عزاداری

کارکردهای عزاداریهای محرم

پژوهشگران برای فولکلور کارکردهایی متفاوت برشمرده‌اند، ازجمله اینکه: مفری است برای گرفتاریها و دشواریهای زندگی روزانه؛ توجیه‌کنندۀ سازمانها، نهادها و عقاید فرهنگی است؛ جنبۀ آموزشی دارد و باعث انتقال میراث فرهنگی از نسلی به نسل دیگر می‌شود و به تداوم فرهنگی کمک می‌کند؛ و سرانجام کارکردهای سیاسی و ایدئولوژیکی معینی دارد (نک‍ : ه‍ د، فولکلور). همین کارکردها را به‌طورکلی، برای سوگواریهای مذهبی ازجمله سوگواریهای محرم، به‌عنوان بخشی از فولکلور، نیز می‌توان قائل شد. ازسویی‌دیگر، یکی از پژوهشگران ضمن بررسی تعزیه و تعزیه‌خوانی، به‌عنوان بخشی از عزاداریهای محرم، به‌طور مشخص کارکردهای این نوع هنری در جامعۀ ما را توضیح داده است که با اندکی تسامح می‌توان آنها را برای مجموع عزاداریهای محرم نیز قائل شد. برخی از این کارکردها عبارت‌اند از: زنده و پایا نگهداشتن وقایع مذهبی، انگاره‌سازی برای شیوۀ رفتار عامه، انگیزش شور قدسیانه، ایجاد وهم و خیال، تطهیر روح و تزکیۀ نفس، گشودن باب توسل‌جویی و مرادخواهی، تقویت و استعلای بینش شهادت، تسکین آلام و رنجهای زندگی، تقویت هم‌بستگی و وحدت، و انگاره‌سازی برای هنر شمایل‌نگاری (بلوکباشی، تعزیه‌خوانی ... ، 66-72). بر اینها می‌توان، به‌طور مشخص، عادی‌سازی حضور اجتماعی زنان، حفظ برخی باورها و آداب و نیز تبلیغ و ترویج ارکان مذهب تشیع را نیز اضافه کرد. در اینجا، برخی از این کارکردها به‌اختصار توضیح داده می‌شود: 

حفظ برخی باورها و آداب

تکرار مداوم و هرسالۀ سوگواری، آن هم به صورتهای مختلف و با مضامینی کم‌وبیش واحد، باعث حفظ و تداوم باورهای مردم دربارۀ حادثۀ کربلا می‌شود. نقل مداوم وقایع در روضه‌خوانیها، تعزیه‌خوانیها، پرده‌خوانیها، نوحه‌سراییها و دیگر مراسم باعث شده است که بخشهایی گسترده از مردم، حتى اقشار بی‌سواد نیز با جزئیات حوادث آشنا شوند. 

عادی‌سازی حضور اجتماعی زنان

پیش از این به حضور گستردۀ زنان در مراسم عزاداری مذهبی اشاره شد. حضور گستردۀ زنان و دختران بالقوه این زمینه را فراهم می‌کرد که برخی اشخاص از آن برای همسریابی نیز بهره بگیرند؛ برای نمونه مونس‌الدوله در شرح تعزیه‌های زنانه در عمارت منیریه با حضور زنان و دختران جوان بی‌حجاب، به دخترانی اشاره می‌کند که آرزو داشتند همسر ناصرالدین شاه شوند (ص 107؛ برای برخی مناسبات و اعمالی از این دست، نک‍ : شهری، 2 / 373-374). 

