دمشق

برخی از کهن‌ترین حمامهای دمشق که اکنون برجا ست، عبارت‌اند از: حمام عقیقی (یا عقیق) در کوی کلّاسه مجاور کتابخانۀ ظاهریه، منسوب به احمد بن حسن عقیقی (د 368 ق / 979 م)، از بزرگان دمشق در دورۀ فاطمیان؛ حمام نورالدین (ساختۀ دورۀ نورالدین زنگی)، در محلۀ بزوریه؛ حمـام امّونه (سدۀ 6 ق / 12 م)، در محلۀ دروازۀ آس نزدیک مقبرۀ ذهبیه؛ حمام جوزه (ساختۀ سدۀ 6 ق)، در بازار صاروجا؛ حمام سروجی (منسوب به شیخ سروجی، سدۀ 6 ق)، در محلۀ شاغور برّانی؛ حمام نوفره (سدۀ 7 ق / 13 م)، در محلۀ نوفره که امروزه کاربرد تجاری یافته است؛ حمام الوَرد (سدۀ 8 ق / 14 م)، در بازار صاروجا در محلۀ ورد؛ حمام الزَین (ساختۀ 799 ق / 1397 م؛ بازسازی 1289 ق / 1872 م)، در محلۀ قصر حجاج کوی سُوَیقه؛ حمام التَّوریزی (ساختۀ 848 ق / 1444 م)، منسوب به امیر غرس‌الدین خلیل توریزی در محلۀ قبر عاتکه؛ حمام الرفاعی (سدۀ 10 ق / 16 م)، در بازار جزماتیه در محلۀ میدان میانی؛ حمام قیشانی ساختۀ درویش پاشا والی دمشق (979-982 ق / 1571-1574 م)، در بازار حریر که از 1325 ق / 1907 م، کاربرد تجاری یافت؛ حمام بَکری (ساختۀ 1026 ق / 1617 م)، در محلۀ نحوی شرق قیمریه؛ حمام سلسله (قبلاً حمام المؤیّد، ساختۀ اوایل سدۀ 12 ق؟)، در درب‌الخزاعین (نک‍ : کیال، 59 بب‍‌ ؛ شهابی، قتیبه، معجم دمشق، 1 / 180، 182-184، 186، 193، 195، جم‍ ؛ بهنسی، همان، 139؛ المعجم، 3 / 358- 359؛ برای وصف ویژگیهای بنا، سبک معماری و کارکرد و حیات اجتماعی حمامهای دمشق و تحول آنها تا سدۀ 13 ق / 19 م، نک‍ : اکوشار، 15 بب‍ ؛ برای مطالعه دربارۀ این حمامها از نظر آداب و سنن اجتماعی، نک‍ : کیال، 189 بب‍‌ ).
بیمارستان نوری در 549 ق / 1154 م، به دستور نورالدین زنگی و زیر نظر کمال‌الدین شهرزوری، وزیر و قاضی‌القضات دمشق در این شهر ساخته شد. در 637 ق / 1240 م، بدرالدین طبیب آن را توسعه داد و سپس ظاهر بیبرس، قلاوون و پسرش ناصر محمد، سلاطین ممالیک، آن را ترمیم کردند.
ابن‌جُبیر سیاح معروف در دیدار خود از دمشق (580 ق / 1184 م)، از بیمارستان قدیم یا کوچک (در سمت جنوب غربی مسجد جامع اموی؛ دربارۀ تاریخ بنای آن اختلاف است، نک‍ : شهابی، قتیبه، همان، 1 / 29، 52-53، 2 / 38)، و بیمارستان جدید در این شهر یاد کرده و گفته است که بیمارستان جدید (نوری) بزرگ‌تر است. وی از بیمارستان نوری بازدید کرده و از جیرۀ روزانۀ آن (15 دینار) و حضور پزشکان و کارکنان، و وجود دارو و غذا و رسیدگی دقیق به امور بیماران در آنجا سخن گفته است. در این بیمارستان افزون‌بر درمان، آموزش پزشکی نیز دایر، و کتابخانه‌ای برپا بود. در بیمارستان نوری تا سال 1317 ق / 1899 م، امور پزشکی و درمانی انجام می‌شده است. بیمارستان در 1398 ق / 1978 م بازسازی شد و موزۀ عربی پزشکی و علوم در آنجا دایر گردید. این اثر تاریخی مهم در محلۀ حریقه در مرکز شهر جای دارد. بنایی ساده دارد و در ورودی بزرگ آن با مقرنسهای زیبا مزین شده است (ابن‌جبیر، 255-256؛ ذهبی، تاریخ، 49 / 318- 319؛ ابن‌کثیر، 12 / 280- 281، 296-297، 13 / 195؛ ابن‌شاهین، 44-45؛ ابن‌عماد، 7 / 414، 584، 630؛ کردعلی، خطط، 6 / 157- 159؛ حتی، 2 / 281-282؛ منجد، ولاة، 16؛ برای وصف آن، نک‍ : بهنسی، سوریة، 141-142؛ المعجم، 3 / 359).
بیمارستان قیمری را نیز در 652 ق / 1254 م، امیر سیف‌الدین ابوالحسن یوسف قیمری (د 653 ق) در محلۀ صالحیه (کنار مسجد محیی‌الدین ابن‌عربی) دمشق بنا کرد. نمای درِ آن بسیار زیبا ست (نک‍ : ابن‌طولون، القلائد، 1 / 346-347؛ برای وقف‌نامۀ آن به سال 652 ق، نک‍ : کردعلی، همان، 6 / 158- 159؛ نیز نک‍ : شهابی، قتیبه، همان، 1 / 52؛ بهنسی، همان، 142).
تکیۀ سلیمانی (ساختۀ 962-967 ق، منسوب به سلیمان قانونی، سلطان عثمانی) از زیباترین آثار دورۀ عثمانی به ابعاد 125×94 متر در دامنۀ کوه قاسیون، واقع در محلۀ مرجۀ دمشق مشتمل‌بر چندین بنای مستقل، ازجمله مسجد جامع، مدرسه، بازار و تکیه و آرامگاه است که دیواری پیرامون آنها کشیده شده است. بنای اولیۀ این مجموعه به دستور سلطان سلیم عثمانی، با نظارت مهندس ابن‌عطار و طراحی سِنانِ معمار انجام، و سپس در زمان پسرش سلیمان تکمیل شد (ابن‌طولون، همان، 1 / 116، 123؛ ابن‌عماد، 10 / 551؛ ابن‌راعی، 151؛ کردعلی، همان، 4 / 38- 39، 111، 6 / 138- 139؛ بهنسی، همان، 126، 134- 138؛ شهابی، قتیبه، همان، 1 / 101؛ ایبش و شهابی، 99).
مجموعۀ درویشیه (در محلۀ درویشیه) بناهایی است متشکل از مسجد و آرامگاه و مدرسه و سقاخانه که درویش پاشا، والی دمشق (حک‍ 979-982 ق / 1571-1574 م)، احداث کرد (بهنسی، همان، 138؛ شهابی، قتیبه، همان، 1 / 120: در 982 ق).
