آذربایجان

وضع سیاسی

در تقسیمات رسمی کشوری جمهوری اسلامی ایران، آذربایجان شرقی دارای 11 شهرستان است که هریک دارای چند بخش است و هر بخش از تعدادی دهستان و آبادی تشکیل شده است. در اینجا جدولی متضمن نام و مساحت و تعداد بخش و آبادی هر شهرستان همراه با جدول دیگری شامل نامهای دهستانهای استان براساس سرشماری سال 1355 آورده می‎شود. لازم به یادآوری است که اختلاف ارقام مساحت بعضی شهرستانها در این جدول و متن، ناشی از تغییراتی است که بموجب تصویب‎نامه‎های رسمی بعد از سرشماری 1355 در بخشها به عمل آمده است. 

مآخذ

آسایش، حسین، بررسی جمعیت و مسائل نیروی انسانی جامعۀ روستایی، مؤسسۀ تحقیقات اجتماعی و علوم انسانی دانشگاه تبریز، 1347ش؛ بدیعی، ربیع، جغرافیای مفصل ایران، تهران، اقبال، 1362ش، مرکز آمار ایران، سالنامۀ آماری، 1363ش، تهران، 1364ش؛ همان، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1365، نتایج مقدماتی، تهران، بهمن 1365ش؛ وزارت آموزش و پرورش، جغرافیای استان آذربایجان شرقی، تهران، 1364ش. 

محمدحسن گنجی

IV.  آذربایجان غربی

یکی از استانهای کوچک ایران میان °35 و ´58 تا °39 و ´46 عرض شمالی و °44 و ´3 تا °47 و ´23 طول شرقی که در انتهای شمال غربی ایران واقع شده است و از شمال به اتحاد جماهیر شوروی و ترکیه، از مغرب به ترکیه و عراق، از جنوب به استان کردستان و از مشرق به استانهای آذربایجان شرقی و زنجان محدود است. دریاچۀ ارومیه که بزرگ‎ترین دریاچۀ فلات ایران است میان این استان و آذربایجان شرقی قرار گرفته است. در نقشه‎های متداول جغرافیایی مرز آبی بین دو استان  طوری ترسیم شده است که نیم بیشتر دریاچۀ ارومیه در محدودۀ آذربایجان غربی قرار می‎گیرد. وسعت آذربایجان غربی بدون در نظر گرفتن بخشی از دریاچۀ ارومیه 850‘38 کمـ2 برابر 36 / 2٪ وسعت ایران است. (مرکز آمار ایران، سالنامۀ آماری 1363ش، 31) این استان از لحاظ وسعت سیزدهمین استان کشور است. 

استان آذربایجان در مهر 1337ش رسماً از لحاظ تقسیمات کشوری به آذربایجان شرقی (در آن زمان استان سوم) و آذربایجان غربی (در آن زمان استان چهارم) تقسیم شد (وزارت آموزش و پرورش، 3). 

سیمای طبیعی

آذربایجان غربی در مغرب فلات آذربایجان از شمال به جنوب کشیده شده است. دریاچۀ ارومیه حدود 1/3  طول استان را در مرکز آن اشغال کرده است. در ثلث جنوبی بر وسعت شرقی ـ غربی استان افزوده می‎شود. فاصلۀ شمالی ـ جنوبی این استان درحدود 500 کمـ و فاصلۀ شرقی ـ غربی آن در بخش جنوبی استان، درحدود 250 کمـ است. 
آذربایجان غربی ناحیه‎ای است کوهستانی که پست‎ترین قسمتهای مرکزی آن یعنی سواحل ارومیه 297’1 متر (سازمان برنامه (دفتر فنی) عمران ...، 331) و پست‎ترین نقطۀ استان در بستر رود ارس در مرز شمالی 910 متر از سطح دریا ارتفاع دارد. نواحی نسبتاً مسطح و کم‎عارضۀ این استان که ارتفاع آنها از 1500 متر تجاوز نمی‎کند جمعاً درحدود 27٪ از وسعت آن را دربر می‎گیرد. این نواحی جلگه‎های رسوبی اطراف دریاچۀ ارومیه هستند. عرض این جلگه‎ها که در مغرب و شمال دریاچه گاهی به 20 کمـ هم نمی‎رسد در جنوب دریاچه، یعنی در شهرستانهای مهاباد و میاندوآب افزایش می‎یابند و در طول رودهایی مانند زرینه‎رود و سیمینه‎رود تا 200 کمـ به داخل ارتفاعات پیش می‎روند. عوارض و ناهمواریهای آذربایجان غربی به 3 بخش تقسیم می‎شوند: 

