آذربایجان

در دومین سرشماری رسمی نفوس و مسكن در 1345ش جمعیت این استان به 089’636’2 نفر و تراكم جمعیت آن به 39 نفر در كم‍ 2 افزایش یافته بود. در آن سال از این رقم 458’755 نفر یا 6 /  28٪ شهرنشین و 856’850’1 نفر یا 2 / 70٪ روستانشین و بقیه یا 775’29 نفر (2 / 1٪) غیرساكن و عشایری بودند.
10 سال بعد در سومین سرشماری رسمی نفوس و مسكن در 1355ش جمعیت این استان به 685’197’3 نفر و تراكم جمعیت آن به 47 نفر در كم‍ 2 افزایش یافت. در آن سال 3 / 37٪ جمعیت در مناطق شهری و 7 / 62٪ در روستاها ساكن بودند كه تعداد اندكی از آنها جزو افراد غیرساكن قلمداد شده‌اند. بالأخره در چهارمین سرشماری رسمی نفوس و مسكن كه در سال 1365ش انجام شد جمعیت آذربایجان شرقی به 376’180’4 نفر و تراكمی در حدود 62 نفر در كم‍ 2 افزایش یافت كه از این میان 6 /  48٪ شهرنشین و 4 / 51٪ (شامل 692‘ 3 نفر غیرساكن) روستانشین هستند (مركز آمار ایران، سرشماری عمومی 1365ش، 1). از مقایسۀ آمارهای فوق چنین استنباط می‌شود كه جمعیت این استان در 30 سال از 1335 تا 1365ش تقریباً 2 برابر شده است و این استان اكنون كمتر از 10 درصد جمعیت كل كشور را در خود جا داده و تراكم جمعیت آن حدود 5 / 2 برابر تراكم جمعیت كشور (حدود 25 نفر در كمـ2) است. علاوه بر این تغییر فاحشی در نسبت جمعیت شهری و روستایی استان به وجود آمده است تا آنجا كه در سرشماری 1365ش این 2 قشر جمعیتی به حالت تقریباً برابری درآمده‌اند. جزئیات این تغییر در سطح استان به تفكیك شهرستان در جدول زیر نشان داده شده است (نك‍ : جدول). بنابر خلاصۀ آمارهای مربوط به سرشماری نفوس و مسكن 1365ش جمعیت آذربایجان شرقی در 463’755 خانوار با تعداد متوسط 53 / 5 پراكنده بوده است. از رقم كل جمعیت استان 501’248’3 نفر یا 77٪ را افراد مسن‌تر از 6 سال تشكیل داده‌اند كه در میان این عده 767’701’1 نفر یا 38 / 52٪ باسواد و 158’921 نفر یا 22٪ شاغل بوده‌اند (همانجا) در 1355ش در میان همین جامعۀ سِنّی 3 / 36٪ باسواد بوده‌اند. در 1355 تعداد 105’901 نفر از جمعیت بالاتر از 10 سال را افراد فعال یا شاغل تشكیل داده‌اند. 8 / 37٪ در بخش كشاورزی و 8 / 38٪ در بخش صنعت و 8 / 22٪ در بخش خدمات فعالیت داشته‌اند. براساس برآوردی كه در 1360ش از جمعیت استان به عمل آمده از 385’563’3 نفر جمعیت استان حدود 7 / 46٪ در گروه سنی كمتر از 15 سال و 9 /  49٪ در گروه سنی 15 تا 64 و بقیه یعنی 4 / 3٪ در گروه سنی 65 سال و بیشتر قرار داشته‌اند كه خود از جوانی جمعیت و بالا بودن ضریب تكفل (نسبت جمعیت فعال به جمعیت كل) و عواقب دیگر اقتصادی و اجتماعی حكایت می‌كند (وزارت آموزش و پرورش، 13). از ویژگیهای بارز جمعیت این استان كه از مقایسۀ آمارهای مربوط به سرشماریهای مختلف به دست می‌آید مسئلۀ مهاجرت بخشی از جمعیت این استان به استانهای دیگر كشور و به‌ویژه استان مركزی و تهران است. نتیجۀ حاصل از این مقایسه‌ها نشان می‌دهد كه در فاصلۀ سالهای 1335ش و 1355ش نزدیك به نیم‌میلیون نفر از جمعیت این استان به استانهای دیگر مهاجرت كرده‌اند و شواهد موجود بر این دلالت دارد كه در سالهای 1355 تا 1365 به علل سیاسی و اجتماعی بر سرعت و شدت این مهاجرتها افزوده شده است. براساس آمار استان آذربایجان شرقی از این لحاظ در میان استانهای كشور مقام اول را داراست (آسایش، 46). از ویژگیهای دیگر جمعیت آذربایجان شرقی وجود ایلات و عشایر است كه از طریق دامداری توأم با كوچ‌نشینی امرار معاش می‌كنند. این عنصر جمعیتی استان از 61 طایفه تشكیل شده است و تعداد افراد آن به 000’300 می‌رسد. مهم‌ترین مركز تجمع ایلات آذربایجان شرقی دشت مغان و ارسباران است این 2 منطقه محل تجمع ایلات شاهسون است قشلاق شاهسونها دشت مغان و ییلاق آنها اطراق مشكین‌شهر و اردبیل و مخصوصاً دامنه‌های سبلان است (همان، 15).