تسکین دردها و رنجها

نمایش مداوم رنجها و مصیبتهای امام حسین (ع) و یارانش به اشکال متفاوت و به‌طور مداوم این امکان را برای توده‌های وسیع فراهم می‌کند که رنجها و سختیهای زندگی خود را در مقابل مصائب امام حسین (ع) و یارانش ناچیز ارزیابی کنند و تحمل آن رنجها برایشان آسان‌تر شود و درعین‌حال، روح وارستگی را در آنها تقویت کند (بلوکباشی، همان، 71-72). 
به‌سبب اینکه زنان بزرگی چون فاطمه و زینب (ع) خود در سوگواری در ملأ عام و نوحه‌سرایی و اعتراض حضور فعال داشته‌اند، همین امر خود مجوزی مذهبی برای حضور زنان در این‌گونه مراسم بود و مخالفت‌نکردن علمای شیعه با حضور زنان، استفاده از این فرصت را در زنان تقویت می‌کرد. برخلاف بسیاری از جوامع مسلمان که در آنها، مسجد و نماز جمعه و جماعت اختصاص به مردان داشت، در ایران زنان همواره هم‌پای مردان در این مجامع حضور داشتند. این موضوع نیز به عادی‌تر شدن حضور اجتماعی زنان در این جوامع می‌انجامید؛ همچنین دلیل کارکردی دیگر این بود که حضور زنان در سوگواریها به چشمگیرترشدن نمایش شیعیان که در دوره‌ای در اقلیت بودند، می‌انجامید و کانون مقاومت را محکم‌تر می‌ساخت. 
حضور گستردۀ زنان در این مراسم ارتباطی مستقیم با وضعیت، نقش و کارکردهای زنان در تاریخ و فرهنگ ایران داشت که آنها را در قیاس با زنان بسیاری از جوامع همسایه متمایز می‌کرد. نقش فعال زنان در جامعۀ ایرانی در ادبیات نیز بازتاب یافته است؛ چنان‌که برخلاف رمانهای قرون وسطایی اروپا، که نقش زنان عمدتاً محدود به خانه است، در داستانهای سنتی ایرانی به‌ویژه داستانهای پیش از دورۀ صفویه، زنان نقشی بسیار فعال و همپای مردان دارند؛ برای نمونه روح‌افزای رامشگر، سرخ‌ورد و روزافزون در سمک عیار، و مجلس‌افروز سمرقندی، خورشیدچهر، گلستون، روح‌افزا و به‌ویژه بی‌بی‌ستی تکلباز در ابومسلم‌نامه، کارهایی می‌کنند که از عهدۀ هیچ‌یک از مردان این داستانها برنمی‌آید. این موضوع را می‌توان در داراب‌نامۀ طرسوسی نیز دید. سرتاسر جلد اول این کتاب به نقش‌آفرینیهای بوراندخت یا روشنک اختصاص دارد. در افسانه‌ها و داستانهای عاشقانۀ ایرانی نیز زنان نقشی بسیار فعال دارند (جعفری، 253، 257). در ادوار مختلف نیز نقش زنان در ایران برجسته‌تر از اغلب جوامع دیگر بوده است (نک‍ : باقی، بحثی ... ، 151- 198). 

ایجاد هم‌بستگی

معمولاً دین (در جامعۀ سنتی) و نظام قانونی (جانشین دین در جامعۀ صنعتی و جدید) کارکرد تجانس، وحدت و انسجام‌بخشیدن به جامعه و به اعضای یک گروه اجتماعی را بر عهده داشته، و دارد. وظیفۀ این نهاد ایجاد ثبات اخلاقی جامعه، مراقبت از ارزشهای فرهنگ عمومی و تنظیم هنجارها و قوانین اجتماعی است؛ اما نحوۀ انجام این وظیفه در جوامع مختلف شدت و ضعف داشته است. مراسم بزرگداشت عاشورا در میان شیعیان نه‌تنها عامل ایجاد هم‌بستگی، بلکه عامل شدت‌بخشیدن و همچنین به‌نمایش‌درآوردن آن بوده است. 