1. کوههای شمالی

از آتشفشان عظیم آرارات جدا می‎شوند و امتدادی غربی ـ شرقی دارند. ارتفاع قلل این کوهها تا 409’3 متر می‎رسد (قلۀ هراویل در سلماس) رودهایی مانند ماکوچای یا زنگمار و قُطور آبهای ناحیه را از دره‎های همین کوهها به سمت رود ارس هدایت می‎کنند. این کوهها پس از خروج از آذربایجان غربی به کوههای قره‎داغ در آذربایجان شرقی می‎پیوندند. 

2. کوههای غربی

از آرارات رشتۀ عظیم و بلندی که به رشتۀ مرزی ایران معروف است به سمت جنوب امتداد پیدا می‎کند و در فاصلۀ میان ماکو و سردشت مانند دیواری فلات آذربایجان را از فلات آناطولی جدا می‎سازد. خط‎الرأس این رشته مرز ایران و ترکیه است. ارتفاع متوسط این رشته از 500’2 متر بیشتر است و قلل مرتفع‎تر از 000’3 متر در آن زیاد به چشم می‎خورد. بلندترین قلۀ آن کوه شهیدان است که با ارتفاع 608’3 متر در مغرب ارومیه قرار دارد (جداری عیوضی، 10) رشته‎کوههای مرزی دارای گردنه‎های صعب‎العبور هستند و بیشتر ایام سال از برف مستورند. شیب شرقی کوههای مرزی نسبتاً تند است و دامنۀ آنها تا فاصلۀ کمی از سواحل دریاچۀ ارومیه پیش می‌آید. به همین علت عرض جلگه‎های ساحل کم و طول رودها ناچیز است (وزارت آموزش و پرورش، 7). 

3. کوههای جنوبی

در مغرب مهاباد به موازات رشته‎های مرزی قرار دارند و با جهتی شمالی ـ جنوبی به سمت جنوب پیش می‎روند و با مسیری قوسی به تودۀ الوند متصل می‎شوند. قلۀ معروف چهل‌چشمه با 163’3 متر ارتفاع مهم‎ترین قلۀ کوههای جنوبی است. بخش شمالی این رشته‎ها تا تودۀ چهل‎چشمه آب‎پخشان بین حوضه‎های زاب صغیر و ارومیه محسوب می‎شوند (جداری عیوضی، 10). 
گذشته از این ارتفاعات که بیش از 70٪ وسعت استان را به خود اختصاص می‎دهند بقیۀ وسعت استان را جلگه‎های ساحلی یا میان‌کوهی تشکیل می‎دهند که مهم‎ترین مراکز جمعیت و حیات اقتصادی استان هستند. 
از نظر زمین‎شناسی و ژئومورفولوژیکی، آذربایجان موقعیتی دوگانه‌بین فلات ایران و کوههای مرتفع حاشیه‎ای دارد (اهلرز، 81). همجواری واحدهای ساختمانی زمین‎شناسی و تیپ ناهمواریهای ژئومورفولوژیکی گوناگون تعلق قطعی شمال غربی ایران را به قلات مرکزی یا کوههای حاشیه‎ای آن با مشکلاتی مواجه می‎سازد (همو، 82). 
مسلماً آذربایجان غربی یکی از مراکز مهم فعالیتهای زمین در دورانهای مختلف زمین‎شناسی بوده است. این فعالیتها، همواره با آتشفشانها و لرزشهای شدید توأم بوده و درنتیجه نظم طبقات زمین در آذربایجان غربی به هم خورده است، به گونه‎ای که در نزدیک ارومیه لایه‎های رسوبی دورانهای اخیر زمین‎شناسی را می‎توان بر روی رسوبات دوران اول زمین‎شناسی مشاهده کرد (وزارت آموزش و پروش، 7 سازمان برنامه (دفتر فنی)، 21). از سوی دیگر مسلم است که شکلهای بزرگ تعیین‎کنندۀ پیکر عمومی آذربایجان غربی نتیجۀ یک تکامل ژئومورفولوژیکی ممتد است که در زمانهای طولانی وجود پیدا کرده است (جداری عیوضی، 9، 12). مناظر امروزی این استان حاصل تحولات اقلیمی بعد از پلیوستوسن و مخصوصاً هولوسن است. در این دوره ظاهراً آب و هوا مرطوب‎تر از زمان کنونی بوده و ارتفاعات غربی از یخ مستور بوده است. آثار این یخ‎بندانها را در آذربایجان غربی می‎توان در تراسهای جنوب منطقۀ پلدشت و بین خوی و سلماس مشاهده کرد. جلگۀ پلدشت و نیز زمینهای باطلاقی و شور جنوب و غرب ارومیه از رسوبات همین زمانها به وجود آمده‎اند (سازمان برنامه (دفتر فنی)، 22). در همین زمان میزان یخ‎بندان در نواحی جنوب این استان و کردستان تا حدی بوده است که مرز برفهای دائمی را 800’1 متر پایین‎تر از زمان حال دانسته‎اند (رایت، به نقل اهلرز، 105). 