تقسیمات سیاسی

آذربایجان شرقی دارای 11 شهرستان، 32 بخش و 87 دهستان است كه جمعاً 576‘4 آبادی و 45 منطقۀ شهری دارد (همان، 17). این شهرستانها عبارتند:

1. شهرستان تبریز

با وسعت 801‘11 كمـ2 در جلگۀ آجی‌چای واقع شده و در حواشی شمالی، شرقی و جنوبی آن ارتفاعاتی از آذربایجان مركزی و مخصوصاً پیشكوههای بُزقوش و سهند دیده می‌شود. آب و هوای این شهرستان سرد و معتدل است. آجی‌چای، و چند رودخانۀ دیگر مانند لیقوان چای، مهران رود، صوفیان چای زمینهای این شهرستان را مشروب می‌سازند و همه مستقیماً به دریاچۀ ارومیه می‌ریزند. جمعیت شهرستان تبریز در 1360ش 589‘238‘1 نفر بود كه 7 / 57٪ آن شهرنشین و 3 / 42٪ روستانشین بودند (همان، 19). در 1363ش شهر بزرگ و تاریخی تبریز 600‘854 نفر جمعیت داشت (مركز آمار ایران، سالنامۀ آماری 1363ش، 59). این تعداد در سرشماری رسمی 1365ش به 377‘894 نفر افزایش یافت (همان، 5) شهر تبریز بزرگ‌ترین قطب صنعتی و مركز فرهنگی و بازرگانی و اقتصادی و سیاسی استان است و همین عوامل است كه افزایش روزافزون جمعیت آن را باعث می‌گردد. بخشهای شهرستان تبریز، بخش مركزی، آذرشهر (دهخوارقان)، اسكو، شبستر، بستان‌آباد و هِریس هستند. 

2. شهرستان اردبیل

در مشرق این استان واقع شده است و 861‘4 كمـ2 وسعت دارد. تودۀ آتشفشانی سبلان در مغرب و رشتۀ طالش در مشرق این شهرستان قرار دارند و بدان طبیعت كوهستانی داده‌اند و درنتیجه آب و هوای آن سرد و كوهستانی است. در میان كوههای مزبور جلگۀ حاصلخیز و پرجمعیت اردبیل واقع شده كه 45 كم‍ طول دارد و رودهای بالیقلو و قره‌سو آن را مشروب می‌سازند. شهر تاریخی اردبیل با جمعیتی برابر با 710‘283 نفر (همانجا) به صورت دومین شهر استان آذربایجان در این جلگه قرار دارد و از نظر تولید و توزیع كالا و تأمین خدمات، مركز اقتصادی شهرستان به‌شمار می‌آید. از جاذبه‌های مهم این شهرستان وجود چشمه‌های آب گرم و معدنی دامنه‌های سبلان است كه در تابستانها ده‌ها هزار مسافر را به خود جلب می‌كند. بخشهای شهرستان اردبیل، بخش مركزی، نمین و نیر هستند.

