افریقا

در دورۀ پلئیستوسن (دوران چهارم زمین‌شناسی) در قارۀ افریقا دوره‌های متفاوت مرطوب و خشك وجود داشته است. همین امر سبب فرسایش شدید زمین در صحراها و نقاط خشك شده است. این فرسایش حاصل دورانهای مرطوب است. زمینهای قدیمی مركزی در بیشتر نقاط از فرسایش شدید در لایه‌های بیرونی زمین پدید آمده‌اند. برجستگیهای فلات كه در آن چین خوردگیها كمتر دیده می‌شود، بر اثر عوامل فرسایش بیرونی یا آتش‌فشانی پدیدار شده‌اند (غروی، 28، 32). صحرای كبیر بزرگ‌ترین منطقۀ بیابانی استوایی در سراسر كرۀ زمین است و به همین سبب كبیر خوانده شده است. صحرا نامی است عربی كه به این منطقه اطلاق شده است. صحرای كبیر شامل حدود یك چهارم مساحت سراسر قارۀ افریقاست. این صحرا از مرزهای جنوبی مراكش، تونس و بخشی از الجزایر، موریتانی، لیبی و مصر آغاز، و تا شمال كشورهای مالی، نیجر، چاد و سودان گسترده شده است. طول صحرای كبیر از غرب تا شرق 700‘5 كمـ و از شمال تا جنوب در منطقۀ میانی 2 هزار كمـ است ( افریقا، II / 336). صحرای كبیر از چند درجۀ شمال خط استوا تا بیش از °30 عرض شمالی را شامل می‌شود و خود مشتمل بر 3 بخش صحرای شمالی، صحرای جنوبی و صحرای مركزی است (غروی، 50، 52، 53). میزان بارندگی سالیانه در صحرا به طور متوسط از 100 میلی‌متر تجاوز نمی‌كند و در بعضی نقاط چون بیلما (دونیجر) از 2 / 3 میلی‌متر كمتر است. شدت تبخیر در صحرا به اندازه‌ای است كه رطوبت حاصل از رگبارهای سیل‌آسا بیش از چند ساعت دوام نمی‌آورد. بخش اندكی از آن نیز در شن نفوذ می‌كند (همو، 54-56؛ «اطلس»، 10). خشكی شدید اقلیمِ صحرا را مربوط به اواسط دورۀ چهارم زمین‌شناسی دانسته‌اند. در صحرا طبقات قدیمی ارتفاع ملایمی دارند، زیرا كه در دورانهای مختلف (مرطوب و خشك) دچار فرسایش شده‌اند. جریان باد، در این زمینها گونه‌ای ناهمواری ایجاد می‌كند كه به آن رِگ می‌گویند. این ارتفاعات سنگهای سختی بوده‌اند كه بر اثر فرسایش زمین هموار شده‌اند و گاه قشر نازكی از شن روی آنها را پوشانیده است. عبور وسائط نقلیه و كاروانها تنها از روی رِگها میسر است (غروی، 59، 61).