آب و هوا

از نظر جریانات عمومی جو کرۀ زمین، ایران در نظام کمربندی طبیعی باد و فشار هوای کرۀ زمین در محل برخورد بادهای غالب شمال شرقی در تابستان و بادهای غربی باران‎زا در زمستان قرار دارد، ولی اثرات اقلیمی این وضع، که درنتیجۀ جابجایی فصلی کمربند فشار هوا در نیمکرۀ شمالی به وجود می‎آید، شدیداً توسط عوارض ناهمواری و پراکندگی آبها و خشکیها دستخوش تغییر و تعدیل می‎شوند (اهلرز، 125). در آذربایجان غربی آنچه که این تغییر و تبدیل را باعث می‎شود وضع خاص ناهمواریها و همجواری نسبی با جلگه‎های سرد اروپا از یک طرف و دریاهای مدیترانه و سیاه از طرف دیگر است. امتداد شمالی ـ جنوبی رشته‎های مرزی که بیشتر در راه جریانات غربی قرار دارند تا حدی مانع از نفوذ این جریانات به داخل استان می‎شوند. باریکی عرض شرقیِ ـ غربی استان و به عبارت دیگر شکل عمومی جغرافیاییِ آن هم تقریباً تمام استان را در منطقۀ پشت به بادِ کوههای مرزی قرار می‎دهد. این دو عاملِ محلی اثر عمیقی را در پراکندگی و مقدار باران استان، که مهم‎ترین عامل حیاتی به‌شمار می‎رود، از خود نشان می‎دهد. اثر توأم کلیۀ عوامل فوق باعث شده است که آذربایجان غربی هم مانند آذربایجان شرقی دارای آب و هوایی سرد و مرطوب باشد که زمستانهای سرد و برفی دراز و تابستانهای معتدل و ملایم و کوتاه را می‎توان بارزترین مشخصات آن دانست (همو، 131). از نظر میزان گرما متوسط سالانه در سطح استان به حدود °10 سانتی‎گراد می‎رسد که در مقایسه با °15 تا °20 در جاهای دیگر فلات ایران سرد بودن استان را به خوبی نشان می‎دهد. این مقدار در خوی °8 / 11، در ارومیه °12 و در دشبند بوکان در جنوب استان °11 است (آمار هواشناسی) که از یک‌نواخت بودن تقریبی شرایط گرمایی در سراسر مناطق غیرکوهستانی استان حکایت می‎کند. تفاوت متوسطهای حداکثر و حداقل سالانه در دو ایستگاه خوی و ارومیه به ترتیب °4 / 13 و °12 و در دشبند بوکان °18 است. این تفاوتها برّی بودن بیشتر نواحی جنوب استان را نشان می‎دهد. در ماههای تابستان هوای آذربایجان غربی نسبتاً خنک و میزان گرمای آن از دیگر استانهای کشور کمتر است ولی با وجود این در ماههای تیر و مرداد ممکن است حداکثر گرمای نواحی جلگه‎ای تا °40 برسد. در حالی‌که در ایستگاههای مورد بحث ما حداکثرهای °42 و °5 / 42 به ترتیب در خوی و دشبند بوکان به ثبت رسیده است. در ارومیه در 25 سال دورۀ آمارگیری 1330 تا 1355ش درجۀ گرمایی بیشتر از °38 مشاهده نشده است (آمار هواشناسی). 