3. شهرستان اهر (ارسباران)

وسیع‌ترین شهرستان این استان است و با وسعتی نزدیك به 197‘12 كمـ2، حدود 16٪ وسعت استان را اشغال كرده است. این شهرستان كوهستانی است و رشته‌های قره‌داغ و بُزقوش با شاخه‌های متعدد خود در اینجا به هم نزدیك می‌شوند و ناحیه‌ای سرد و پربرف و باران و ارتفاعات مستور از جنگل را به وجود می‌آورند. رودخانۀ اهرچای و شعب متعدد آن این شهرستان را مشروب می‌سازد و به قره‌سو می‌پیوندد. این شهرستان در 1360ش دارای 193‘305 نفر جمعیت بود كه 958‘36 نفر آن در شهر اهر یا مركز شهرستان ساكن بودند. به موجب سرشماری 1365ش جمعیت این شهر به 066‘62 نفر رسیده است (همانجا). شهر اهر به علت نزدیكی به نوار مرزی از اهمیت سیاسی و نظامی ویژه‌ای برخوردار است. در جنگهای ایران و روس در زمان قاجاریه این شهر مركز فرماندهی عباس میرزا بوده است. اهر دارای سوابق تاریخی ممتد است و از مراكز مهاجرفرست مهم آذربایجان به‌شمار می‌آید. بخشهای این شهرستان، بخش مركزی، كَلیبر، ورزقان، خداآفرین و هوراند هستند.

4. شهرستان خلخال

در جنوب شرقی استان و در غرب رشتۀ طالش واقع شده است و در حدود 133‘4 كم‍ 2 وسعت دارد. ناحیه‌ای كوهستانی است ارتفاع آن از شمال به جنوب و از مشرق به مغرب كاهش می‌یابد. آب و هوای آن معتدل و زمستانهای آن بسیار سرد است. قسمت عمدۀ آن جزو حوضۀ قزل‌اوزن است. رودخانه‌های كوچك متعددی كه آن را آبیاری می‌كنند همه سرشاخه‌های قزل‌اوزن هستند. جمعیت آن براساس برآورد 1360ش بالغ بر 045‘170 بود كه 416‘11 نفر آن در شهر هروآباد كه مركز شهرستان است، اقامت داشتند. در گزارش سرشماری 1365ش، جمعیت هروآباد (خلخال) 711‘23 نفر ثبت شده است (همانجا). بخشهای این شهرستان، بخش مركزی، شاهرود، كاغذكُنان و سَنْجَبَد هستند.

5. شهرستان سراب

در جلگۀ وسیعی در میان ارتفاعات سبلان (در شمال) و بزقوش (در جنوب) و صائین (در مشرق) و بستان‌آباد (در مغرب) واقع شده است و دارای وسعتی حدود 866‘2 كمـ2 است. آب و هوای آن معتدل ولی در زمستان بسیار سرد است، به علت جلگه‌ای بودن از نواحی بسیار حاصلخیز و پرجمعیت آذربایجان شرقی محسوب می‌شود. جمعیت این شهرستان در سرشماری 1355ش بالغ بر 535‘124 نفر بود كه 344‘18 نفر آن در شهر سراب ساكن بودند. به موجب سرشماری رسمی 1365ش جمعیت شهر سراب به 780‘33 نفر رسید (همان، 1). دامپروری و مخصوصاً پرورش نوعی گاو كه به سرابی معروف است در سراسر شهرستان رونق دارد. سراب دارای آب گرمهای فراوان است كه از جاذبه‌های مهم آن به‌شمار می‌آیند و هر سال هزاران نفر مسافر را به خود جلب می‌كنند. این شهرستان تنها دارای یك بخش مركزی است.