تکیۀ مرادیه از دیگر بناهای دورۀ عثمانی است که آن را مراد پاشا، والی دمشق در 981 ق / 1573 م، ساخت و مشتمل‌بر مسجد و آرامگاه است. این تکیه و مسجد به نام نقشبندی نیز معروف است (همان، 1 / 136؛ بهنسی، همانجا).
افزون‌براین، در دمشق اماکن بسیاری با نامهای خانقاه و دُوَیره و رباط و زاویه متعلق به دوره‌های سلجوقیان، ایوبیان و ممالیک، برای زهّاد و صوفیه وجود داشته که بیشتر آنها از میان رفته و برخی که بـر جای مانـده، تغییر کاربـری داده‌‌اند (نک‍ : ابن‌طولون، همان، 1 / 274 بب‍‌ ؛ نعیمی، 2 / 109-174؛ شهابی، قتیبه، معجم، 1 / 245-255).
در دمشق مقابر کهن (اغلب در باب‌الصغیر یا باب شاغور) و آرامگاهها و مشاهد بسیاری برای اهل بیت (ع) و صحابۀ پیامبر (ص) و امیران و حاکمان وجود دارد که برخی از آنها زیارتگاه هستند؛ از آن جمله‌اند: مقام یا مشهد (رأس) الحسین و مقام رئوس شهدای کربلا، مشهد زین‌العابدین (ع) و مقبره‌های حضرت زینب دختر حضرت علی (ع) (معروف به زینبیه)، سیده رقیه (دختر امام حسین <ع>)، سیده سُکَینه (دختر امام حسین <ع>)، ام حبیبه همسر پیامبر (ص)، بلال و ابودرداء (از صحابه) و امیران و سلاطینی همچون نورالدین زنگی، صلاح‌الدین ایوبی، ملک عادل ایوبی و ظاهر بیبرس (یاقوت، بلدان، 2 / 595-596؛ هروی، 12-16؛ ابن‌شاهین، 45-46؛ شهابی، قتیبه، مشیدات ... ، 201-203، 231-232، جم‍ ؛ المعجم، همانجا).
از سدۀ 8 ق / 14 م، و پس از آن، بناهای آرامگاهی تحول یافت. چنین بناهایی که گنبدی بزرگ بالای آن قرار می‌گرفت، معمولاً داخل یا در کنار مدرسه یا مکتب یا کتابخانه یا مسجدی برپا می‌شده است (نک‍ : ابن‌طولون، القلائد، 1 / 308 بب‍‌ ، 2 / 589-595؛ نعیمی، 2 / 175-232؛ شهابی، قتیبه، معجم دمشق، 1 / 56-100، مشیدات، 16، 111 بب‍ ؛ بهنسی، سوریة، 139).
بناهایی به نام خان یا کاروان‌سرا در دورۀ اسلامی در دمشق ساخته شد و شمار آنها پیوسته رو به افزایش بوده است؛ به‌گونه‌ای‌که در دورۀ ممالیک 150 خان، و در دورۀ عثمانی 83 خان ساخته شد و این از شکوفایی زندگی اقتصادی و مبادلۀ تجاری میان دمشق و دیگر شهرهای اسلامی، به ویژه مکه و مدینه حکایت دارد (همان، 143-146). برخی از کاروان‌سراهای مهم برجای‌مانده در دمشق عبارت‌اند از: خان‌الدکه / التکه یا خان‌الجوار / الجواری (ساختۀ پیش از 740 ق / 1339 م) که قدیم‌ترین کاروان‌سرای بازمانده از دورۀ ممالیک به شمار می‌رود؛ خان جَقمق (ساختۀ 822-824 ق / 1419-1421 م) که دروازۀ آن کهن‌ترین دروازۀ خانهای موجود در دمشق است؛ خان قطنا یا خان‌الصابون یا قیساریۀ ابن‌قطان (از اوایل دورۀ عثمانی)؛ خان‌الخیاطین (ساختۀ 960 ق / 1553 م)؛ خان‌الحریر یا خان‌القوّاسین (ساختۀ 981 ق / 1573 م)؛ خان شیخ صالح یا خان‌البیطار (ساختۀ پیش از 990 ق / 1582 م)؛ خان‌الجمرک یا سوق‌الجمرک (اواخر سدۀ 10 یا اوایل سدۀ 11 ق)؛ خان‌المرادیه یا مراد پاشا یا بزّستان (ساختۀ 1002-1005 ق / 1594-1597 م)؛ خان سلیمان پاشا (ساختۀ 1145- 1149 ق / 1732-1736 م)؛ خان اسعد پاشا عَظم (ساختۀ 1165-1167 ق، مرمت، 1402 ق / 1982 م) که ازلحاظ معماری و هنری شایان توجه است؛ خان‌التتن / التوتون؛ خان‌الحرمین یا خان‌الجوار / الجواری؛ خان‌الرز؛ خان‌الزعفرنجیه؛ خان‌الزیت و خان‌العمود که از دیگر خانهای دورۀ عثمانی‌اند (برای وصف این خانها و نام شماری دیگر از این بناها، نک‍ : بهنسی، همان، 142-151؛ شهابی، قتیبه، معجم، 1 / 225-245؛ المعجم، 3 / 358).
در بخش قدیم دمشق خانه‌های قدیم بسیاری بر جای مانده که دارای ویژگیهای معماری متمایز و هماهنگ با هنر معماری شرقی و اسلامی‌اند (همان، 3 / 359-360). ازآن‌میان، برخی از کاخها و خانه‌های زیبای امرا و اعیان از دوره‌های اخیر که دارای تزیینات داخلی و بیرونی‌اند، ترمیم شده‌اند که از آن جمله‌اند: قصر اسعد پاشا عَظم (ساختۀ 1163 ق / 1750 م) والی دمشق (اکنون موزۀ سنتهای محلی)، خانۀ خالد عظم (د 1385 ق / 1965 م) نخست‌وزیر (1941 م، بعدها موزه و مرکز اسناد تاریخی)، خانۀ سباعی، خانۀ عنبر، خانۀ نظام، خانۀ دَحداح، خانۀ حورانیه و خانۀ مجلد (نک‍ : بهنسی، سوریة، 96، 168-173؛ حتی، 2 / 309؛ شهابی، قتیبه، همان، 1 / 281، 2 / 119-124).