معادن

در قارۀ افریقا وجود همه نوع معدن معلوم و مشخص شده است. افریقا در میان قاره‌های جهان از حیث ذخایر منگنز، كروم، بوكسیت، طلا، پلوتونیوم، كُبالت، الماس و فسفر مقام اول، و از نظر ذخایر مس، پنبۀ نسوز، اورانیوم و گرافیت مقام دوم، و از جهت منابع نفت، گاز، سنگ آهن، تیتانیوم، نیكل، جیوه، قلع، روی و سنگهای قیمتی مقام سوم را داراست. در 1984م / 1363ش میزان ذخایر نفت افریقا 8 میلیارد تن، و گاز طبیعی از جمله گاز متان 6 تریلیون متر مكعب برآورد شده است. حوضه‌های عمدۀ نفت و گاز افریقا در اطراف دریای مدیترانه و صحرا، از جمله در الجزایر، تونس، لیبی، مصر، حوضۀ خلیج سوئز، گینه، نیجریه، گابُن، كنگو و آنگولا، قرار دارند ( افریقا، I / 19, 20). ذخایر زغال سنگ افریقا را 155 میلیارد و 700 میلیون تن تخمین زده‌اند كه بخش عمدۀ آن در جمهوری افریقای جنوبی (129 میلیارد تن) و نیز در زیمبابوه، سوازیلند، بوتسوانا، موزامبیك، نیجریه، ماداگاسكار، تانزانیا و زامبیا واقع است. افریقا پس از آمریكا از حیث ذخایر سنگ آهن مقام دوم را دارد كه میزان آن را حدود 42 میلیارد و 300 میلیون تن دانسته‌اند. میزان ذخایر كروم این قاره را حدود 4 میلیارد تن تخمین زده‌اند كه 78٪ آن در جمهوری افریقای جنوبی و 21٪ در زیمبابوه است. ذخایر منگنز 12 میلیارد و 700 میلیون تن است كه 90٪ آن را در جمهوری افریقای جنوبی و 5 / 3٪ را در گابن و باقی را در مراكش، غنا و كنگو می‌توان یافت. ذخایر بوكسیت را 25 میلیارد تن برآورد كرده‌اند كه 21 میلیارد تن آن در گینه و باقی در كامرون، غنا، مالی، سیرالئون، كنگو، مالاوی و ماداگاسكار نهاده شده است. ذخایر مس 162 میلیون و 700 هزار تن تخمین زده شده است كه مهم‌ترین منابع آن در منطقۀ افریقای مركزی، كنگو و زیمبابوه است. میزان ذخایر مس زیمبابوه 54٪ و كنگو 36٪ كل ذخایر مس افریقاست. ذخایر سرب 16 میلیون تن و ذخایر روی 31 میلیون تن برآورد شده است. منابع روی در مراكش، تونس، افریقای مركزی (زیمبابوه، كنگو) و جمهوری افریقای جنوبی وجود دارد و به تقریب 54٪ مجموع ذخایر روی افریقا در این جمهوری است. ذخایر نیكل افریقا 8 / 16 میلیون تن است. ذخایر كبالت 000‘260‘2 تن و منابع عمدۀ آن در كنگو و زامبیاست. ذخایر ولفرام 83 هزار تن و ذخایر قلع 750 هزار تن كه عمده‌ترین منابع آن در زیمبابوه، اوگاندا و جمهوری افریقای جنوبی است. افریقا از حیث معادن طلا مقام مهمی در جهان دارد. 93٪ ذخایر طلای این قاره در جمهوری افریقای جنوبی قرار دارد. ذخایر طلای افریقای جنوبی را 35 هزار تن برآورد كرده‌اند (همان، I / 20). میزان پلاتین (طلای سفید) افریقا را 180‘18 تن تخمین زده‌اند كه منابع عمدۀ آن در افریقای جنوبی است. ذخایر اورانیوم افریقا 535 هزار تن برآورد شده است كه حدود 191 هزار تن آن در جمهوری افریقای جنوبی، 160 هزار تن در نیجریه، 119 هزار تن در نامیبیا، 26 هزار تن در الجزیره و 19 هزار تن در گابن نهاده شده است. ذخایر الماس افریقا را حدود یك میلیارد و 165 میلیون قیراط تخمین زده‌اند كه از 318 میلیون قیراط آن می‌توان در جواهرسازی استفاده كرد. مهم‌ترین دخایر الماس افریقا در آنگولا، جمهوری افریقای جنوبی، تانزانیا و نامیبیاست (همانجا). از دیگر سنگهای قیمتی افریقا، زمرد، لعل و یاقوت است كه در موزامبیك، زیمبابوه و ماداگاسكار یافت می‌شود (همان، I / 21).