6. شهرستان مراغه

در جنوب غربی استان آذربایجان شرقی واقع شده است و به صورت جلگۀ نسبتاً وسیع و حاصلخیزی میان دریاچۀ ارومیه (در مغرب) و تودۀ آتشفشانی سهند (در مشرق) قرار دارد. وسعت آن 388‘5 كمـ2 و جمعیت آن در سرشماری 1355 بالغ بر 321‘309 نفر بود كه 527‘60 نفر آن در شهر مراغه یا مركز شهرستان سكونت داشتند. سرشماری رسمی 1365ش جمعیت شهر مراغه را 966‘102 نفر ثبت كرده است (همان، 5). این شهرستان نه فقط به علت استعداد فوق‌العادۀ كشاورزی و تولید انواع محصولات اهمیت دارد بلكه در سالهای اخیر به سبب كارخانه‌های مختلف مواد غذایی كه در آن ایجاد شده به صورت یك قطب صنعتی درآمده است و محصولات غذایی آن در سراسر كشور مصرف می‌شود.
مراغه هم مانند دیگر شهرستانهای استان آذربایجان شرقی دارای سابقۀ تاریخی ممتدی است. رصدخانۀ معروف مراغه ازجمله آثار تاریخی معروف این شهر است. بخشهای این شهرستان عبارتند از بخش مركزی، بُناب، عجب‌شیر و مَلِكان.

7. شهرستان مرند

در شمال استان آذربایجان شرقی و در جنوب رود ارس واقع شده است. از مغرب به شهرستانهای ماكو و خوی از استان آذربایجان غربی محدود است. سرزمینی نیمه كوهستانی به وسعت 640‘4 كمـ2 است. حدود   وسعت آن جلگه‌های كم‌ارتفاع و بقیۀ نواحی آن كوهستانی است. جمعیت این شهرستان در 1361ش 072‘217 نفر برآورد شده است كه 843‘64 نفر آن در شهر مرند سكنى داشته‌اند. بنابر سرشماری 1365ش شهر مرند 722‘71 نفر جمعیت داشته است (همانجا). اقتصاد مرند بر پایۀ كشاورزی استوار است انواع غلات و میوه و خشكبار محصولات عمدۀ كشاورزی آن است. قالی، گلیم و جاجیم مرند مشهور است. در سالهای اخیر كارخانه‌های معتبر كاشی و سرامیك‌سازی در آن ایجاد شده است. بخشهای این شهرستان عبارتند از بخش مركزی و جُلفا.

8. شهرستان مشكین‌شهر (خیاو)

در شمال شرقی استان و در جنوب رود ارس واقع شده است و بیشتر دامنه‌های شمالی تودۀ آتشفشانی سبلان را شامل می‌گردد، ناحیه‌ای است نسبتاً كم‌عارضه كه با شیب تندی ارتفاعات شمالی سبلان را به درۀ پست و كم‌ارتفاع ارس می‌پیوندد. رودخانه‌های خیاوچای و انارچای و نهرهای متعدد دیگر زمینهای مشكین‌شهر را آبیاری می‌كنند. وسعت این شهرستان 580‘4 كمـ2 است. جمعیت این شهرستان طبق آمار 1360ش 306‘138 نفر بود كه 364‘18 نفر آن در مشكین‌شهر (خیاو) ساكن بودند. در سرشماری 1365 جمعیت مشکین‌شهر به 015‘33 نفر رسیده است (همانجا). اکثر مردم این شهرستان به کشاورزی، دامپروری و صنایع وابسته بدان اشتغال دارند. در این شهرستان چشمه‎های آبگرم فراوان است. مشکین‎شهر ازجمله مراکز مهاجرفرست استان آذربایجان شرقی است. شهرستان مشکین‎شهر تنها یک بخش مرکزی دارد. 

