خمینی، روح الله

IX. اماکن و مؤسسات منسوب به امام خمینی

1. بیت امام در خمین

 زادگاه امام در خمین اتاقی است در یکی از حیاطهای چهارگانۀ عمارتی ساخته‌شده بر اسلوب معماری دل‌نشین سنتی مناطق مرکزی ایران. جد ایشان که به دعوت اهالی خمین از نجف به این شهر هجرت کرده بود، این بنا را در 15 ربیع‌الآخر 1355 خریداری کرد. در سالهای بعد، فرزند ایشان سید مصطفى (پدر امام خمینی، 1236-1281 ش) برای تأمین مسکن خانوادۀ پرجمعیت خویش آن را بازسازی کرد و توسعه داد. این عمارت در حاشیۀ کویر پهناور ایران نمادی از پایگاههای مقاومت مردمی و کانونهای مبارزه با ستم و تبعیض حکومتهای ظالم و جائر است.
از چشم‌انداز برج بلندی که در حاشیۀ یکی از حیاطهای چهارگانۀ این عمارت ساخته شده است، صیانت از مردم بی‌پناهی که در سالهای متمادی آماج تهدید خانها و خان‌زاده‌های حکومتی و غیرحکومتی بودند، به وضوح پیدا ست. 
این مجموعۀ مسکونی چهارهسته‌ای در محلۀ سر پل خمین واقع شده است. در این عمارت چهارهسته‌ای که 4 حیاط دارد، هیچ‌کدام از حیاطها نقش مرکزی ندارند. اجزاء عمارت عبارت‌اند از: جلو خان، فضای ورودی اصلی و پیش‌اتاق، هشتی، دالان، حیاط، اتاقها، شبستان و برج. وجود چند انبار، اصطبل، آشپزخانه و ... از دیگر اجزاء و فضاهای کاربردی این عمارت محسوب می‌شود. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، این مکان به همت آیت‌الله حسن صانعی توسط بنیاد 15 خرداد تملک و مرمت گردید و چندی بعد برای بهره‌برداری و نگهداری دائمی به مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام تحویل شد و به عنوان میراث فرهنگی به ثبت رسید. این عمارت و فضاهای پیرامونی آن بر اساس طرحی جامع تکمیل گردید و در کنار آن، کتابخانه و مجموعۀ فرهنگی چندمنظوره احداث شد. درحال‌حاضر این مجموعه به‌عنوان مکانی تاریخی و فرهنگی در تمام ایام سال پذیرای زائران، گردشگران، پژوهشگران و علاقه‌مندان به امام خمینی است.