دمشق در دوران اخیر و معاصر

دمشق قدیم، که بارویی آن را احاطه می‌کرد، در زمان عثمانیها تا جنگ جهانی اول (1914- 1918 م) ازلحاظ جمعیتی و تجاری مهم‌ترین بخش شهر باقی ماند و بخش جدید ترکی در مجاورت آن، با وجود آنکه مرکز ادارۀ شهر و دارای موقعیت اجتماعی بالاتری بود، ضمیمۀ محض آن بود (بیانکا، 5). در سالهای پایانی دورۀ عثمانی در دمشق (اواخر سدۀ 13 ق / 19 م)، این شهر تحت‌تأثیر شهرسازی و معماری اروپایی قرار گرفت و مظاهر بسیاری از تجدد در آنجا پدید آمد. طرحهای عمرانی بزرگی مانند احداث خیابانهای پهن با چراغ، برق، تراموای برقی، ایستگاههای قطار، کاخ ریاست‌جمهوری، سربازخانه، کاخها، ساختمانهای عمومی و دولتی، ازجمله بیمارستان، دارالمعلمین، مدرسه‌ها، بانکها، هتلهای بزرگ، نمایشخانه‌ها و رستورانها و محله‌های مسکونی جدید اجرا، و بازارها نوسازی شد. خطوط ارتباطی، مانند پست و تلگراف ایجاد گردید و نخستین دانشگاه سوریه در غرب شهر قدیم دمشق در محلۀ برامکه ساخته شد. در همین دوره، دمشق پیوسته به سمت کوههای شمالی مشرف بر شهر گسترش یافت و واحۀ غوطه از این گسترش کالبدی شهر محفوظ ماند. سپس شهر به طرف غرب گسترش پیدا کرد و مرکز تجاری شهر به شمال و شمال غربی منتقل شد. محلۀ مسیحی‌نشین (در شمال شرقی شهر، نک‍ : سواژه، 81) به محل اقامت مورد علاقۀ تجار بین‌المللی و هیئتهای اعزامی بدل شد و بسیاری از خانواده‌های توانگر به حومه‌های جدید، مانند محلۀ مرفه صالحیه، که به سبک مدرن غربی ساخته شد، نقل مکان کردند و بخش قدیم شهر محل سکونت مردم فقیرتر باقی ماند (لبابدی، 32-34؛ المعجم، 3 / 360).
پس از جنگ جهانی اول که سوریه تحت قیمومت فرانسه قرار گرفت، فرانسویها توسعۀ دمشق را که در زمان عثمانیها آغاز شده بود، ادامه دادند. طراحان و معماران فرانسوی حومه‌های جدیدی با خیابانهای پوشیده از درخت طراحی کردند. نخستین طرح توسعۀ دمشق در 1354 ق / 1935 م، توسط شرکتی فرانسوی به ریاست شهرساز معروف فرانسوی رنه دانژه با همکاری میشل اکوشار با ایدۀ جهانی مدرنیته تهیه شد. در این طرح، احداث جاده‌هایی پیرامون بخش قدیم، و همچنین گرداگرد شهر قدیم و شهر جدید در نظر گرفته شد تا دسترسی به سراسر شهر را آسان سازد. بعدها در 1388 ق / 1968 م نیز اکوشار مأمور تهیۀ طرح جامع دمشق شد. این طرح سرانجام در 1415 ق / 1994 م، به پایان رسید (لبابدی، 34-36). فرانسویها مرکز شهر جدید را در طرف دیگر رودخانۀ بردا در شمال غربی میدان مرجه و مرکز شهر عثمانی، ایجاد کردند. پس از آن، آنجا کانون جدید شهرسازی شد و رشد فزایندۀ کلان‌شهر جدید طی 30-40 سال گذشته به کاهش اهمیت بخش قدیم و کوچک‌تر شهر و تنزل ارزش اجتماعی آن منجر شد. افزون‌برآن، چشم‌انداز طبیعی رود بردا در امتداد دیوارهای شمالی شهر قدیم به سبب احداث آبراه و بزرگراه جدید، در معرض ویرانی قرار گرفت (بیانکا، همانجا، نیز 7).
در زمان قیمومت فرانسویها بر سوریه، میشل اکوشار توجه به ارزش آثار تاریخی را مطرح کرد و ادارۀ جدیدی به نام وزارت آثار باستانی جای خود را در امور شهری تثبیت نمود؛ به‌گونه‌ای‌که اهمیت آن از نظارت یا توسعۀ شهر بیشتر شد، اما جنبه‌های دیگر توسعه مغفول ماند که به خرابی حوزۀ محیط زیستی واحۀ غوطه انجامید. در همین زمان (سالهای 1355-1367 ق / 1936- 1948 م) موزۀ دمشق توسط اکوشار برپا گشت (لبابدی، 39؛ قس: جزائری، 171، 175-177، که تأسیس موزۀ دمشق را در پی پیشنهاد بعضی از متفکران، همچون محمد کُردعلی به ملک فیصل و موافقت و فرمان فیصل در این خصوص ذکر کرده است).
دمشق تا آغاز سدۀ 20 م برای تأمین آب آشامیدنی وابسته به رودخانۀ بردا و شاخابه‌های آن بود. از 1326 ق / 1908 م، آب چشمۀ فیجه در 18 کیلومتری شهر با لوله‌کشی و احداث مخزنهای توزیع، مورد استفاده قرار گرفت. بعدها نیز در 1400 ق / 1980 م، طرح آب‌رسانی از چشمـۀ فیجه بـه دمشق بـه بهره‌‌برداری رسید ( المعجم، 3 / 354، 361؛ بهنسی، سوریة، 87- 88). در اوایل سدۀ 21 م چندین ورزشگاه و بوستان عمومی در مناطق مختلف دمشق ایجاد شده است (نک‍ : المعجم، همانجا).
برای سفرهای درون‌شهری و همچنین سفرهای میان دمشق و شهرهای مجاور افزون‌بر خط آهن، شرکتهای عمومی و خصوصی حمل‌و‌نقل تأسیس شد و فرودگاهی در 24کیلومتری جنوب شرقی دمشق احداث گردید. دانشگاه دمشق که هستۀ اولیۀ آن در سالهای 1320-1341 ق / 1902-1923 م باعنوان الجامعةالسوریة شکل گرفت (نک‍ : شهابی، قتیبه، معجم، 1 / 137)، پس از استقلال سوریه به‌سرعت گسترش یافت و با تحول آموزش عالی، ساختمانهای جدیدی در شهر دانشگاهی ساخته شد و افزون‌بر کتابخانه‌های قدیم دمشق مانند کتابخانۀ مسجد جامع اموی و کتابخانۀ ظاهریه، که مشتمل‌بر مجموعه‌ای نفیس از نسخه‌های خطی است، مراکزی همچون کتابخانۀ اسد و موزۀ ملی دمشق و موزۀ نظامی تأسیس شد ( المعجم، 3 / 355-356، 360-361؛ نیز نک‍ : سواژه، 107- 109؛ بهنسی، همان، 88-93، دمشق، 53؛ کلّاس، 113-124؛ برای شمار مدارس و مکانهای آموزشی دمشق از 1359 ق / 1940 م بب‍ ، نک‍ : بهنسی، همانجا؛ المعجم، 3 / 361؛ کلّاس، 189-190؛ الموسوعة ... ، 10 / 383-384).