9. شهرستان مغان

در منتهى‎الیه شمالی و شمال شرقی استان آذربایجان شرقی قرار دارد، از سوی شمال و شرق به اتحاد جماهیر شوروی محدود است. وسعت آن 640’4 کمـ2 است، بیشتر اراضی آن از رسوبات آبرفتی ارس و شعب آن به وجود آمده است. درنتیجه مغان ناحیه‎ای است مسطح، کم‎ارتفاع و کم‎عارضه که خاکهای رسوبی و عمیق آن دارای ارزش کشاورزی ویژه‎ای است. کوههای خُروسلو و صلوات داغ با ارتفاع کم (حدود 700 متر) مهم‎ترین ارتفاعات این شهرستان را در جنوب آن تشکیل می‎دهند آب و هوای مغان معتدل مایل به گرم است و تابستانهای بسیار گرم دارد. شهرستان مغان قرنها قشلاق ایلات شاهسون بوده است ولی در سالهای اخیر استعداد و اهمیت کشاورزی آن مورد توجه قرار گرفته و جای مناسبی برای اجرای طرحهای کشت و صنعت تشخیص داده شده است. بخشهای این شهرستان بخش مرکزی، پارساآباد و گِرمی هستند. 

10. شهرستان میانه

در جنوب استان و بین خلخال (در مشرق) و تبریز و هشترود (در مغرب) و سراب و اردبیل (در شمال) قرار دارد و از سمت جنوب به استان زنجان محدود است. این شهرستان در میان دو رشته‎کوه بُزقوش در شمال و قافلانکوه در جنوب واقع شده که دامنه‎های اولی سرسبز و خرم ولی از آن دومی صخره‎ای و عاری از پوشش گیاهی غنی است. رودهای چندی مانند قرانقوچای، آق‎چای، ترکمان‎چای، گرمرود و شهر چای که همه به قزل‎اوزن منتهی می‎گردند اراضی آن را مشروب می‎سازند. وسعت این شهرستان 621’4 کمـ2 است و آب و هوای آن در جلگه معتدل و در کوهستانها سرد و پربرف و باران است. جمعیت شهرستان میانه را در 1360 حدود 858’214 نفر برآورد کرده‎اند که 699’40 نفر آن در شهر میانه یا مرکز شهرستان سکنى داشته‎اند. جمعیت شهر میانه در سرشماری رسمی 1365 بالغ بر 341’69 نفر بوده است (همانجا). میانه که اکنون بر سر راه اصلی تهران ـ تبریز واقع شده، دارای اهمیت اقتصادی و نظامی خاص است مانند دیگر شهرهای بزرگ استان دارای سوابق ممتد تاریخی نیز می‎باشد. 
بخشهای این شهرستان عبارتند از بخش مرکزی و ترکمان. 

11. شهرستان هشترود

بین شهرستانهای تبریز در شمال و مراغه در جنوب قرارگرفته است و خود دامنه‎های شرقی تودۀ آتشفشانی سهند و دامنه‎های غربی قافلانکوه را دربر می‎گیرد. وسعت آن 235’6 کمـ2 است که بعد از شهرستان‎های اهر و تبریز وسیع‎ترین شهرستان استان است. از دامنه‎های شرقیِ تودۀ پربرف سهند، 8 رودخانه سرچشمه می‎گیرد که به مناسبت وجود آنها این ناحیه را هشترود خوانده‎اند. مهم‎ترین این رودخانه‎ها قرانقوچای است که آب آن به رود بزرگ‎تر قزل‎اوزن می‎ریزد. آب و هوای هشترود معتدل سرد است و زمستانهای بسیار سرد دارد. به علت آب فراوانی که در رودخانه‎های آن جاری است از نواحی بسیار پرنعمت و حاصلخیز استان آذربایجان شرقی محسوب می‎شود. 
در پایان این بخش نام و جمعیت هریک از شهرهای آذربایجان شرقی براساس سرشماری رسمی 165ش به تفکیک شهرستان در جدول زیر مشاهده می‎شود.