2. بیت امام در قم

 امام خمینی (ره) پس از ازدواج با خانم خدیجه ثقفی در 1309 ش، خانه‌ای در خیابان ارم (محلۀ الوندیه) قم اجاره کرد. این خانه حیاط نسبتاً بزرگی داشت و دارای 4 اتاق بود؛ دو اتاق در کنار در ورودی و دو اتاق در آن طرف حیاط که می‌توانست به عنوان اندرونی مورد استفاده قرارگیرد. سید مصطفى پسر اول امام در این منزل متولد شد (ثقفی، 64). بعد از این منزل به خانۀ دیگری واقع در گذر عابدین نزدیک تکیۀ عشقعلی نقل مکان کرد. امام همراه خانوادۀ خود 3 سال در آن منزل اقامت گزیدند. خانۀ استیجاری بعدی در محلۀ «تکیۀ ملا محمود» قرار داشت. این محله از مناطق دورافتاده و در آخرین قسمت ساخته‌شدۀ شهر بود. این خانه که از منزل قبلی کوچک‌تر بود، به مبلغ ماهیانه 3 تومان اجاره گردید (همانجا). امام به همراه خانواده به مدت 8 سال در این خانه سکونت داشتند. پس از آن امام منزلی در «گذر جدّا» اجاره نمود. این خانه یک زیرزمین داشت و دو اتاق نسبتاً بزرگ و دو اتاق خیلی کوچک. مدت اقامت در این منزل هم 3 سال بود که به درخواست صاحب‌خانه مجبور به ترک آن می‌شوند. سپس به منزلی در محلۀ «اراک» منتقل می‌شوند. این خانۀ نسبتاً بزرگ حیاطی داشت که دور تا دور آن اتاق بود. امام حدود 3 سال در این خانه سکونت داشت (همو، 124). 
امام سپس به منزلی واقع در محلۀ موسوم به پارک که هم‌اکنون مدرسۀ حجتیه است، منتقل می‌شوند. فرزند دیگر امام، سید احمد آقا در این منزل متولد گردید. اقامت امام در این منزل چندان طول نکشید (حدود 6 ماه) و پس از آن امام به خانه‌ای واقع در منطقۀ «یخچال قاضی» قم نقل مکان کرد. یک طرف این منزل کوچه‌باغی بود که خانه را به محلۀ «جوی شور» متصل می‌کرد که آن هم محلۀ فقرا بود. این خانه هم ابتدا استیجاری بود که نهایتاً امام با فروش خانۀ ارث پدری و همچنین پول سهمیه‌اش از یک باغچه در خمین این خانه را خریداری نمود (همو، 133-135). در این منزل بود که حاج آقا مصطفى پسر امام و 3 دختر امام همسر گزیدند. 
خانوادۀ امام در این منزل سکونت داشتند تا اینکه متعاقب تبعید امام و فرزندش آقا مصطفى به ترکیه و سپس عراق، خانوادۀ ایشان نیز در 1344 ش به نجف اشرف عزیمت نمودند. پس از آن منزل امام در محلۀ یخچال قاضی قم، با استقرار آیت‌الله پسندیده (برادر بزرگ امام و وکیل شرعی ایشان)، حجت‌الاسلام‌والمسلمین سید احمد خمینی، آیت‌الله حسن صانعی، و آیت‌الله محمدرضا توسلی در آن، به محل مراجعۀ مقلدین امام و کانون گرم مبارزات روحانیون در ایران مبدل گشت. 
این مکان یادآور نطقهای مهم امام در ماجرای انجمنهای ایالتی و ولایتی و قیام 15 خرداد و سخنرانی تاریخی ایشان علیه کاپیتولاسیون می‌باشد. این منزل چندین نوبت از سوی ساواک مورد هجوم و بازرسی قرار گرفت. این خانه که می‌توان آن را «کانون نهضت امام خمینی» نامید، پس از رحلت امام به اهتمام مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام، تملک و مرمت گردید و به عنوان میراث فرهنگی کشور و محلی برای بازدید زائران و گردشگران به ثبت رسید.

3. بیت امام در نجف

 در مهرماه 1344، امام خمینی و فرزندش آیت‌الله حاج آقا مصطفى به تبعیدگاه دوم خود، یعنی عراق اعزام شدند. ایشان پس از ورود به عراق و زیارت یک‌هفته‌ای مشاهد ائمه در شهرهای کاظمین، سامرا و کربلا به نجف اشرف، مدفن امام اول شیعیان رفتند و در آن شهر رحل اقامت گزیدند، اقامتی که در تبعید و به مدت 13 سال به طول انجامید و سال آخر آن را امام بدون فرزندش، آقا مصطفى در آنجا گذراند (ثقفی، 291). 
منزل استیجاری و دفتر امام در نجف، واقع در شارع الرسول، بازار حُویش، کوچۀ سبزواری در 200متری حرم مطهر امام علی (ع) شامل دو بخش اندرونی (منزل) به مساحت 115 مـ2 و بیرونی (دفتر مراجعات و جلسات) 67 مـ2 بوده است. این خانه که امام خمینی و همسرشان به مدت 13 سال در آن زندگی کردند، دارای اثاثیه‌ای بسیار ساده و مناسب با زندگی طلاب نجف بود (ثقفی، همانجا). 
این زندگی ساده و تا اندازه‌ای سخت در زمانی است که امام مرجع تقلید است و مقلدان و علاقه‌مندان پول فراوانی اعم از وجوهات شرعیه و نذورات و هدایا در اختیار ایشان قرار می‌دادند (همو، 292). بازسازی این مکان که بعد از رحلت امام به‌واسطۀ حوادث کشور عراق به کلی (به‌جز سرداب آن) تخریب شده بود، به همت مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام بر اساس فیلمها و عکسهایی که از قبل وجود داشت، به همان صورت سابق پایان یافت. این محل هم اکنون روزانه مورد بازدید زائران ایرانی و علاقه‌مندان به امام است.