جمعیت دمشق که در 1295 ق / 1878 م، در دورۀ عثمانی 143 هزار تن، و سپس در 1340 ق / 1922 م، 173 هزار تن برآورده شده است ( المعجم، 3 / 354)، پس از استقلال سوریه (1946 م) و تعیین دمشق به‌منزلۀ پایتخت کشور، به‌سرعت افزایش یافت، به‌طوری‌که جمعیت دمشق در 1430 ق / 2009 م، حدود 000‘711‘1 تن برآورد شده است. این پدیده ناشی از دو دلیل عمده بوده است: یکی، مهاجرت از روستاها به شهرها که به دنبال سیاستهای داخلی تمرکزگرایی روی داد. دیگر، هجوم پناهندگان و مهاجران فلسطینی و سوری از فلسطین و بلندیهای جولان. استقرار سکنۀ جدید در غوطه و روند فزایندۀ ساخت و سازهای بی‌رویه و غیرقانونی در این منطقه، تأمین آب برای شهر و غوطۀ دمشق را، که همواره وابسته به آب رودخانۀ بردا بوده است، با دشواریهایی روبه‌رو ساخت و ازسوی‌دیگر، شبکۀ آب‌رسانی این منطقه را به ویرانی کشاند. در نتیجۀ رشد دمشق، غوطه تحلیل رفت و این منطقۀ حاصلخیز که پیش از آن در حومۀ شهر واقع بود، به بخشی از شهر بدل شد و تقریباً چیزی از آن باقی نمانده است. امروزه احداث شهرکهای مسکونی غیرمجاز در اطراف دمشق همچون طَباله (بیش از 25 هکتار)، و نهرالعیش (تقریباً 30 هکتار) که به صورت محله‌هایی مستقل از شهر درآمده‌اند، از عوامل اصلی زوال و ویرانی غوطه به شمار می‌روند. ازسوی‌دیگر، سیاست صنعتی‌شدن سریع از دهۀ 1380 ق / 1960 م به بعد، موجب تخریب محیط زیستی و اختلال در جریان طبیعی رودخانۀ بردا و نیز کاهش ذخایر آبهای زیرزمینی دمشق شده است؛ چه، مناطق صنعتی بسیاری در طول آبراههای بزرگ واقع شده‌اند. افزون‌برآن، قوانین سهل‌انگارانه در خصوص واردات خودرو برای استفادۀ شخصی از دهۀ 1400 ق / 1980 م به بعد وضعیت بسیار بدی ازلحاظ آلودگی هوا در شهر پدید آورده است (لبابدی، 45-49؛ خَوَند، 10 / 291).
تا این اواخر عربها 95٪ ساکنان دمشق را تشکیل می‌دادند. پس از آن، 4٪ به کردها، و 1٪ به اقوام دیگر تعلق داشت. 93٪ ساکنان دمشق مسلمان‌اند و به‌جز این، شماری از ساکنان دمشق مسیحی و یهودی هستند ( الموسوعة، همانجا). 

مآخذ

 ابن‌ابی‌اصیبعه، احمد، عیون الانباء، به کوشش نزار رضا، بیروت، 1965 م؛ ابن‌ابی‌حاتم، عبدالرحمان، الجرح و التعدیل، حیدرآباد دکن، 1371-1373 ق / 1952-1953 م؛ ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمید، شرح نهج البلاغة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1385-1387 ق / 1965-1967 م؛ ابن‌اثیر، علی، اسد الغابة، به کوشش محمد ابراهیم بنا و دیگران، قاهره، 1390-1393 ق / 1970-1973 م؛ همو، التاریخ الباهر، به کوشش عبدالقادر احمد طلیمات، قاهره، 1382 ق / 1963 م؛ همو، الکامل؛ ابن‌ازرق، احمد، تاریخ الفارقی، به کوشش بدوی عبداللطیف عوض، بیروت، 1974 م؛ ابن‌اعثم کوفی، احمد، الفتوح، به کوشش علی شیری، بیروت، 1411 ق / 1991 م؛ ابن‌ایاس، محمد، بدائع الزهور، به کوشش محمد مصطفى، قاهره، 1975 م؛ ابن‌بطوطه، رحلة، بیروت، دارصادر؛ ابن‌تغری‌بردی، النجوم؛ ابن‌جبیر، محمد، رحلة، بیروت، دارصادر؛ ابن‌جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت، 1412 ق / 1992 م؛ ابن‌حجر عسقلانی، احمد، انباء الغمر، حیدرآباد دکن، 1387-1396 ق / 1967-1976 م؛ همو، الدرر الکامنة، بیروت، 1414 ق / 1993 م؛ ابن‌حمصی، احمد، حوادث الزمان و وفیات الشیوخ و الاقران، به کوشش عبدالعزیز فیاض حرفوش، بیروت، 1421 ق / 2000 م؛ ابن‌حمید، محمد، السحب الوابلة، به کوشش بکر بن عبداللٰه ابوزید و عبدالرحمان عثیمین، بیروت، 1416 ق / 1996 م؛ ابن‌حوقل، محمد، صورة الارض، به کوشش کرامرس، لیدن، 1938- 1939 م؛ ابن‌خردادبه، عبیداللٰه، المسالک و الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1889 م؛ ابن‌خلدون، العبر، به کوشش خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت، 1401 ق / 1981 م؛ ابن‌خلکان، وفیات؛ ابـن‌دواداری، ابوبکر، کنز الدرر، به کـوشش صلاح‌الدین منجـد، قـاهره، 1380 ق / 1961 م؛ ابن‌راعی، محمد، ال‍برق المتألق فی محاسن جلق، به کوشش محمد ادیب جادر، دمشق، 2008 م؛ ابن‌زنبل، احمد، آخرة الممالیک، به کوشش عبدالمنعم عامر، قاهره، 1998 م؛ ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبرى، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1376-1377 ق / 1957- 1958 م؛ ابن‌شاکر کتبی، محمد، فوات الوفیات، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1973-1974 م؛ ابن‌شاهین ظاهری، خلیل، زبدة کشف الممالک، به کوشش پل راوس، پاریس، 1988- 1989 م؛ ابن‌صیرفی، علی، نزهة النفوس و الابدان، به کوشش حسن حبشی، قاهره، 1971-1972 م؛ ابن‌طقطقى، محمد، الفخری، به کوشش هارتویگ درنبورگ، پاریس، 1894 م؛ ابن‌طولون، محمد، اعلام الورى، به کوشش محمد احمد دهمان، دمشق، 1404 ق / 1984 م؛ همو، تاریخ الشام فی مطلع العهد العثمانی، به کوشش احمد ایبش، ابوظبی، 2009 م؛ همو، قضاة دمشق، به کوشش صلاح‌الدین منجد، دمشق، 1956 م؛ همو، القلائد الجوهریة، به کوشش محمد احمد دهمان، دمشق، 1401 ق / 1980 م؛ همو، مفاکهة الخلان فی حوادث الزمان، به کوشش محمد مصطفى، قاهره، 1381-1384 ق / 1962-1964 م؛ ابن‌ظافر، علی، اخبار الدول المنقطعة، به کوشش