آذربایجان

در شمال حوضۀ آجی‌چای و در فاصلۀ میان دامنه‌های جنوبی میشوداغ و دریاچۀ ارومیه نیز چند رودخانۀ كوچك فصلی وجود دارد. مهم‌ترین آنها قوری چای است كه جلگۀ شبستر را مشروب می‌سازد.
در سمت مغرب و جنوب دریاچۀ ارومیه رودهای متعددی با آب شیرین وجود دارد، مانند نازلوچای كه شعب متعدد آن از كوههای مرزی سرچشمه می‌گیرند. حوضۀ آن در ایستگاه نیپك 777’1 كمـ2 و میزان متوسط آبدهی سالانۀ آن 363 میلیون مـ3 است. در حدود 150 آبادی از آب این رودخانه بهره‌مند می‌شوند.
شهر چای كه آب مشروب شهر ارومیه را تأمین می‌كند. وسعت حوضۀ آن 396 كمـ2 و مقدار متوسط آبدهی سالانۀ آن 168 میلیون مـ3 است و جمعاً 97 آبادی را مشروب می‌سازد.
باراندوز چای نیز كه از كوههای مرزی سرچشمه می‌گیرد و با حوضه‌ای به وسعت 012’1 كمـ2 به‌طور متوسط 165 میلیون مـ3 در سال آبدهی دارد.
مهاباد چای از اتصال چند شاخه به وجود می‌آید و وسعت حوضۀ آن در ایستگاه پل سرخ 842 كمـ2 است. میزان متوسط آبدهی سالانۀ آن 233 میلیون مـ3 است و تماماً به مصرف آبیاری در جلگۀ مهاباد می‌رسد.
سیمینه‌رود در ناحیۀ میاندوآب است كه از كوههای سردشت برمی‌خیزد. وسعت حوضۀ آن 090’2 كمـ2 و مقدار متوسط آبدهی سالانۀ آن 640 میلیون مـ3 است. این رود در بستری عمیق جریان دارد و از زمانهای گذشته بهره‌برداری از آن از طریق بستن بندها متداول بوده است. زرینه‌رود یا جَغَتوچای كه در انتهای شرقی جلگۀ میاندوآب جریان دارد (نام میاندوآب به علت واقع بودن آن میان سیمینه‌رود و زرینه‌رود است) و دارای شاخه‌های متعددی است كه از دامنه‌های جنوبی سهند و نیز دامنه‌های قره‌داغ در مشرق تكاب و بالأخره از دامنه‌های چهل‌چشمه در جنوب سرچشمه می‌گیرد. این رود با حوضه‌ای به وسعت 780’6 كمـ2 و با مقدار متوسط آبدهی 281’1 میلیون مـ3 در سال از نظر آبدهی بزرگ‌ترین رود حوضه است (366).

2. حوضۀ ارس

رود ارس از چشمه‌های واقع در دامنه‌های شمالی بینگل‌داغ در نزدیكی ارزروم در مشرق تركیه سرچشمه می‌گیرد و بعد از طی حدود 150 كمـ و دورزدن قلۀ آرارات از شمال به سمت جنوب شرقی متوجه می‌شود و از محل تلاقی با قره‌سوی سفلی كه از شاخه‌های معتبر آن به‌شمار می‌رود، مرز طبیعی و سیاسی میان ایران و اتحاد جماهیر شوروی را به وجود می‌آورد. در این قسمت رود ارس مسیری قوسی‌شكل را طی می‌كند و تا جلفا جریان آن از شمال غربی به جنوب شرقی است. از آنجا تا خدا آفرین در امتداد غربی و شرقی و بالأخره از نقطۀ اخیر تا قریۀ قره‌دَنی در شمال پارساآباد مغان رو به شمال شرقی جریان می‌یابد. از آن پس ارس مرز ایران و شوروی نیست و 330 كمـ دیگر در مغان شوروی جریان پیدا می‌كند و به دریای خزر می‌ریزد.
طول رود ارس 072’1 كمـ و مساحت حوضۀ وسیع آن 000’102 كمـ2 است (دایرة‌المعارف بزرگ شوروی، 2 / 230) كه خود با وسعت تمام منطقۀ آذربایجان برابری می‌كند. از این وسعت 39٪ (سازمان برنامه (دفتر فنی)، 25) یا 780‘39 كمـ2 آن در خاك ایران قرار دارد. رود ارس در قسمت مرزی با عمق متوسط 5 / 2 متر و پهنایی که گاهی از 200 متر تجاوز می‌كند، جریان دارد و شاخه‌های متعددی از سمت جنوب یعنی خاك آذربایجان دریافت می‌كند كه اهم آنها از مشرق به مغرب بدین قرارند:
رود ماكو یا زنگمار كه از دامنه‌های شرقی كوههای مرزی سرچشمه می‌گیرد و شاخه‌هایی از دامنه‌های قره‌داغ و میشوداغ بدان می‌پیوندد و آنگاه این رود وارد جلگۀ ماکو می‌شود و پس از مشروب ساختن روستاهای این جلگه به رود ارس ملحق می‌شود. مساحت حوضۀ آن 910 کمـ2 و مقدار متوسط آبدهی سالانۀ آن 220 میلیون مـ3 است (سازمان برنامه (دفتر فنی)، عمران، 353). 
رودخانۀ قُطور که شاخه‌های غربی آن از دامنه‌های کوههای مرزی (در مغرب خوی) و شعب شرقی آن از دامنه‌های چلاداغ در شمال شرقی مرند سرچشمه می‌گیرند، پس از مشروب ساختن جلگه‌های خوی و مرند در مغرب جلفا به ارس می‌ریزد. وسعت حوضۀ قطور 840 كمـ2 و مقدار متوسط آبدهی سالانۀ آن از 180 تا 220 میلیون مـ3 است (همان، ‌355).
رودخانۀ قره‌سو كه بزرگ‌ترین شاخۀ ارس در ایران به‌شمار می‌‌آید، خود عامل تخلیۀ آبهای چند شهرستان مانند مشكین، اهر و اردبیل است. قره‌سو از دو شاخۀ اصلی و دهها شاخۀ فرعی با نامهای مختلف تشكیل شده است. دو شاخۀ اصلی آن عبارتند از اهرچای و خود قره‌سو. این رودخانه پس از مشروب ساختن اراضی شهرستانهای مذكور و عبور از كوههای قره‌داغ در نزدیكی اصلاندوز به ارس ملحق می‌شود. وسعت حوضۀ آن در مشیران 000’12 كمـ2 و مقدار متوسط آبدهی سالانۀ آن 400 میلیون مـ3 است (همان، 87).