استمرار ارزشها

یکی از کارکردهای مهم عاشورا (به‌رغم تغییرات و تحولاتی که در دهه‌های اخیر در ساختار اقتصادی و اجتماعی ایران روی داده است) طرح مجدد ارزشها ست. هر سال با مراسم عاشورا و ایام پیش از شهادت تا اربعین، ارزشها و باورهایی نظیر مودت، ایثار، شهادت، آزادگی، دیانت و جز اینها بارها مورد تأکید قرار می‌گیرند. به این طریق در آداب و سنن جامعۀ ایرانی و شیعی، منبعی برای تقویت و تأکید مکرر بر آنها و جوشش و استمرار مداوم آن تعبیه شده است. طنین سخن امام حسین (ع) که می‌فرمایند: «اگر دین ندارید، لااقل آزادمرد باشید»، همواره در گوش جامعۀ وسیع روستایی و شهری نیمه‌صنعتی و صنعتی می‌پیچد. 

اقتصاد عزاداری

ماهیت عزاداریها مانند دیگر رویدادهای مذهبی، مذهبی است و افزون‌بر جنبۀ عاطفی ـ مذهبی، کارکردهای دنیوی مؤثری نیز دارند که سبب تداوم این مناسک می‌شوند. کارکردهای ارضای روحی و معنوی، تخلیۀ روانی، تقویت هم‌بستگی اجتماعی، و تقویت پایه‌های اخلاقی، برخی از جنبه‌های آشکار آن‌اند.
یکی از موضوعات مهم، ارتباط سوگواریها با بازار است و اینکه در بسیاری از گزارشهای تاریخی تا امروز روشن شده که همواره بازار یکی از کانونهای اصلی اجتماعات بوده، و در سوگواریها مرکزیت داشته است. برخی از منتقدان از منافع اقتصادی و انگیزه‌هایی که موجب دودلی علما در محکوم‌کردن عمومی مراسم خودزنی و دیگر مراسم محرم شده است، سخن گفته‌اند؛ به‌طورمثال، علامه سید محسن امین، از علمای بزرگ شیعه، برخی از مردم را به سودجوییهای مادی در کمک به گسترش بدعتهای سوگواری متهم می‌کند (عزاداریها ... ، سراسر اثر). همشهری وی محمدجواد مغنیه، جامعه‌شناس شیعی عراقی، علی الوردی و شاگردش ابراهیم حیدری، از نوعی توافق میان برخی از روحانیون و بازاریان برای به‌دست‌آوردن سودهای کلان در آذوقه‌رساندن به تودۀ عزاداران و تماشاگرانی که از مراسم محرم در حرمهای شیعیان دیدار می‌کنند، سخن گفته‌اند (ص 14؛ نیز نک‍ : انده، 38). 
از برخی بررسیهای انجام‌شده درمی‌یابیم که در خلال سوگواریها، مبادلات پولی وسیع و فراوانی در اشکال گوناگون و ویژه صورت می‌گیرد که نمی‌توان در تحلیل اجزاء مادی عزاداری آن را نادیده گرفت؛ از آن جمله است اجرتهای سنگینی که روضه‌خوانها و مداحان دریافت می‌کنند، به‌طوری‌که مطهری به محتوای سخنان روضه‌خوانها و عارضۀ عوام‌زدگی اشاره کرده است (ص 263-265، 304-305). برخی راویان نیز وجود رقابتها را عاملی برای رونق مادی روضه‌خوانی و به‌کاربستن وسایل متنوع‌تر سوگواری دانسته‌اند. ابراهیم بیک قریب 100 سال پیش، پس از اشاره به نزاع بی‌اساس حیدریها و نعمتیها می‌گوید: «این است که به رقابت همدیگر کیسۀ مرثیه‌خوانان را پر می‌کنند و در تزیین و شکوه تکایا بر یکدیگر سبقت می‌جویند؛ سینه می‌کوبند، زنجیر می‌زنند، سر می‌شکافند و غیره و غیره» (زین‌العابدین، 1 / 177).