آندره فره، قاهره، 1972 م؛ ابن‌عبدالظاهر، عبداللٰه، ال‍روض الزاهر، به کوشش عبدالعزیز خویطر، ریاض، 1396 ق / 1976 م؛ ابن‌عبدالمنعم حمیری، محمد، الروض المعطار، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1980 م؛ ابن‌عدیم، عمر، زبدة الحلب من تاریخ حلب، به کوشش سامی دهان، دمشق، 1951- 1968 م؛ ابن‌عربشاه، احمد، عجائب المقدور، به کوشش فائز حمصی، بیروت، 1407 ق / 1986 م؛ ابن‌عساکر، علی، تاریخ مدینة دمشق، به کوشش علی شیری، بیروت، 1415-1421 ق / 1995-2001 م؛ ابن‌عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، به کوشش عبدالقادر ارناؤوط و محمد ارناؤوط، بیروت، 1406 ق / 1986 م؛ ابن‌فضل‌اللٰه عمری، احمد، التعریف بالمصطلح الشریف، به کوشش محمد حسین شمس‌الدین، بیروت، 1408 ق / 1988 م؛ همو، مسالک الابصار، به کوشش یحیى جبوری، ابوظبی، 1424 ق / 2003 م؛ ابن‌فقیه، احمد، البلدان، به کوشش یوسف هادی، بیروت، 1416 ق / 1996 م؛ ابن‌قتیبه، عبداللٰه، المعارف، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، 1960 م؛ ابن‌قلانسی، حمزه، تاریخ دمشق، به کوشش سهیل زکار، دمشق، 1403 ق / 1983 م؛ ابن‌کثیر، البدایة؛ ابن‌ماکولا، علی، الاکمال، به کوشش عبدالرحمان ابن یحیى معلمی یمانی، حیدرآباد دکن، 1990 م؛ ابن‌میسر، محمد، المنتقى من اخبار مصر، به کوشش هانری ماسه، قاهره، 1919 م؛ ابن‌ندیم، الفهرست، به کوشش ایمن فؤاد سید، لندن، 1430 ق / 2009 م؛ ابن‌واصل، محمد، مفرج الکروب، به کوشش جمال‌الدین شیال، قاهره، 1377- 1379 ق / 1957-1960 م؛ ابـواسحاق شیرازی، ابراهیم، طبقات الفقهاء، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1401 ق / 1981 م؛ ابوشامه، عبدالرحمان، الذیل علی الروضتین (تراجم الرجال)، به کوشش ابراهیم شمس‌الدین، بیروت، 1422 ق / 2002 م؛ ابوعبید بکری، عبداللٰه، المسالک و الممالک، به کوشش وان لون و ا. فره، تونس، 1371 ق / 1992 م؛ همو، معجم ما استعجم، به کوشش مصطفى سقا، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛ ابوعبید قاسم ابن‌سلام، الاموال، به کوشش محمد خلیل هراس، بیروت، 1420 ق / 2000 م؛ ابوعساف، علی، آثار الممالک القدیمة فی سوریة، دمشق، 1988 م؛ همو، الآرامیون: تاریخاً و لغةً و فناً، طرطوس، 1988 م؛ همو، «دمشق فی العصور الکنعانیة»، التراث العربی، دمشق، 1414-1415 ق، شم‍ 55-56؛ ابوعلی مسکویه، احمد، تجارب الامم، به کوشش ابوالقاسم امامی، تهران، 1376-1380 ش؛ ابوالفدا، المختصر فی اخبار البشر، بیروت، 1375 ق / 1956 م؛ ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، قاهره، 1383 ق؛ ابونعیم اصفهانی، احمد، حلیة الاولیاء، به کوشش محمد امین خانجی، بیروت 1387 ق / 1967 م؛ ادریسی، محمد، نزهة المشتاق، بیروت، 1409 ق / 1989 م؛ ازدی، محمد، تاریخ فتوح الشام، به کوشش عبدالمنعم عبداللٰه عامر، قاهره، 1970 م؛ ازهری، محمد، تهذیب اللغة، به کوشش عبدالسلام محمد هارون و محمد علی نجار، قاهره، 1384 ق / 1964 م؛ اصطخری، ابراهیم، مسالک الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1870 م؛ اقبال آشتیانی، عباس، تاریخ مغول، تهران، 1347 ش؛ اکوشار، میشل و کلود لوکور، حمامات دمشق، ترجمۀ ممدوح زرکلی و نزیه کواکبی، دمشق، 1985 م؛ اُلیری، د.، انتقال علوم یونانی به عالم اسلامی، ترجمۀ احمد آرام، تهران، 1342 ش؛ الامامة و السیاسة، منسوب به ابن‌قتیبه، به کوشش طه محمد زینی، بیروت، 1378 ق / 1967 م؛ امین، محسن، اعیان الشیعة، به کوشش حسن امین، بیروت، 1403 ق / 1983م؛ امینی، عبدالحسین، الغدیر، بیروت، 1387 ق / 1967 م؛ انطاکی، یحیى، تاریخ، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، طرابلس، 1990 م؛ انطونیوس، جورج، یقظة العرب، ترجمۀ ناصرالدین اسد و احسان عباس، بیروت، ]1962 م[؛ اوتانی، احمد محمد، دمشق فی العصر الایوبی، دمشق، 2007 م؛ ایبش، احمد، مقدمه بر تاریخ الشام ... (نک‍ : هم‍ ، ابن‌طولون)؛ همو و قتیبه شهابی، معالم دمشق التاریخیة، دمشق، ۱۹۹۶‬ م؛ بازیلی، ک. م.، سوریا و لبنان و فلسطین تحت الحکم الترکی، ترجمۀ یسر جابر، بیروت، 1988 م؛ بدر، احمد، «الدور الاداری و الثقافی لطبقة الصحابة النازلة فی الشام»، بلاد الشام فی صدر الاسلام، به کوشش محمد عدنان بخیت و احسان عباس، عمان، 1987 م، ج 2؛ بدری، عبداللٰه، نزهة الانام فی محاسن الشام، قاهره، 1341 ق؛ برغوت، عبدالودود، «جوانب اجتماعیة من تاریخ دمشق فی القرن الخامس عشر من مخطوطة احمد بن احمد بن طوق»، تاریخ بلاد الشام من القرن السادس الی القرن السابع عشر، به کوشش عبدالکریم غرایبه، بیروت، 1974 م؛ بریان، پی‌یر، تاریخ امپراتوری هخامنشیان: از کوروش تا اسکندر، ترجمۀ مهدی سمسار، تهران، 1378 ش؛ بغدادی، ایضاح؛ بغدادی، عبدالقاهر، ال‍فرق بین الفرق، بیروت، 1408 ق / 1987 م؛ بلاذری، احمد، جمل من انساب الاشراف، به کوشش سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، 1417 ق / 1996 م؛ ‬همو، فتوح البلدان، به کوشش دخویه، لیدن، 1866 م؛ بلوی، عبداللٰه، سیرة احمد بن طولون، به کوشش محمد کردعلی، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه؛ بُنی، عدنان، «قلعة دمشق»، الحولیات