3. حوضۀ آبریز قزل‌اوزن

آبهای قسمتی از آذربایجان كه در جنوب خط‌الرأس كوههای بزقوش و سهند (مقسّم‌المیاه قزل‌اوزن و آجی چای) و مشرق خط‌الرأس كوههای خواجه و شاه‌مردی (مقسم‌المیاه قزل‌اوزن و زرینه‌رود) و بالأخره مغرب خط‌الرأس كوههای طالش قرارگرفته‌اند، از طریق رودخانه‌های كوچك و بزرگ چندی به قزل‌اوزن منتهی می‌گردند و از طریق آن به سفیدرود و بالأخره دریای خزر می‌ریزند. وسعت بخشی از حوضۀ وسیع سفیدرود كه در آذربایجان واقع شده است در حدود 000‘10 كمـ2 و شامل شهرستانهای هشترود و میانه و خلخال است. از رودهای مهمی كه در این حوضه هستند و همه به سمت میانه جریان دارند و در آنجا به قزل‌اوزن می‌ریزند، می‌توان از: شهر چای (با 130‘2 كمـ2 وسعت و 70 تا 80 میلیون مـ3 آبدهی سالانه)، قرنقوچای (با 650‘ 3 كمـ2 وسعت و 372 میلیون مـ3 آبدهی سالانه)، فیش (با 600‘1 كمـ2 وسعت و 63 میلیون مـ3 آبدهی سالانه) و قزل‌اوزن (با 620‘2 كمـ2 وسعت و 674‘1 میلیون مـ3 آبدهی سالانه) نام برد.
در پایان یادآور می‌شود كه در گوشۀ جنوب ‎غربی آذربایجان سرشاخه‌های رودخانۀ زاب صغیر كه حوضۀ آبگیری آن در زمستان بیشتر از برف مستور است جریان دارد. این رود در فاصلۀ كوتاهی از سرچشمه از مرز ایران خارج می‌شود و پس از طی مسافتی در خاك عراق به رود بزرگ دجله می‌ریزد.
در آذربایجان به‌طوركلی تشكیلات زمین‌شناسی شرایط مساعدی برای ایجاد منابع سرشار آب زیرزمینی فراهم نمی‌سازد زیرا فعالیتهای شدید آتشفشانی از طرفی با برون‌ریزی عمودی دیواره‌های مواد مذاب رابطه بین لایه‌های رسوبی قابل نفوذ را با یكدیگر قطع كرده است و از طرف دیگر لایه‌های وسیع مواد خروجی غیرقابل نفوذ به صورت افقی ایجاد كرده است كه مانع از نفوذ آب به طبقات پایین‌تر و افزایش منابع موجود در آن طبقات گردیده است. در چنین شرایطی آب زیرزمینی در جاهایی روی لایۀ غیرقابل نفوذ آتشفشانی به وجود می‌آید كه عمق رسوبات بعد از آتشفشانی زیاد باشد و چون در اغلب جلگه‌ها و دشتهای میان‌كوهی آذربایجان رسوبات جوان دورانهای اخیر عمق زیادی ندارند نمی‌توان امید چندانی به وجود منابع سرشار آب زیرزمینی داشت. از این گذشته وجود گسلها و شكستگیها در طبقات رسوبی در پراكنده و مجزا ساختن منابع آب زیرزمینی نقش عمده‌ای برعهده داشته است.
تمدن دیرینۀ آذربایجان از هزارۀ 5 ق‌م (مؤسسۀ جغرافیایی دانشگاه تهران، نقشۀ شماره 1) تاكنون بستگی مستقیم با جریان آبهای سطحی و چشمه‌های طبیعی (احیاناً آب گرم) داشته است و در سالهای اخیر حفر چاههای عمیق و نیمه‌عمیق رونق اقتصادی و كشاوزی منطقه را چند برابر ساخته است. تنها در حوضۀ ارومیه كه نیمی از وسعت آذربایجان را به خود اختصاص داده بهره‌برداری از آبهای زیرزمینی به طرق مختلف تا 1363ش به شرح جدول پایین صفحه محاسبه شده است (مركز آمار ایران، سالنامۀ آماری، 349).
مطالعات آب‌شناسی در آذربایجان محدود به نواحی كشاورزی و محدودۀ طرحهای عمرانی بوده است. این مطالعات بیشتر در آبرفتهایی كه احتمال وجود آب‌زیرزمینی در آنها زیاد بوده انجام شده است و با كم‌بودن وسعت این‌گونه نواحی نسبت به تمام وسعت منطقه، هرگز نمی‌تواند ملاك ارزیابی برای تمام منطقه واقع شود. جلگۀ ماكو به علت اینكه از سنگهای غیرقابل نفوذ اندیزیت و سنگ ماسه و رس تشكیل شده، از نظر آب زیرزمینی فقیر است و تنها در موارد استثنایی از شكافهای حاصل در این سنگها چشمه‌های طبیعی جریان دارد. در پلدشت تشكیلات گچ و نمك دوران سوم، سفرۀ آب فوقانی را تا حدی شور و غیرقابل استفاده كرده است (سازمان برنامه (دفتر فنی)، 353). 
در جلگۀ خوی سفرۀ آب فوقانی در عمق 12 تا 20 متر قرار دارد و چون این سفرۀ آب با جریان رودخانه‌های قُطور، الند و آق‌چای تغذیه می‌شود بسیار غنی به‌نظر می‌رسد (همان، 356).
جلگۀ ارومیه به علت اینكه سفرۀ آب آن در شمال به‌وسیلۀ نازلوچای و در جنوب از طریق شهرچای و باراندوزچای تغذیه می‌شود، دارای منابع آب زیرزمینی فراوان است. آب شور دریاچۀ ارومیه به علت وجود موانع گرانیتی در سفرۀ آب مذكور اثری ندارد (همان، 361).