بازار داغ عزاداری

براساس اسناد موجود می‌توان گفت دست‌کم از دورۀ قاجار موسم سوگواری محرم، بازار عرضۀ انواع خدمات و هنرها و کالاها و خوراکیها بوده است. پولاک در سفرنامه‌اش از مزدهای گزاف روضه‌خوانها در آن زمان می‌نویسد: تکیه‌های وزیر و شاه با تجمل خاص آراسته می‌شود؛ دولت مبالغ قابل ملاحظه‌ای خرج می‌کند؛ ظروف و بلورهای گران‌قیمت خزانۀ سلطنتی بر فراز پایه‌ها به چشم می‌خورد. روضه‌خوانان از تمام مناطق کشور به تهران می‌آیند، به‌خصوص روضه‌خوانان کاشان شهرت دارند و برای هر جلسه مزدهای گزاف می‌گیرند، اما چون فقط در برخی از صحنه‌ها از وجود آنان استفاده می‌شود، درنتیجه می‌توان نمایشها را در قسمتهای مختلف شهر و در مواقع گوناگون برپا کرد؛ روضه‌خوانها چهارنعل از نقطه‌ای به نقطۀ دیگر می‌روند و اغلب در یک روز در 15 تکیۀ مختلف ظاهر می‌شوند (ص 234). دستمزد روضه‌خوانها در زمان کنونی نیز جزو درآمدهای بالا به شمار می‌آید.
از ایجاد درآمد برای تعزیه‌گردانان و صنف روضه‌خوان، مداح، منبریها و نظایر آنها که این ایام فصل رونق کسب و کارشان است و همواره دریافتیهای قابل‌توجهی داشته‌اند که بگذریم، ابزارها و وسایل متداول سوگواریها به‌خوبی نشان‌دهندۀ گردش عظیم چرخ اقتصاد عزاداریها و سوگواریهایند. همین امر می‌تواند از عوامل دوام سنتی شود که کارکردهای ملموس و سودمند دنیوی داشته‌اند. 
سوگواریها تنها مجموعه‌ای از نمایشهای عاطفی، سینه‌زنی و روضه‌خوانی نیستند، بلکه ابزارها و وسایل مادی گوناگونی برای اجرای آن به خدمت گرفته می‌شوند که بر شور دینی آن می‌افزایند. اکنون بر وسایل مادی تمرکز، و گردش مالی و اقتصادی سوگواریها را بررسی می‌کنیم.

بازار وسایل عزاداری (عناصر مادی ملموس)