الاثریة العربیة السوریة، 1954-1955 م، ج 4-5؛ بهنسی، عفیف، دمشق، تونس، 1981 م؛ همو، «دمشق اقدم مدینة فی العالم: تحقیق اثری تاریخی»، التراث العربی‏، 1414-1415 ق، شم‍ 55-56؛ همو، سوریة: التاریخ و الحضارة، دمشق، 2001 م؛ همو، الشام: لمحات آثاریة و فنیة، بغداد، 1400 ق / 1980 م؛ همو، «مجاهل الاسماء فی احیاء دمشق الفیحاء»، الحولیات الاثریة العربیة السوریة، 1977- 1978 م، شم‍ 27- 28؛ بیبرس منصوری، التحفة الملوکیة فی الدولة الترکیة، به کوشش عبدالحمید صالح حمدان، قاهره، 1407 ق / 1987 م؛ همو، زبدة الفکرة فی تاریخ الهجرة، به کوشش زبیده محمد عطا، الهرم، 2001 م؛ بیرونی، ابوریحان، الآثار الباقیة، به کوشش زاخاو، لایپزیگ، 1923 م؛ بیطار، عبدالرزاق، حلیة البشر، به کوشش محمد بهجت بیطار، بیروت، 1413 ق / 1993 م؛ پیگولوسکایا، ن. و.، اعراب حدود مرزهای روم شرقی و ایران در سده‌های چهارم ـ ششم میلادی، ترجمۀ عنایت‌اللٰه رضا، تهران، 1372 ش؛ تاریخ الامراء الشهابیین، به کوشش سلیم حسن هشی، بیـروت، 1971 م؛ تطیلی، بنیامین، رحلة، ترجمۀ عزرا حداد، ابوظبی، 1423 ق / 2002 م؛ تونجی، محمد، بلاد الشام ابان العهد العثمانی، بیروت، 1425 ق / 2004 م؛ ثابت بن سنان، «تاریخ اخبار القرامطة»، الجامع فی اخبار القرامطة، به کوشش سهیل زکار، دمشق، 1407 ق / 1987 م، ج 1؛ ثعالبی، عبدالملک، ثمار القلوب، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1985 م؛ همو، لطائف المعارف، به کوشش ابراهیم ابیاری و حسن کامل صیرفی، قاهره، 1379 ق / 1960 م؛ جاحظ، عمرو، البیان و التبیین، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، 1367 ق / 1948 م؛ جزائری، جعفر، «نشأة علم الآثار»، خطط الشام، ج 6 (نک‍ : هم‍ ، کردعلی)؛ جندی، محمد سلیم، تاریخ معرة النعمان، به کوشش عمر رضا کحاله، دمشق، 1994 م؛ حاجی خلیفه، کشف؛ حافظ، محمد مطیع و نزار اباظه، تاریخ علماء دمشق فی القرن الرابع عشر الهجری، دمشق، ۱۴۰۶‬ ق؛ حافظ‌ابرو، عبداللٰه، زبدة التواریخ، به کوشش کمال حاج‌سیدجوادی، تهران، 1380 ش؛ حتّی، فیلیپ، تاریخ سوریة و لبنان و فلسطین، ج 1، ترجمۀ جورج حداد و عبدالکریم رافق، بیروت، 1958 م، ج 2، ترجمۀ کمال یازجی، بیروت، 1958- 1959 م؛ حداد، جورج، «دمشق فی کتابات المؤلفین الکلاسیکین و العرب»، الحولیات الاثریة العربیة السوریة، 1951 م، ج 2؛ حر عاملی، محمد، امل الآمل، به کوشش احمد حسینی، نجف، 1385 ق؛ حسیبی، محمد ابوالسعود، «منتخبات من مذکرات»، بلاد الشام فی القرن التاسع عشر، به کوشش سهیل زکار، دمشق، 1982 م؛ ح‍ص‍ری‌، ابوخلدون س‍اطع‌،‏ یوم میسلون: صفحة من تاریخ العرب الحدیث، دمشق،۲۰۰۴ م؛ حصنی، محمد ادیب، منتخبات التواریخ لدمشق، دمشق، 1346-1353 ق / 1927-1934 م؛ حکیم، یوسف، سوریة و العهد العثمانی، بیروت، 1980 م؛ همو، سوریة و العهد الفیصلی، بیروت، ۱۹۶۶‬ م؛ حلاق، احمد بدیری، حوادث دمشق الیومیة (1154-1175 ق / 1741-1762 م)، به کوشش محمد سعید قاسمی، قاهره، 1959 م؛ حلبی عرضی، ابوالوفا، معادن الذهب، به کوشش عبداللٰه غزالی، کویت، 1987 م؛ حلو، عبداللٰه، تحقیقات تاریخیة لغویة فی الاسماء الجغرافیة السوریة، بیروت، 1999 م؛ همو، سوریا القدیمة، دمشق، 2004 م؛ حمزه، عادل عبدالحافظ، نیابة حلب فی عصر سلاطین الممالیک، قاهره، 2000 م؛ خالدی صفدی، احمد، لبنان فی عهد الامیر فخرالدین المعنی الثانی، به کوشش اسد رستم و فؤاد افرام بستانی، بیروت، 1969 م؛ خطیب بغدادی، احمد، تاریخ مدینة السلام، به کوشش بشار عوّاد معروف، بیروت، 1422 ق / 2001 م؛ خلیفة بن خیاط، تاریخ، به کوشش مصطفى نجیب فواز و حکمت کشلی فواز، بیروت، 1415 ق / 1995 م؛ همو، الطبقات، به کوشش اکرم ضیاء عمری، بغداد، 1387 ق / 1967 م؛ خَوَند، مسعود، الموسوعة التاریخیة الجغرافیة، بیروت، 1994-2004 م؛ دمشقی، محمد، نخبة الدهر، به کوشش مرن، لایپزیگ، 1923 م؛ دوپون سومه، آ.، الآرامیون، ترجمۀ البیر ابونا، بغداد، 2007 م؛ دهمان، محمد احمد، ولاة دمشق فی عهد الممالیک، دمشق، 1404 ق / 1984 م؛ دینوری، احمد، الاخبار الطوال، به کوشش عبدالمنعم عامر، قاهره، 1960 م؛ ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، 1414 ق / 1993 م؛ همو، تذکرة الحفاظ، به کوشش عبدالرحمان یحیى معلمی، حیدرآباد دکن، 1376-1377 ق / 1956- 1958 م؛ همو، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، 1401- 1409 ق / 1981- 1988 م؛ همو، میزان الاعتدال، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، 1382 ق / 1963 م؛ ذیب، منیر، معجم اسماء المدن و القرى فی بلاد الشام الجنوبیة، دمشق، ۲۰۱۰‬ م؛ رافق، عبدالکریم، العرب و العثمانیون، دمشق، 1974 م؛ رشیدالدین فضل‌اللٰه، جامع التواریخ، به کوشش محمد روشن و مصطفى موسوی، تهران، 1373 ش؛ رعد، مارون، لبنان من الامارة الی المتصرفیة، بیروت، 1993 م؛ ریحاوی، عبدالقادر، «تاریخ دمشق العمرانی: لمحة عامة عن تطور المدینة العمرانی خلال العصور»، الحولیات الاثریة العربیة السوریة، 1964 م، ج 14، شم‍ 1؛ همو، روائع التراث فی دمشق، دمشق، 2005 م؛ زبیر بن بکار، الاخبار الموفقیات، به کوشش سامی مکی عانی، بغداد، 1972 م؛ زرکلی، اعلام؛ زکریا، احمد وصفی، عشائر الشام، دمشق، 1403 ق / 1983 م؛ زهدی، بشیر، دمشق، دمشق، 2009 م؛ همو، «دمشق فی العصر البیزنطی»، التراث العربی، 1414- 1415 ق، شم‍ 55-56؛ همو، «دمشق فی عهود قدماء العرب الآرامیین»، همان، 1415 ق، شم‍ 59؛ زیاده، نقولا، دمشق فی عصر الممالیک، بیروت، 1966 م؛ ژرژ، ژ.