در نقده و مهاباد عمق سفرۀ آب فوقانی از 4 تا 6 متر است، ولی با توجه به شرایط جغرافیایی، منابع آب زیرزمینی در اعماق بیشتر بایستی غنی‌تر باشد (همان، 367).
در مرند و حوضۀ ارس منابع معتبر آب زیرزمینی وجود ندارد و سفرۀ آب فوقانی فقط قادر است آب قنوات و چند چشمۀ طبیعی را تأمین كند (همان، 85).
مناطق مغان، اردبیل، مشكین‌شهر، اهر و سراب از رسوبات جوان و كم‌عمقی تشكیل شده‌اند كه در روی لایه‌های مارلی میوسن و تشكیلات خروجی قرار دارند و به علت همین كم‌عمقی رسوبات، از منابع غنی آب زیرزمینی محرومند و تنها در حواشی رودخانه‌هاست كه می‌توان از چاه‌های عمیق آب كافی به دست آورد (همان، 89، 92).
شهر و جلگۀ میانه روی تشكیلات توفهای اولیگومیوسن و طبقۀ باریكی از آبرفت جوان قرار دارد و از نظر آبهای زیرزمینی فقیر به نظر می‌رسد (همان، 95). در جلگۀ وسیع تبریز سفرۀ‌ آب در اطراف آجی چای تا عمق 100 متر قرار دارد كه 30 متر اول آن به علت وجود رودخانه، شور ولی از 30 متر پایین‌تر آب شیرین قابل استفادۀ فراوان دارد. دامنه‌های شمال غربی سهند كه از آبرفتهای نسبتاً عمیقی بر روی اندیزیتهای مخروط سهند تشكیل شده دارای منابع آب زیرزمینی فراوان است. قسمتهای شرقی جلگۀ تبریز، مخصوصاً لیقوان و باسمنج كه قطر رسوبات در آنها تا 400 متر می‌رسد، غنی‌ترین ذخایر آب زیرزمینی تمام منطقه را داراست.
در مراغه به مناسبت وجود لایه‌های رس غیرقابل نفوذ منابع آب زیرزمینی ناچیز است، ولی در عجب‌شیر و بناب و ملك‌كندی شرایط بهتری حكمفرماست و بالأخره در شبستر مطالعات چینه‌شناسی حاكی از وجود طبقات آبدهی غنی است. عمق سفرۀ آب قابل استفاده در اطراف شبستر 100 تا 150 متر است كه در بعضی نقاط مانند علیشاه تحت فشار است.