از نظر مردم‌شناسی اشیاء و ابزارها یک حیات اجتماعی دارند. تمام اشیاء معنایی دارند و هر شیء را باید یک نشانه تلقی کرد که در یک نظام معنایی قرار دارد. جنبۀ غیرمادی مذهب عبارت‌اند از هنجارها و باورها و ارزشها، و جنبۀ مادی آن اشیاء مقدس و ابزارها و وسایل جشن و سوگ مذهبی‌اند. دنیوی‌سازی و مادی‌کردن یا نمادهای عینی برای امور ماوراءالطبیعی ساختن، درواقع یک رفتار شبه‌غریزی در تودۀ مردم است. ابداع وسایل گوناگون سوگواری و اعمال و عبادات مذهبی را می‌توان در راستای میل توده به ابداع وسایلی برای تجلی مادی روح مذهب تلقی کرد؛ اما عامل دیگری که به رونق دنیوی‌سازی و مادی‌کردن سوگواری کمک کرده است، وجود بازار فروش پررونق وسایل و ابزارهای مرتبط با سوگواری است. وسایل و ابـزارهای به‌کاررفته در مراسم دهۀ اول محرم و اربعین آن‌قدر متنوع و پرمصرف است که صنعت بزرگی را شکل داده و بازار گسترده و ویژه‌ای را به وجود آورده، و مشاغل و حِرَف گوناگونی را با آن درگیر کرده است؛ همچنین هزینه‌های هنگفتی برای آنها صرف می‌شود که به معنای منبع درآمد برای برخی صنوف شده است. در زمانی که صنایع پیشرفتۀ امروزی برای تولید انبوه و جهانگیر کالاها وجود نداشت و صنایع کوچک و محلی، بنیان اقتصادی هر جامعه‌ای را تشکیل می‌داد. صنایع مربوط به ابزارآلات سوگواری خود شاخه‌ای بود که برای عده‌ای ایجاد اشتغال می‌کرد؛ برای مثال، زنجیرسازی یکی از آنها بود. مراسم زنجیرزنی که همه‌ساله برگزار می‌شود، حکم تبلیغ و بازاریابی برای این محصول را هم دارد. 
اهم وسایل و ملزومات عزاداریهای محرم عبارت بودند از:
1. دستۀ منسوجات: پرچم، پرده، کتیبه، پلاکارد، پوستر، شمایل، چفیه، شال، لباس سیاه، پیشانی‌بند، پوشاک تعزیه، خیمه، و مانند آنها. 
2. وسایل سوگ‌نمایی: علم، علامت، زنجیر، کتل، عماری، شمع، و مانند آنها. 
3. وسایل رزمی: کلاه‌خود، شمشیر، سنج، سپر، زره، تیروکمان و دیگر وسایل. 
4. وسایل تزیینی و ایمنی: کمربند هیکلی، شاه‌پر و پر طاووس، فانوس، کاسه، چادر و دیگر وسایل. 
5. وسایل تبلیغی: لوحهای فشردۀ مداحی، اکو، بلندگو و مانند آنها. 
6. وسایل موسیقی: سنج، دهل، طبل، کرنا، شیپور و دیگر وسایل. 
7. وسایل اطعام: مواد غذایی و وسایل پخت‌و‌پز.