در زمستانها آذربایجان غربی یکی از کانونهای سرد هوای کشور به‌شمار می‎رود (اهلرز، 131) به گونه‎ای که متوسط دمای ماههای دی و بهمن ممکن است به صفر برسد. در همین ماهها حداقلهای مطلق °30 و °22- و °29- به ترتیب در خوی، ارومیه و دشبند بوکان به ثبت رسیده است. خوی به‎طور متوسط در سال 111 روز و ارومیه 100 روز یخ‎بندان داشته است. ارقام فوق نشان‎دهندۀ این است که در استان آذربایجان تفاوت حداکثر و حداقل مطلق از °70 در سال تجاوز می‎کند که از جهات کشاورزی و اقتصادی اهمیت فراوان دارد. از نظر مقدار باران آذربایجان غربی را بعد از استانهای ساحلی دریای خزر باید از نواحی پرباران کشور دانست. فصل بارانی در این استان زودتر از جاهای دیگر آغاز می‎شود و دیرتر هم پایان می‎پذیرد. علت این امر موقع خاص جغرافیایی استان است که آن را در مسیر اولین برخورد با جریانات باران‎زای غربی قرار داده است. در ماههای سرد سال، یعنی دی و بهمن، تقریباً تمام نزولات آسمانی در این استان به صورت برف است و به همین علت کوههای مرزی و دیگر ارتفاعات داخلی استان ماهها از برف مستور می‎ماند. پرباران‎ترین نواحی استان قلل رشته‎های مرزی است که مقدار بارش سالانۀ آنها 80 تا 100 سانتی‎متر است (مؤسسۀ جغرافیایی دانشگاه تهران، نقشۀ شمارۀ 1). از خط‎الرأسهای مرتفع این رشته‎ها هرقدر به سمت مشرق برویم از مقدار باران کاسته می‎شود به گونه‎ای که در ارومیه به 36 سانتی‌متر و در سواحل دریاچۀ ارومیه به حدود 30 سانتی‌متر کاهش می‌یابد (آمار هواشناسی). بعد از قلل مرزی منطقۀ پرباران دیگری در انتهای جنوبی استان یعنی در دامنه‌های شمالی کوههای مرزی کردستان قرار دارد که در آن مقدار برف و باران سالانه در حدود 60 سانتی‌متر است و همین ناحیۀ پرباران است که رودهای پربرکت زرینه‌رود و سیمینه‌رود را تغذیه می‌کند. در این ناحیه هر قدر به سوی شمال پیش رویم از مقدار باران کاسته می‌شود به گونه‌ای که در مهاباد به 28 و در میاندوآب به 29 و بالاخره در سواحل جنوبی دریاچۀ ارومیه به 25 سانتی‎متر تقلیل می‎یابد. کم‎باران‎ترین ناحیۀ آذربایجان غربی در فاصله میان سواحل شمالی دریاچۀ ارومیه و بستر رود مرزی ارس قرار دارد که مقدار باران ناحیۀ اخیر از 20 سانتی‎متر در سال تجاوز نمی‎کند. 

