشخص وجود دارد: 1. حوضۀ ارومیه؛ 2. حوضۀ ارس؛ 3. حوضۀ قزل‌اوزن (سفیدرود و دریای خزر). 

1. حوضۀ ارومیه

دریاچۀ ارومیه بزرگ‌ترین دریاچۀ داخلی ایران است. وسعت آن در حدود 000‘6 كمـ2 است و 275‘1 متر از سطح دریا ارتفاع دارد. طول آن از شمال به جنوب 130 تا 140 كمـ و عرض متوسط آن در حدود 40 كمـ است (عریض‌‌ترین قسمت دریاچه 60 كمـ است) عمق متوسط آن را از 6 تا 8 متر برآورد كرده‌اند و عمیق‌ترین نقاط آن 15 متر گودی دارد. این دریاچه در یك فرورفتگی تكتونیكی به وجود آمده كه در دوره‌های اخیر زمین‌شناسی وسعت آن خیلی بیشتر از امروز بوده است. در سالهای اخیر محققین جغرافیا آثاری از خطوط ساحلی سابق این دریاچه یافته‌اند كه مدلل می‌سازد، در دورانهای یخ‌بندان اخیر زمین‌شناسی، سطح آب دریاچه در ارتفاعاتی بالاتر از سطح فعلی (275‘1 متر) بوده است. بدین‌سان كه در دورۀ سرد میندل 115 متر، در دورۀ سرد ریس 80 تا 85 متر، در دورۀ سرد وورم 60 تا 65 متر و در دورۀ وورم سوم 30 متر (اهلرز، 153) بالاتر از سطح كنونی بوده است.
وسعت حوضۀ ارومیه را 000‘ 47 تا 000‘55 كمـ2 برآورد كرده‌اند كه نزدیك به نیمی از وسعت تمام آذربایجان را دربر می‌گیرد. حدود این حوضۀ وسیع از خطّ‌الرأس كوههای مرزی میان ایران و تركیه و عراق در مغرب و قوشه‌داغ و میشوداغ و ارسباران و سبلان در شمال و سبلان و بزقوش و سهند در شرق و چهل‌چشمه در جنوب می‌گذرد. 
مقدار باران سالانۀ این حوضه 40 تا 50 سانتی‌متر است. اكنون آب دریاچۀ ارومیه از طریق ریزش مستقیم باران و ذوب برفهای زمستانی كه در كوههای اطراف آن می‌بارد تأمین می‌شود.
چند رود كوچك و بزرگ كه از همه طرف به سمت آن جریان دارند آب خود را بدان می‌ریزند. حداكثر مقدار جریان آب رودخانه‌ها در ماههای بهار است كه با گرم شدن هوا برف كوهها ذوب می‌شود. در این فصل سطح دریاچه از 90 سانتی‌متر تا یك متر بالا می‌آید و درنتیجه قسمتهای زیادی از كناره‌های مردابی آن زیر آب فرو می‌رود. در فصول تابستان و پائیز كه رودخانه‌های پرآب بهاری به جویبارهای كم‌آب مبدل می‌شوند، آب دریاچه فروكش می‌كند. در نیمۀ جنوبی دریاچه در حدود 50 جزیرۀ كوچك و بزرگ، جمعاً 102 جزیره و صخره وجود دارد، (وزارت آموزش و پرورش جغرافیای استان آذربایجان شرقی، 9) كه بیشتر آنها غیرمسكون بوده و سرزمینهای حفاظت شده برای حیات وحشند. بزرگ‌ترین این جزایر جزیرۀ اسلامی (شاهی سابق) است كه دارای 8 روستا و جمعیتی در حدود 000‘5 نفر است.
آب دریاچۀ ارومیه فوق‌العاده شور است و میزان املاح گوناگون آن را كه دارای خواص پزشكی و مفید است تا 30٪ حجم آب برآورد كرده‌اند. شوری آب دریاچۀ ارومیه تاحدی است كه امكان هرگونه حیات گیاهی و جانوری را از میان می‌برد. علت اصلی این شوری جریان تلخه‌رود یا آجی‌چای است كه بدان می‌ریزد.
در حدود 20 رودخانۀ معتبر از همه طرف به سوی این دریاچه جریان دارد. اهم آنها عبارتند از:
آجی چای یا تلخه‌رود كه از دامنه‌های جنوبی سبلان و گردنۀ نیر سرچشمه می‌گیرد و بعد از عبور از جلگۀ سراب و دریافت چندین شعبه از دامنه‌های قوشه‌داغ در شمال و بزقوش و سهند در جنوب، وارد جلگۀ تبریز می‌شود و در امتداد جادۀ تبریز ـ آذرشهر به سمت جنوب غربی جریان می‌یابد و در حوالی گاوگان به دریاچۀ ارومیه می‌ریزد. این رودخانه و بعضی از شاخه‌های آن مانند تاجیار و دوزدوزان از اراضی گچی و نمكی عبور می‌كند و مقادیر فراوانی املاح همراه خود می‌آورد كه نه فقط استفادۀ زراعی از آب آن را غیرممكن می‌سازد بلكه خود عامل مهمی در شوری آب دریاچۀ ارومیه به‌شمار می‌آید. وسعت حوضۀ این رود در ایستگاه وینار 100‘8 كمـ2 و مقدار متوسط آبدهی آن در همان نقطه 392 میلیون مـ3 در سال است (سازمان برنامه (دفتر فنی)، عمران، 98). آجی‌چای تماماً در آذربایجان شرقی قرار دارد و بزرگ‌ترین رودخانه‌ای است كه از مشرق به دریاچۀ ارومیه می‌ریزد. طول آن از سرچشمه تا مصب 160 كمـ است. از همین سمت، چند رود كوچك و كم‌آب دیگر مانند مروی چای و صوفی چای (صافی رود) و قلعه چای با وسعت حوضه‌ای برابر با 018‘1 كمـ2 از دامنه‌های جنوب غربی سهند سرچشمه می‌گیرند و پس از مشروب ساختن جلگه‌های مراغه و بناب به دریاچۀ ارومیه می‌ریزند (95)