امروزه بازار انواع ملزومات عزاداری محرم و صفر گرچه رونق خاصی دارد، بازاری فصلی است. اغلب فروشندگان این وسایل در طول سال اجناس دیگری را می‌فروشند؛ اما از دو هفته مانده به محرم، به‌سبب اینکه منطقۀ آنها مرکز فروش این وسایل شناخته شده است و متقاضیان به این منطقه هجوم می‌آورند، موقتاً تغییر شغل می‌دهند و در طول ماه محرم به فروش این وسایل می‌پردازند. گزارشی که در ادامه خواهد آمد، به‌طور عمده براساس مطالعه‌ای است که در شهر تهران صورت گرفته است. به‌جز مواردی که در متن مقاله به آن تصریح شده است، در برخی زمانها مانند چند روز نخست محرم، ازدحام خریداران در طول روز چنان زیاد است که از این ازدحام می‌توان به اهمیت بازار این ملزومات و سبب تغییر شغل برخی صنوف در این فصل پی برد. در پاییز 1390 ش که محرم همراه با سردی زودهنگام هوا بوده، و ساعت 5 بعدازظهر هوا تاریک می‌شده است، در ساعت 30: 9 شب درحالی‌که تمام مغازه‌های بازار سید اسماعیل و مولوی بسته بودند، تنها فروشگاههای قطعات وسایل محرم باز بوده است. 
فروشگاهها به‌صورتهای متمرکز و غیرمتمرکز نیز وجود دارند. فروشگاههای متمرکز در میدان بهارستان تهران (که بیشتر به فروش ادوات موسیقیایی و کمتر به دیگر وسایل اختصاص دارند)، انتهای خیابان ناصر خسرو و اطراف مسجد جامع بیشتر به فروش انواع پرچمها، لباسها، شاه‌پر و پر طاووس و در کنار آن به فروش سایر ادوات مانند زنجیر و سنج و طبل و جز آن می‌پردازند. در مولوی، بیشتر به فـروش علمها، دیگها، تابه‌های بـزرگ طباخی و انواع وسایل دیگر مانند کارد برای ذبح قربانی، کفگیر، آبکش، اجاقهای غذاپزی و جز آنها می‌پردازند و به‌ندرت در آنجا فروشگاههای طبل و زنجیر و جز آن وجود دارد. میدان سید اسماعیل هم که پایین‌تر از مولوی است و مغازه‌های متعدد آن به فروش قطعات ملزومات مختلف عزاداری می‌پردازند و تعمیرات آنها را انجام می‌دهند. 
افزون‌بر فروشگاههای مختلف متمرکز، دست‌فروشیهایی هم در کنار همۀ این بازارهای متمرکز وجود دارند که به تناسب بازار محل، کالای خود را عرضه می‌کنند.
 رشتۀ فعالیت برخی از مغازه‌ها هیچ تناسبی با عرضۀ محصولات مورد نیاز محرم ندارد، مانند فرغون‌فروشی که طبل می‌فروشد؛ اما در برخی از فروشگاهها، تناسب میان رشتۀ فعالیت و ملزومات ارائه‌شده وجود دارد؛ برای مثال در میدان بهارستان فروشگاهی بزرگ مخصوص آلات موسیقی، براساس پرده‌ای که بر سردر مغازه نصب کرده است، به مرکز پخش و تعمیر کلیۀ لوازم عزاداری، طبل، سنـج، سایـدرام و دمام تبدیل شده، و شمار زیـادی طبل در مغـازه و پیاده‌رو چیده است تـا به مشتریان عرضه کند و در کنار این وسایل، زنجیر و برخی لوازم دیگر هم به فروش می‌رساند. صاحب این فروشگاه دربارۀ تفاوت فروش شمار طبل در محرم و دیگر فصول و ایام سال می‌گوید: تفاوت آن صفر تا صد است؛ زیرا در طول سال طبل و دهل مشتری ندارد و فقط در محرم است که این ادوات خریدار پیدا می‌کند.
به‌جز این بازارهای متمرکز، در سطح شهر نیز مغازه‌های پراکنده‌ای وجود دارند که با تغییر موقت شغل به فروش وسایل سوگواری محرم می‌پردازند. مشتریان اصلی این بازار هیئتهایند؛ اما مشتریان فردی نیز زیاد مراجعه می‌کنند. برخی از مشتریان به خریـداران هیئتهـا مراجعـه می‌کنند و می‌گوینـد نـذر کرده‌انـد یک طبل 50هزارتومانی به یک هیئت هدیه کنند یا نـذر کرده‌اند شماری زنجیر به هیئتی بدهند. معمولاً به نیت پنج‌تن یا به نیت چهارده‌معصوم، 5 یا 14 زنجیر را نذر می‌کنند و گاهی برای همۀ هیئت زنجیرهای مورد نیاز را تأمین می‌کنند. گاه شخصی در حوالی فروشگاه پرسه می‌زند و به‌محض محرزشدن اینکه خریداری برای هیئتی وسایل تهیه می‌کند، هزینه را بر عهده می‌گیرد و نذر خود را ادا می‌کند. فروشندگان این وسایل غالباً به‌عنوان یک کسب بدان می‌نگرند؛ ولی برخی از آنها فروش این وسایل را توأم با اعتقاد و علاقۀ خاصی انجام می‌دهند و به باور یکی از آنها، هیچ سفره‌ای بابرکت‌تر از سفرۀ امام حسین (ع) نیست. یکی از این فروشندگان که از چند نسل پیش ــ در حدود 100 سال قبل ــ در این رشته کار می‌کنند، از پدربزرگ خود یاد می‌کند که کاروانهای زیارتی متعددی به مکه می‌برده، و شغل پرچم‌فروشی داشته، و در ایام محرم در این کار بوده است؛ به همین دلیل نام خانوادگی حجرالاسود را بر او نهاده‌اند.