آبهای روان

آذربایجان غربی با وجود برخورداری از باران نسبتاً کافی به علت وضع خاص ناهمواریها و کمی وسعت استان، از داشتن رودخانه‎های معتبر و مهم محروم است، ولی تعداد رودخانه‎های آن که عموماً طول ناچیزی دارند، کم نیست. خاصیت عمدۀ رودخانه‎های آذربایجان غربی این است که در تمام سال آب دارند و برخلاف رودخانه‎های کوچک‎تر و فصلی فلات ایران هرگز خشکی مطلق در آنها دیده نمی‎شود. 
آذربایجان غربی دارای 3 حوضۀ آبی مشخص است: 

1. حوضۀ دریای خزر

این حوضه که در انتهای شمالی استان واقع شده و در حدود 17٪ وسعت آن را در بر دارد و در سراسر آن شیب زمین به طرف شمال است. دنبالۀ میشوداغ در شمال دریاچۀ ارومیه از یک طرف و رشته‎های جنوبی رودخانۀ قُطور از طرف دیگر، این حوضه را از حوضۀ ارومیه جدا می‎سازد. میزان باران این حوضۀ کوچک که در دامنۀ کوههای مرزی تا 60 سانتی‎متر در سال می‌رسد در جنوب حوضه از 40 سانتی‎متر تجاوز نمی‎کند. از دامنه‎های شمالی میشو تا رود ارس از مقدار باران کاسته می‎شود به طوری‌که در محل تلاقی رودخانه‎های این حوضه با رود بزرگ مرزی مقدار باران به 5 سانتی‎متر تقلیل پیدا می‎کند (وزارت آموزش و پرورش، 11) مهم‎ترین رود این حوضه قُطور است که از جلگۀ خوی می‎گذرد و پس از دریافت شاخه‎ای به نام آق‎چای، که اراضی قره ضیاءالدین را آبیاری می‎کند از طریق گسل عظیمی به رود ارس می‎ریزد. رود دیگر این حوضه زنگمار یا ماکوچای است که جلگۀ ماکو را آبیاری می‎کند (مصاحب، 1 / 1190) و سپس به رود ارس می‎پیوندد. 

2. حوضۀ دریاچۀ ارومیه

این حوضه حدود 73٪ وسعت آذربایجان غربی را دربرگرفته و بزرگ‎ترین واحد مشخص جغرافیایی این استان به‌شمار می‎آید که قسمت عمدۀ آبهای نواحی شمالی و غربی و جنوبی استان را دریافت می‎کند. دریاچۀ ارومیه که خود در ارتفاع 1297 متری از سطح دریا واقع شده محل تجمع آب تمام بارانهایی است که تقریباً در 3/4 اراضی این استان می‎بارد. دریاچۀ ارومیه را از 3 طرف کوههای کوچک و بزرگی احاطه کرده که در شمال و مخصوصاً مغرب در فواصل کوتاهی از دریاچه قرارگرفته‎اند، به‎گونه‎ای که در سراسر مغرب دریاچه عرض متوسط جلگۀ ساحلی از 25 تا 30 کمـ تجاوز نمی‎کند. در چنین شرایطی رودخانه‎های متعدد ولی کوتاهی آبهای کوهستانها را به دریاچه می‎رسانند. مهم‎ترین این رودخانه‎ها به ترتیب از شمال به جنوب عبارتند از زولاچای، نازلوچای، شهرچای (که آب مشروب شهر ارومیه را تأمین می‎سازد)، و باراندوزچای، در بخش جنوبی حوضۀ دریاچۀ ارومیه که کوهها در فاصلۀ بیشتری از دریاچه، قرار دارند و باران آن بعد از ارتفاعات کوههای مرزی از همه جای استان بیشتر است، 2 رودخانۀ مهم زرینه‎رود و سیمینه‎رود جاری است که جلگۀ حاصلخیز میاندوآب را دربرگرفته است و علاوه بر اراضی حاصلخیز این جلگه، زمینهای بخش شرقی مهاباد را نیز سیراب می‎سازد. زرینه‎رود دارای شعبی نظیر آجرلوچای، قوری‎چای، لیلان‎چای، ساروق‎چای، و خورخوره‎چای است که از دامنه‎های چهل‎چشمه و نواحی سقز و بانه و حتى سهند سرچشمه می‎گیرند. طول رود اصلی در حدود 200 کمـ است. سیمینه‎رود از ارتفاعات حومۀ سقز سرچشمه می‎گیرد و طول آن به 160 کمـ می‎رسد. آخرین رود این بخش حوضۀ دریاچۀ ارومیه که در گوشۀ جنوب غربی به دریاچه می‎ریزد، مهابادچای است این رود پس از آبیاری جلگۀ حاصلخیز مهاباد به دریاچه می‎رسد (سازمان برنامه، مدیریت منابع آب...، 204، 205، 207). 

3. درۀ زاب صغیر

در جنوب غربی آذربایجان غربی منطقۀ باریک کوچکی وجود دارد که وسعت آن بیشتر از 10٪ وسعت استان نیست. این منطقه آخرین و سومین حوضۀ آبریز استان را تشکیل می‎دهد که زاب صغیر در آن جریان دارد. درۀ زاب صغیر یک فرورفتگی ساختمانی است (جداری عیوضی، 10) که رودخانه در طول آن از شمال به جنوب جریان دارد. از آنجا که آب این رودخانه به رود دجله در عراق می‎ریزد و از طریق آن راه به خلیج‌فارس می‎پیوندد سومین حوضۀ آبی آذربایجان غربی را باید جزئی از حوضۀ عظیم خلیج‎فارس (دجله و فرات) دانست.