، دمشق عبـر العصور، ترجمۀ لینـا موفق دعبول، بیـروت، 1428 ق / 2007 م؛ سبط ابن‌جوزی، یوسف، مرآة الزمان، حیدرآباد دکن، 1370-1371 ق / 1951-1952 م؛ سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبرى، به کوشش محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره، 1964-1976 م؛ سخاوی، محمد، الضوء اللامع، بیروت، دار المکتبة الحیاة؛ سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبداللٰه عمر بارودی، بیروت، 1408 ق / 1988 م؛ سواح، فراس، آرام دمشق و اسرائیل فی التاریخ و التاریخ التوراتی، دمشق، 1995 م؛ سواژه، ژان، دمشق الشام، ترجمۀ فؤاد افرام بستانی، به کوشش اکرم حسن علبی، دمشق / بیروت، 1989 م؛ شجاعی، شمس‌الدین، تاریخ الملک الناصر محمد بن قلاوون الصالحی و اولاده، به کوشش و ترجمۀ ب. شیفر، ویسبادن، 1398 ق / 1978 م؛ شدیاق، طنوس، اخبار الاعیان فی جبل لبنان، به کوشش مارون رعد، بیروت، 1995 م؛ شرف‌الدین علی یزدی، ظفرنامه، به کوشش سعید میرمحمدصادق و عبدالحسین نوایی، تهران، 1387 ش؛ شهابی، حیدر احمد، تاریخ احمد باشا الجزار، به کوشش انطونیوس شبلی و اغناطیوس عبده خلیفه، بیروت، 1955 م؛ همو، تاریخ الامیر حیدر احمد الشهابی، به کوشش مارون رعد و نظیر عبود، بیروت، 1993 م؛ همو، لبنان فی عهد الامراء الشهابیین، به کوشش اسد رستم و فؤاد افرام بستانی، بیروت، 1969 م؛ شهابی، قتیبه، ابواب دمشق و احداثها التاریخیة، دمشق، 1996 م؛ همو، اسواق دمشق القدیمة و مشیداتها التاریخیة، دمشق، 1990 م؛ همو، زخارف العمارة الاسلامیة فی دمشق، دمشق، 1996 م؛ همو، مآذن دمشق: تاریخ و طراز، دمشق، 1993 م؛ همو، مشیدات دمشق ذوات الاضرحة و عناصرها الجمالیة، دمشق، 1995 م؛ همو، معجم دمشق التاریخی، دمشق، 1999 م؛ همو، معجم المواقع الاثریة فی سوریة، دمشق، 2006 م؛ همو، النقوش الکتابیة فی اوابد دمشق، دمشق، 1997 م؛ صفدی، خلیل، تحفة ذوی الالباب، به کوشش احسان بنت سعید خلوصی و زهیر حمیدان صمصام، دمشق، 1991-1992 م؛ صواف، حسن زکی، دمشق اقدم عاصمة فی العالم، دمشق، 1424 ق / 2004 م؛ صوری، ویلیام، الحروب الصلیبیه، ترجمۀ حسن حبشی، قاهره، 1991 م؛ طبّاخ، محمد راغب، اعلام النبلاء، به کوشش محمد کمال، حلب، 1408- 1409 ق / 1988- 1989 م؛ طبری، تاریخ؛ طربین، احمد، ازمة الحکم فی لبنان، بیروت، 1411 ق / 1990 م؛ طوسی، محمد، الفهرست، به کوشش محمدصادق آل‌بحرالعلوم، نجف، 1380 ق؛ طیبا، خلیل، تاریخ دمشق، دمشق، 1429 ق / 2008 م؛ عباس، احسان، تاریخ دولة الانباط، عَمّان، 1987 م؛ عبدالسلام، عادل، جغرافیة سوریة، دمشق، 1393 ق / 1973 م؛ عَریب بن سعد قرطبی، «صلة تاریخ الطبری»، همراه ج 11 تاریخ طبری؛ عطیه، جورج، «الجدل الدینی المسیحی ـ الاسلامی فی العصر الاموی و اثره فی نشوء علم الکلام»، المؤتمر الدولی الرابع لتاریخ بلاد الشام: بلاد الشام فی العهد الاموی، محاضر الندوة الثالثة، عمان، 1989 م؛ علبی، اکرم حسن، دمشق بین عصر الممالیک و العثمانیین، دمشق، 1402 ق / 1982 م؛ علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بغداد، 1969 م؛ عمری، صبحی، ال‍معارک الاولی الطریق الى دمشق، لندن، ۱۹۹۱‬ م؛ همو، میسلون نهایة عهد، لندن، 1991 م؛ عهد عتیق؛ العیون و الحدائق، به کوشش عمر سعیدی، دمشق، 1972-1973 م؛ غزی، تقی‌الدین، الطبقات السنیة فی تراجم الحنفیه، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو، ریاض، 1983 م؛ غزی، کامل، نهر الذهب فی تاریخ حلب، به کوشش شوقی شعث و محمود فاخوری، حلب، 1412-1413 ق / 1991-1993 م؛ غزی، محمد، ال‍کواکب السائرة، به کوشش جبرائیل سلیمان جبور، بیروت، 1945 م؛ فیروزآبـادی، محمد، البلغة، به کوشش محمد مصـری، دمشـق، 1392 ق / 1972 م؛ فیشل، و. ج.، ابن‌خلدون و تیمورلنگ، ترجمۀ سعید نفیسی و نوشین‌دخت نفیسی، تهران / نیویورک، 1951 م؛ قاری، رِسلان، «الوزراء الذین حکموا دمشق»، ولاة دمشق فی العهد العثمانی، به کوشش صلاح‌الدین منجد، بیروت، 1949 م؛ قاسمیه، خیریه، ال‍حکومة العربیة فی دمشق، قاهره، 1971 م؛ قدامه، احمد، معالم و اعلام فی بلاد العرب، دمشق، 1385 ق / 1965 م؛ قدامة بن جعفر، «الخراج»، همراه المسالک و الممالک (نک‍ : هم‍ ، ابن‌خردادبه)؛ قرآن کریم؛ قرمانی، احمد، اخبار الدول و آثار الاول فی التاریخ، چ سنگی، بغداد، 1282 ق؛ قزوینی، زکریا، آثار البلاد، به کوشش ووستنفلد، گوتینگن، 1848 م؛ قساطلی، نعمان، الروضة الغناء فی دمشق الفیحاء، بیروت، 1879 م؛ قلقشندی، احمد، صبح الاعشى، قاهره، 1910-1920 م؛ همو، قلائد الجمـان، به کوشش ابراهیم ابیاری، قاهره، 1402 ق / 1982 م؛ کردعلی، محمد، خطط الشام، بیروت، 1389-1392 ق / 1969-1972 م؛ همو، دمشق: مدینة السحر و الشعر، دمشق، 1404 ق / 1984 م؛ همو، غوطة دمشق، دمشق، 1404 ق / 1984 م؛ کلاس، ج.