4. بیت امام در جماران؛ حسینیۀ جماران

امام خمینی پس از بازگشت به ایران در 1357 ش و اقامت موقت در تهران، در اسفند همان سال رهسپار شهر قم شد. به دلیل عارضۀ قلبی و به توصیۀ پزشکان در دوم بهمن 1358 جهت مداوا به بیمارستان قلب تهران منتقل شد و پس از 39 روز مداوا موقتاً در منزلی واقع در خیابان دربند تهران اقامت گزید. ایشان در 27 اردیبهشت 1359 بنا به توصیۀ پزشکان و صلاحدید یاران و مسئولان نظام و همچنین تمایل خودشان به منزلی در محلۀ جماران (منطقه‌ای واقع در شمال شهر تهران و از محله‌های قدیمی) نقل مکان کرد و تا زمان رحلت در آنجا اقامت داشت (انصاری، حدیث، 118). 
امام توصیه کرده بود منزلی ساده برای او در نظر گرفته شود و گفته بود در غیر این صورت به قم مراجعت خواهد نمود. روح ساده‌زیستی و توصیه‌های مکرر ایشان برای انتخاب مکانی ساده و بی‌پیرایه موجب شد تا بیت فعلی را بنا به پیشنهاد حجت‌الاسلام والمسلمین امام جمارانی برای سکونت برگزینند. منزل اجاره‌ای امام یک ساختمان آجری ساده با حیاطی به مساحت تقریبی 40 مـ2 است؛ اتاق پذیرایی با یک کاناپه و طاقچه‌ای ساده به اتاقی متصل است که مجموعۀ محل زندگی و ملاقاتهای امام را تشکیل می‌داد. از امتیازات این خانه مجاورت آن با حسینیۀ جماران بود که به‌وسیلۀ راهروی به حسینیه متصل می‌گردید؛ ایشان تا آخر عمر اجازۀ تغییرات و تعمیرات عمده را در آن ندادند. با توجه به اینکه حسینیه قبل از اقامت امام در دست بازسازی بود و امر گچ‌کاری آن پس از اقامت ایشان باید انجام می‌شد، اما طبق نظر ایشان به همان صورت باقی ماند. منزل امام و این حسینیه در جماران با همت مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی به عنوان میراث فرهنگی کشور به ثبت رسیده‌اند و به همان وضعیت زمان امام نگهداری و حفاظت می‌شوند. 
خانۀ امام و حسینیۀ جماران روزانه محل بازدید گردشگران داخلی و خارجی و به‌ویژه علاقه‌مندان به امام راحل از سراسر کشور و نیز کشورهای اسلامی است و در بسیاری از موارد، گروههای بازدیدکننده با اجرای برنامه‌های متنوع فرهنگی و مذهبی، یاد بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران را در این مکان گرامی می‌دارند.