آب و هوا

افریقا گرم‌ترین قارۀ كرۀ زمین است. زیرا بخش اعظم آن در دو سوی منطقۀ استوایی و مدارهای رأس السرطان و رأس الجدی قرار گرفته است. تأثیر اشعۀ رادیو آكتیو خورشیدی در قارۀ افریقا بیش از دیگر قاره‌هاست. كوچك‌ترین زاویۀ تابش خورشید در این قاره حدود °43 است (شیفرز، IV / 24؛ سوره كانال، I / 18).
منطقۀ استوایی و جنب استوایی شمالی و جنوبی محل وزش بادهای شمال شرقی و جنوب شرقی است كه در نتیجۀ حركت وضعی زمین پدید می‌آیند و نزدیك سطح زمین به سمت منطقۀ استوا جریان دارند (شیفرز، همانجا؛ گرو، 12؛ نف، 316). نوسانهای آب و هوایی در منطقۀ استوایی افریقا بسیار اندك است. درجۀ حرارت در همۀ فصلهای سال بالا و به تقریب یكسان، ولی میزان بارندگی متغیر است (همانجا؛ شیفرز، IV / 24). در این قاره دو گونه منطقۀ مهم آب و هوایی وجود دارد كه یكی گرم معتدل و دیگری حاره است. منطقۀ حاره به تقریب در میان عرضهای °30 شمالی و جنوبی واقع است (همانجا). از آنجا كه بخشی از قارۀ افریقا در نیمكرۀ شمالی و بخشی دیگر در نیمكرۀ جنوبی واقع است، فصلهای آن در این دو نیمكره با هم تفاوت دارند و برعكس یكدیگرند، اما اختلاف درجۀ حرارت میان این دو بخش چندان زیاد نیست. بخش اعظم قارۀ افریقا فاقد رطوبت كافی است. از این رو بیشتر زمینهای این قاره به مناطق خشك و مرطوب تقسیم شده‌اند ( افریقا، همانجا). جریان باد در افریقا، بیشتر هوای گرم استوایی را با خود به همراه دارد. در منطقۀ استوایی به تقریب در تمام طول سال بادهای غربی جریان دارند (برای وضع بارندگی در مناطق مختلف افریقا با در نظر گرفتن ماههای سال، نك‍ : همان، I / 22).
گرمای ممتد °25 تا °26 در سراسر طول سال در سواحل خلیج گینه و فرورفتگی كنگو ثبت شده است. در این نواحی تفاوت میان ماههای بسیار گرم و سرد از °1 و °2 تا °4 و °5 سانتی‌گراد تجاوز نمی‌كند. حال آنكه در شبانه‌روز ممكن است تفاوت دما به °10 تا °15 سانتی‌گراد برسد. میانگین دما در روز °30 و در شب °20 است. كوهستانهای شرق افریقا دارای آب‌و‌هوایی خنك‌تر هستند. به عنوان نمونه در آدیس آبابا كه ارتفاع آن 400‘2 متر بالاتر از سطح دریاست، اختلاف دما در ماههای سردوگرم سال به °14 تا °18 می‌رسد. ارتفاعات 400‘4 تا 000‘5 متر در كوههای كیلیمانجارو و رُونزُری همواره پوشیده از برف است ( افریقا، I / 22-23). تنها در جنوب غرب آن قسمت از قارۀ افریقا كه در نیمكرۀ جنوبی واقع است، آب و هوا مدیترانه‌ای است. هوای این منطقه مرطوب است و میزان بارندگی سالانه به 2 هزار میلی‌متر می‌رسد. كشاورزی در نقاطی كه میزان بارندگی متجاوز از 800 میلی‌متر باشد، امكان‌پذیر است و در مناطقی كه بارندگی سالانه كمتر از 600 میلی‌متر باشد، امكان كشاورزی اندك و گاه نامیسر است (همانجا).