، دمشق الفیحاء، دمشق، 2008 م؛ کلنگل، هورست، «دمشق فی النصوص المسماریة»، ترجمۀ قاسم طویر، الحولیات الاثریة العربیة السوریة، دمشق، 1985 م، ج 35؛ کنتنسون، هنری، «منطقة دمشق فی العصر الحجری الحدیث»، ترجمه و تلخیص بشیر زهدی، الحولیات الاثریة ... (نک‍ : همان)؛ کندی، محمد، ولاة مصر، به کوشش حسین نصار، بیروت، 1379 ق / 1959 م؛ کوک، جان مانوئل، شاهنشاهی هخامنشی، ترجمۀ مرتضى ثاقب‌فر، تهران، 1384 ش؛ کیال، منیر، الحمامات الدمشقیة و تقـالیدهـا، دمشق، 1966 م؛ مجلسی، محمدبـاقر، بحار الانوار، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛ محاسنه، محمد حسین، تاریخ مدینة دمشق خلال الحکم الفاطمی، دمشق، 2001 م؛ محاسنی، سلیمان، حلول التعب و الآلام بوصول ابی الذهب الى دمشق الشام، به کوشش صلاح‌الدین منجد، بیروت، 1400 ق / 1980 م؛ محبی دمشقی، محمد امین، خلاصة الاثر، بیروت، دارصادر؛ مُحفّل، محمد، دمشق الاسطورة و التاریخ من ذاکرة الحجر الى ذکری البشر، دمشق، 2008 م؛ مدنی، سلیمان، هؤلاء حکموا دمشق منذ الفتح الاسلامی حتی الآن، بیروت، 1427 ق / ۲۰۰۶‬ م؛ مُذکّرات تاریخیة عن حملة ابراهیم باشا على سوریا، به کوشش احمد غسان سبانو، بیروت، دارقتیبه؛ مرادی، محمد خلیل، سِلک الدُرر، به کوشش اکرم حسن علبی، بیروت، 1422 ق / 2001 م؛ مسعودی، علی، التنبیه و الاشراف، به کوشش دخویه، لیدن، 1894 م؛ همو، مروج الذهب، به کوشش شارل پلّا، بیروت، 1965- 1979 م؛ المعجم الجغرافی للقطر العربی السوری، به کوشش عماد مصطفى طلاس، دمشق، 1990-1992 م؛ معلم، ولید، سوریة: 1916-1946 م، دمشق، 1988 م؛ معلوف، عیسى اسکندر، «حقائق تاریخیة عن دمشق و حضارتها»، مجلة المجمع العلمی العربی، 1339 ق / 1921 م، ج 1، شم‍ 11؛ مقار، محمد، «الباشات و القضاة فی دمشق»، ولاة دمشق فی العهد العثمانی، به کوشش صلاح‌الدین منجد، دمشق، 1949 م؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، 1877 م؛ مقدسی، مطهر، البدء و التاریخ، به کوشش کلمان هوار، پاریس، 1899- 1919 م؛ مقریزی، احمد، اتّعاظ الحنفا، ج 1، به کوشش جمال‌الدین شیال، قاهره، 1387 ق / 1967 م، ج 2، به کوشش محمد حلمی محمد احمد، قاهره، 1390 ق / 1971 م؛ همو، السلوک، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، 1418 ق / 1997 م؛ منجد، صلاح‌الدین، مقدمه بر ولاة دمشق فی العهد العثمانی، دمشق، 1949 م؛ همو، «منازل القبائل العربیة حول دمشق»، مجلة مجمع اللغة العربیة بدمشق، 1374 ق / 1955 م، ج 30، شم‍ 1؛ همو، ولاة دمشق فی العهد السلجوقی، دمشق، 1975 م؛ الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض، 1419 ق / 1999 م؛ مهلّبی، حسن، الکتاب العزیزی او المسالک و الممالک، به کوشش تیسیر خلف، دمشق، 2006 م؛ نجاشی، احمد، رجال، به کوشش موسى شبیری زنجانی، قم، 1407 ق؛ نصر بن مزاحم، وقعة صفّین، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، 1382 ق؛ نظام‌الدین شامی، ظفرنامه، به کوشش محمد احمدپناهی سمنانی، تهران 1363 ش؛ نُعیمی، عبدالقادر، الدارس فی تاریخ المدارس، بیروت، 1410 ق / 1990 م؛ نیشابوری، احمد، «استتار الامام علیه السلام و تفرق الدعاة فی الجزائر لطلبه»، الجامع فی اخبار القرامطة، به کوشش سهیل زکار، دمشق، 1407 ق / 1987 م، ج 1؛ وصّاف، تاریخ، چ سنگی، بمبئی، 1269 ق؛ هُجویری، علی، کشف المحجوب، به کوشش ژوکوفسکی، تهران، 1336 ش؛ هروی، علی، الاشارات الى معرفة الزیارات، به کوشش ژ. سوردل تومین، دمشق، 1953 م؛ همدانی، حسن، صفة جزیرة العرب، به کوشش محمد بن علی اکوع، صنعا، 1403 ق / 1983 م؛ همدانی، محمد، «تکملة تاریخ الطبری»، همراه ج 11 تاریخ طبری؛ هنداوی، سهام محمد، تاریخ دمشق فی عهد السلطان العثمانی عبدالحمید، دمشق، ۲۰۱۲‬ م؛ یاقوت، بلدان؛ همو، معجم الادباء، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1993 م؛ یعقوبی، احمد، «البلدان»، همراه الاعلاق النفیسۀ ابن‌رسته، به کوشش دخویه، لیدن، 1891 م؛ همو، تاریخ، بیروت، دارصادر؛ یوسیفوس، فلاویوس، تاریخ، بیروت، 1872 م؛ یونینی، موسى، ذیل مرآة الزمان، به کوشش حمزه احمد عباس، ابوظبی، 1428 ق / 2007 م؛ نیز: 

Arrian, Anabasis Alexandri, tr. P. A. Brunt, ed. E. I. Robson, Cambridge, 1976; Bianca, S., Conservation of the Old City of Damascus, Paris, 1987; Brosius, M., The Persians, London, 2006; Burns, R., Damascus, London, 2005; Donner, G. R., The Early Islamic Conquests, Princeton, 1981; EI2; Ghirshman, R., L'Iran des origines à l'Islam, Paris, 1951; Herodotus, The History, tr. A. D. Godley, London, 1957; Kaegi, W. E., Heraclius: Emperor of Byzantium, Cambridge, 2003; Lababedi, Z., The Urban Development of Damascus: A Study of Its Past, Present and Future, London, 2008; Nawotka, K., Alexander the Great, Cambridge, 2010; Pliny, Natural History, tr. H. Rackham, London, 1967; Plutarch, The Lives of the Noble Grecians and Romans, ed. W. Benton, Chicago, 1952; Rafeq, A., The Province of Damascus (1723-1783), Beirut, 1966; Rogers, R. W., A History of Ancient Persia, New York, 1929; Strabo, The Geography, tr. H. L. Jones, London, 1966.

محمدرضا ناجی