5. حرم امام خمینی

 حرم امام خمینی در جنوبی‌ترین نقطۀ تهران و در کنار گلزار شهدای بهشت زهرا (ع) بنا شده است که در نوع خود مجموعه‌ای بزرگ و کم‌نظیر به‌شمار می‌رود. در شب 14 خرداد در جلسه‌ای که با حضور فرزند ایشان و جمعی از اعضای دفتر امام و علما و برخی مراجع، مسئولین و سران قوا در جماران تشکیل گردید، تصمیم گرفته شد تا ایشان را در مجاورت شهدای انقلاب اسلامی در بهشت زهرا به خاک بسپارند. منطقۀ مورد نظر از مالک خریداری و واگذار شد. 
حرم امام محل برگزاری اجتماعات بزرگِ سالانه و زیارتگاه پیروان ایشان است. منابع مالی هزینه‌های این طرح عظیم از محل کمکهای مردمی، اعتبارات، همیاری دستگاهها و نهادها، نذورات، عایدات و موقوفات تأمین می‌شود. کلیات معماری و طرح حرم نشئت‌گرفته از روح معماری اصیل و سنتی اسلامی خصوصاً شیعی است که با استفاده از ابعاد و هندسۀ خاص و مصالح و رنگها و تلفیق هنر و معماری اسلامی و مدرن از آن نمادی ساخته است که هر بیننده و زائری را مجذوب خود می‌کند، خصوصاً با توجه به وسعت حرم و ارتفاع بلند و مناسب و نیز یکپارچگی آن.
حـرم امام (شبستان اصلی) در ابعاد 126×126 مـ2 در فضایی یکپارچه شامل گنبد و ضریح و محدودۀ آن،4 ورودی بزرگ قوسی‌شکل، 4 خیمه و 4 ستون اصلی که تکیه‌گاه تمامی سقف و گنبد می‌باشند، بنا گردیده است. بیرون از شبستان اصلی، 4 گلدسته هرکدام به ارتفاع 90 متر در اضلاع شرق و غرب و شمال و جنوب، و 4 صحن اصلی به نامهای شهدا، حاج‌آقا مصطفى، یادگار امام و انقلاب اسلامی قرار دارد که دو صحن شهدا و حاج آقا مصطفى به مساحت بیش از 000‘120 مـ2 زیربنا قبل از آغاز کار شبستان اصلی و به منظور پاسخ‌گویی به نیازهای اساسی مردم و با تعیین کاربریهای خدماتی، بهداشتی، رفاهی و اداری و مراکز فرهنگی نظیر موزۀ امام، انقلاب و شهدا و کتابخانۀ بزرگ احداث شده است. با توجه به بعد مسافت حرم با شهر تهران، مراکز خرید در قسمت شمال شرقی و شمال غربی این دو صحن تأمین‌کنندۀ نیاز زائران می‌باشند. 
علاوه بر مراکز خرید مجموعۀ اقامتی انفـرادی و خـانوادگی و جمعـی نیـز بنـا شـده است و    بیمارستـان یـک‌صدتخت‌خوابـی مجهز و فوق‌تخصصی نیز در جنوب غربی حرم در حال آماده‌سازی است. پیرامون شبستان اصلی و صحنهای چهارگانه، طراحی فضای سبز و محورهای متعدد تردد و نیز رینگ تردد خودرو ارتباط بسیار منطقی و آرامی را به وجود آورده است.
علاوه بر گنبد و گلدسته‌ها و قوسها، المان خیمه نیز که در حقیقت نماد انقلاب عاشورایی حضرت سیدالشهداء (ع) و یارانشان می‌باشد، لحاظ گردیده است. ارکان و اجزاء اصلی حرم را 4 صحن، 4 گلدسته، 4 گنبد فیروزه، 4 خیمه، 4 قوس، و 4 ستون اصلی با محوریت گنبد مرکزی تشکیل می‌دهند. تزیینات و خطوط و کتیبه‌ها، کاشی‌کاریها، مقرنسها و گچ‌بریها جملگی تکامل و استعداد فرهنگ و هنر ناب اصیل اسلامی و ایرانی است.

6. مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی

این مؤسسه در 17 شهریور 1367 تأسیس گردید. حجت‌الاسلام والمسلمین سید احمد خمینی در شهریور آن سال طی نامه‌ای خطاب به امام به منظور جلوگیری از موضع‌گیریها و برداشتهای گوناگون سیاسی و غیرسیاسی از آثار ایشان (به دلیل اختلافات نسخه‌ها و برداشتها و ... ) و فراتر از آن اختلاف بین این متون با متنهای دست‌نویس حضرت امام که منتشر نشده بود، همچنین به منظور انتشار اسناد مبارزاتی امام و دیگر آثار ایشان ازجمله نامه‌ها، نوشته‌ها، پیامها، فیلم و نوارها و اشعار و آثار علمی، خواهان تعیین تکلیف شد (صحیفه، 21 / 125-126). امام خمینی در پاسخ به نامۀ وی طی جوابیه‌ای به تاریخ 17 شهریور 1367 ضمن «صاحب نظر دانستن فرزند خود در مسائل سیاسی و اجتماعی و با اشاره به اینکه ایشان در تمامی فرازونشیبها در کنار او بوده و با صداقت و کیاست امور سیاسی و اجتماعی دفتر را تصدی نموده است»، ایشان را برای تنظیم و تدوین کلیۀ مسائل مربوطۀ خودشان انتخاب و منصوب نمود (همان، 21 / 126-127).
یادگار امام بر اساس حکم امام خمینی و بر مبنای طرح پیشنهادی که منطبق با نظر ایشان توسط آقایان محمدعلی انصاری و حمید انصاری تدوین شد و کلیات آن مورد موافقت حضرت امام و رؤسای 3 قوه قرار گرفت، این نهاد را با نام مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره) تأسیس نمود. ایشان در جایگاه تولیت مؤسسه، پس از ارتحال امام مسئولیت سرپرستی و قائم‌مقامی آن را به نام‌بردگان واگذار کرد ( آشنایی ... ، 5). برمبنای حکم    امام، مجلس شورای اسلامی نیز در 14 آبان 1368 با تصویب «قانون نحوۀ حفظ آثار و یاد حضرت امام خمینی»، وظایف قانونی مؤسسه مبنی بر حفظ، نشر، نظارت و اعلام نظر دربارۀ آثار منتسب به امام خمینی را مشخص نمود؛ همچنین مجلس شورای اسلامی با الحاق موادی به قانون فوق که در تاریخ 26 شهریور 1369 به تصویب رسید، دربارۀ دخل و تصرف و جعل یا انهدام اسناد امام و نیز سایر مواردی که در این الحاقیه آمده است، برای مرتکبان، پیگرد قانونی و مجازات تعیین کرد (همانجا). پس از رحلت حجت‌الاسلام والمسلمین سید احمد خمینی در اسفند 1373 و بنا به وصیت ایشان، حجت‌الاسلام والمسلمین سید حسن خمینی تولیت مؤسسه و تولیت آستان امام را بر عهده گرفت. ایشان در تیرماه 1374 با حکمی مجدد انتخاب پدر را تأیید، و نام‌بردگان را در سمتهای سرپرستی و قائم‌مقامی مؤسسه ابقا کرد.
این مؤسسه دارای بخشهای پژوهشی، هنری، امور فرهنگی و ارتباطات، انتشارات، ترجمه و امور بین‌الملل، طرح و برنامه، اداری و مالی، و فضای مجازی و سایتها، در تهران و دفاتر نمایندگی قم، اصفهان، خمین، نجف و شبه‌قاره و پژوهشکدۀ امام خمینی و انقلاب اسلامی می‌باشد. خدمات و حوزۀ فعالیت مؤسسه عبارت‌اند از: شناسایی و گردآوری کلیۀ اسناد و آثار امام و آثار منتشرشده دربارۀ ایشان، نگهداری و محافظت از آنها، تحقیق و پژوهش در حوزۀ اندیشه و آثار امام و انقلاب اسلامی، ترجمه و انتشار آثار به زبانهای مختلف، آموزش و تدریس مبانی اندیشۀ امام، نظارت بر آنچه به نام امام انتشار می‌یابد، صدور مجوز برای آثار پدیدآورندگان در حوزۀ امام، و حفظ و نگهداری اماکن و آثار تاریخی و فرهنگی منتسب به امام (همانجا).

مآخذ

 آشنايی با مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، تهران، 1386 ش؛ امين مردم و امام، تهران، 1387 ش؛ انصاری، حميد، حديث بيداری، زندگی‌نامۀ امام خمینی از تولد تا رحلت، تهران، 1389 ش؛ همو، مهاجر قبيلۀ ايمان، تهران، 1375 ش؛ ثقفی، علی، بانوی انقلاب، خديجه‌ای ديگر، تهران، 1393 ش؛ خمینی، روح‌الله، صحیفۀ امام، تهران، 1378 ش؛ همو، وصیت‌نامۀ موضوعی، مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، 1372 ش؛ راز توفان، يادنامۀ آيت‌الله سيد مصطفى خمينی، تهران، 1376 ش؛ راعی، سجاد، بازتابها و پيامدهای رحلت اسرارآميز آيت‌الله مصطفى خمينی به روايت اسناد، تهران، 1389 ش؛ شعردوست، علی‌اصغر، ياد يادگار امام، تهران، 1383 ش؛ گنجينۀ دل، تهران، 1375 ش.

حميد انصاری