آبهای داخلی

شبكۀ هیدروگرافی افریقا مؤید تقسیم بسیار نامتعادلی از آبهای این قاره است. بیشتر رودخانه‌های افریقا در نواحی غربی و مركزی اطراف استوا جریان دارند. به تقریب در تمام مناطق حارۀ افریقا، تأمین آب مسأله‌ای بسیار مهم و اساسی است (همان،I / 24؛ مانسهارد، 19). شبكۀ رودخانه‌های افریقا جمعاً 4 سیستم بزرگ رودخانه‌ای پدید آورده‌اند (BSE3, II / 438). بیشتر رودخانه‌ها در نواحی مرطوب واقع در مناطق غربی و مركزی اطراف استوا جریان دارند كه عمده‌ترین آنها شبكه‌ای است كه با رود كنگو پیوند دارد ( افریقا، I / 23). رود كنگو كه پرآب‌ترین رود افریقاست و نیز رود نیجر با شمار بسیاری از رودخانه‌های بزرگ و كوچك، جمعاً 05 / 36٪ از حوضۀ آبهای افریقایی اقیانوس اطلس را تشكیل می‌دهند (BSE3، همانجا). در شمال و جنوب منطقۀ استوایی كه رطوبت موسمی و غیركافی است، با ظهور دوران خشكی، از تراكم شبكه‌های رودخانه‌ای كاسته می‌شود، به گونه‌ای كه برخی از آنها كاملاً خشك می‌شوند. در صحراها، به استثنای نیل، آب رودخانه‌ها به صورت مداوم جریان ندارند. این رودها به هنگام بارندگی شدید دارای آب می‌شوند ( افریقا، I / 24). رود نیل و رودخانه‌های فرعی و كوچك دیگر وابسته به آن، حدود 88 / 14٪ از حوضۀ آبهای افریقا را تشكیل می‌دهند كه به حوضۀ دریای مدیترانه تعلق دارند. رود زامبزی و دیگر رودخانه‌های واقع در شرق افریقا، حدود 48 / 18٪ از حوضۀ آبهای این قاره را تشكیل می‌دهند وبه حوضۀ اقیانوس هند تعلق دارند. آبریز 5 / 30٪ از رودخانه‌ها، حوضه‌های بسته‌ای هستند كه به دریا راه ندارند (BSE3، همانجا). سرچشمۀ اصلی رودخانه‌های بزرگ افریقای حاره چون كنگو و نیجر در مناطق مرطوب جنگلی واقع است. این رودها از نظر كشتی رانی و تولید برق واجد اهمیت است (گرو، 18).
بزرگ‌ترین رودهای قارۀ افریقا عبارتند از: رود نیل به طول 671‘6 كمـ و حوضۀ آبگیری 000‘870‘2 كمـ2 و آبدهی 700 مـ3 در ثانیه؛ كنگو به طول 320‘4 كمـ و حوضۀ آبگیری 000‘691‘3 كمـ2 و آبدهی 000‘38 مـ3 در ثـانیه؛ نیجر به طول 160‘4 كمـ و حوضۀ آبگیری 000‘092‘2 كمـ2 و آبدهی، 6 هزار مـ3 در ثانیه؛ زامبزی به طول 660‘2 كمـ و حوضۀ آبگیری 000‘330‘1 كمـ2 و آبدهی 025‘1 مـ3 در ثانیه؛ ارانژ 860‘1 كمـ و حوضۀ آبگیری 000‘020‘1 كمـ2؛ ولتا 600‘1 كمـ و حوضۀ آبگیری 394 هزار كمـ2؛ جوبا 600‘1كمـ و حوضۀ آبگیری 750 هزار كمـ2؛ لیمپوپو 600‘1 كمـ و حوضۀ آبگیری 440 هزار كمـ2؛ سنگال 430‘1 كمـ و حوضۀ آبگیری 441 هزار كمـ2؛ روفیجی به طول 400‘1 كمـ و حوضۀ آبگیری 178 هزار كمـ2 ( افریقا، همانجا؛ قس: شیفرز، IV / 21).
در قارۀ افریقا به ویژه مناطق جنوب آن در اراضی تكتونیك و دارای شكستگی، دریاچه‌های متعددی وجود دارد؛ از این رو، این بخش از افریقا را سرزمین دریاچه‌های بزرگ نامیده‌اند. وسعت دریاچه‌های بزرگ افریقا حدود 200 هزار كمـ2 است كه تنها 170 هزار كمـ2 متعلق به دریاچه‌های شرق این قاره است ( افریقا، I / 27). بزرگ‌ترین دریاچۀ افریقا ویكتوریاست كه مساحت آن را میان 68 و 69 هزار كمـ2 و حداكثر عمق آن را میان 75 و 80 متر نوشته‌اند (همانجا؛ نف، 346؛ مشیری، 207). از دیگر دریاچه‌های بزرگ افریقا، تانگانیكا به وسعت 000‘34 كمـ2 و حداكثر عمق 470‘1 متر؛ نیاسا، 800‘30 كمـ2 و عمق 706 متر، رودلف، 500‘8 كمـ2 و عمق 73 متر؛ مورو، 200‘5 كمـ2 و عمق 15 متر است. دو دریاچۀ چاد و بنگ وئولو وضعی متفاوت دارند. وسعت دریاچۀ چاد از 26 هزار تا 10 هزار كمـ2 متغیر است. عمق این دریاچه نیز از 11 متر، گاه به دو متر كاهش می‌یابد. وسعت دریاچۀ بنگ وئولو نیز نوسـانی میـان 15 هزار تا 4 هزار كمـ2 دارد ( افریقا، همانجا). دریاچه‌های آلبرت و كیبو كه در ارتفاع 500‘1 متری واقع شده‌اند، از مراكز تفریحی افریقا به شمار می‌روند (مشیری، 207- 208). برخی از دریاچه‌های افریقا مانند تانگانیكا و نیاسا آب شیرین دارند. این دریاچه‌ها به سبب محدود بودن حوضۀ آبخیز، تأثیر چندانی در وضع آب و هوا و كشاورزی ندارند، ولی دریاچۀ ویكتوریا كه میان 3 كشور اوگاندا، تانزانیا و كنیا در ارتفاع 134‘1 متری از سطح دریا قرار گرفته، و دومین دریاچۀ آب شیرین جهان است، در آب و هوای مناطق پیرامون خود تأثیر بسیار دارد ( افریقا، I / 27, 365؛ نف، 346-347).
در افریقا صدها تالاب موسمی وجود دارد كه عمده‌ترین آنها متعلق به منطقۀ استوایی حوضۀ رودهای كنگو و نیل است و مساحت كل آنها حدود 340 هزار كمـ2 است ( افریقا، I / 27). در فصول كم‌باران برخی از رودخانه‌های كوچك و تالابها در نواحی حاره خشك می‌شوند. این نواحی كه دو پنجم مساحت قارۀ افریقا را شامل می‌شود، همواره در مضیقۀ آب است. از مجموع آبهای این منطقه تنها بخش كوچكی در زمین فرو می‌رود و به صورت آبهای زیرزمینی در می‌آید؛ باقی آن تبخیر می‌شود و حاصلی ندارد (مانسهارد، 25). اقلیم خشك، نیاز به ایجاد مخازن آب در قارۀ افریقا را فزونی بخشیده است. طبق آمار 1974م / 1353ش در این قاره 100 مخزن بزرگ آب با گنجایش 100 میلیون مـ3 وجود داشته كه حدود 20٪ كل مخازن آب جهان را تشكیل می‌داده است. افریقا از دیدگاه نیروگاههای آبی، پس از آسیا مقام دوم را داراست. ذخایر انرژی رودخانه‌های مرتبط با رود كنگو، با قدرت 390 میلیون كیلووات و زامبزی با قدرت 137 میلیون كیلووات، عمده‌ترین آنها هستند ( افریقا، I / 28).

خاك

وضع اقلیمی بسیار متفاوت افریقا و شرایط اكولوژیك گیاهی آن با گونه‌گونی خاك این قاره ارتباط دارد. حاصل‌خیزترین خاكهای قارۀ افریقا، خاكهای آبرفتی است. این خاكهای حاصل‌خیز در امتداد سواحل رود نیل و بخشهایی از زمینهای نسبتاً مرتفع افریقای شرقی قرار دارند. زمینهای امتداد رود نیل طی هزاران سال از جمله مناطق كشاورزی قارۀ افریقا بوده است. خاكهای حاصل‌خیز اراضی مرتفع در نتیجۀ تأثیرات جوی و امتزاج با مواد آتشفشانی به خاك مرغوب بدل شده‌اند. از دیگر انواع خاكهای قابل كشت قارۀ افریقا خاك استپهای استوایی و علفزارهای مناطق نسبتاً معتدل است كه در منطقۀ جنب مداری جنوب در افریقای جنوبی قرار گرفته‌اند. این خاكها شبیه خاكهای چرنوزیوم (خاك سیاه) روسیه هستند و با خاكهای مرغزاری و بلوطی آمریكای شمالی مشابهت چندانی ندارند. این خاكها كم‌دوامند و به سبب كشت مداوم، حاصل‌خیزی خود را از دست می‌دهند (ویلر، 2 / 251-252؛ مشیری، 208). خاكهای اراضی مرتفع اغلب از روی دامنه‌ها شسته، و در فرورفتگیها انباشته می‌شوند. در مرطوب‌ترین بخش قارۀ افریقا، در حوضۀ رود كنگو و سواحل اطراف آن و نیز در سواحل خلیج گینه و كمربند استوایی، خاك، اغلب سرخ مایل به زرد است. این خاكها دارای تركیبهایی از آهن و مواد اسیدی كوارتزدار است ( افریقا، همانجا؛ موسى، 399). این مواد اسیدی از رشد نباتات می‌كاهد و در نتیجه این خاكها از نظر ذخیرۀ مواد نباتی ضعیف می‌شوند و حاصل‌خیزی خود را به سبب كمی خاك برگ و دخیرۀ آهك از دست می‌دهند (مشیری، 208). خاكهای منطقۀ افریقایی دریای مدیترانه از حیث مواد معدنی نیتروژن و كلسیم غنی نیستند. در منطقۀ سواحل جنوب شرقی افریقا ازجمله موزامبیك، خاك سیاه (چرنوزیوم) و در برخی نواحی، خاك سرخ مناطق مداری وجود دارد (موسى، 400). خاك منطقۀ صحرا را می‌توان به 3 گروه تقسیم كرد كه عبارتند از: خاك بیابانهای سنگی از نوع حماده، خاك ماسه‌ای از نوع ارگ و خاك رگ. همۀ خاكهای این منطقه دارای نمك هستند. در صحراهای نزدیك به سواحل دریای مدیترانه كه رطوبت هوا در آنها اندكی بیشتر است، خاكها عمدتاً به رنگ خاكستری ـ قهوه‌ای متمایل به سرخ است ( افریقا، I / 28). در قارۀ افریقا حدود یك پنجم از اراضی زیر كشت قرار می‌گیرد، ولی شیوۀ كشاورزی ابتدایی در این قاره موجب فرسودگی خاك شده است (همان، I / 29).

پوشش گیاهی

ویژگیها و تقسیمات گیاهی افریقا با وضع جغرافیایی كنونی و مشخصات زمین‌شناختی ادوار پیشین این قاره مرتبط است. تاكنون برخی از رستنیهای افریقا چنانكه باید، شناخته نشده است. شمار این رستنیها به 40 هزار تخمین زده می‌شود. سرزمین افریقا دارای مناطق نباتی متعددی است. بخش شمالی این قاره متعلق به منطقۀ هولاركتیك و شامل رستنیهای مناطق خشك است كه به تقریب سراسر نیمكرۀ شمالی را تا نزدیك مناطق استوایی دربر می‌گیرد (همانجا؛ شیفرز، IV / 27-28؛ «دائرةالمعارف جغرافیایی»، I / 468). این منطقه دارای گیاهان و درختانی از انواع كاج، صنوبر، سرو، سپیدار، توس (غان)، آلاش، نارگیل، جوزهندی، گردو، بید، آلاله، روناس، گیاهان چلیپایی و جز اینهاست (همانجا؛ افریقا، I / 29). درختان و گیاهان این منطقه بیشتر دارای برگهای نسبتاً خشن و همیشه سبز هستند (همانجا). منطقۀ پالئوتروپیس به تقریب سراسر جنوب صحرا را دربر گرفته است. در این منطقه گیاهانی می‌رویند كه به اقلیم مناطق گرم و مرطوب تعلق دارند و در برابر گرمای هوا مقاوم هستند. گیاهان این منطقه از نوع گیاهان منطقۀ ساوان (ساوانا) یا اقلیم علفزار