دائرة المعارف بزرگ اسلامی

موضوع بندی

جستجوی الفبایی

تنوخی، ابوعبدلله | حنیف قلندری تَنوخی، ابوعبدالله محمد بن محمد بن عمرو تنوخی معرّی، ریاضی‌دان و ادیب سدۀ 7ق/ 13م. پسوند تنوخی او را به قبیلۀ تنوخ، از قبایل عرب که سابقاً در بحرین ساکن بودند، منتسب می‌‌کند (بغدادی، 2/ 154). زوتر پسوند قنوجی را بر تنوخی ترجیح داده، و او را متعلق به شمال افریقا دانسته است (I/ 198). از زندگی او اطلاع درستی در ...
تنوخی، ابوعلی | آذرتاش آذرنوش تَنوخی، ابوعلی مُحَسِّن بن ابوالقاسم علی (329-384ق/ 941-994م)، قاضی ادیب و نویسندۀ سدۀ 4ق در بغداد و جنوب ایران. وی در بصره به دنیا آمد و همانجا در خاندان ادیب و حدیث‌شناس خود پرورش یافت. همۀ استادان دورۀ کودکی یا نوجوانی او از مشاهیرند و بی‌گمان از همه تابناک‌تر ابوبکر صولی است (شالجی، مقدمه بر نشوار...، 1/ ...
تنوخی، عبدالله | مسعود تاره تَنوخی، عبدالله بن امیر علم‌الدین سلیمان (820-884ق/ 1417ـ1479م)، از شخصیتهای ممتاز دروزیه، مشهور به الامیر السید.
تنکابن | علی کرم همدانی تُنُکابُن، شهرستان و شهری در غرب استان مازندران:
تنکابنی، محمدمؤمن |
تنکابنی، محمدولی |
تنکابنی، ميرزا طاهر | امیر حسین ساکت تُنُکابُنی، میرزا طاهر فقیه طبرسی (1280-1360ق/ 1863-1941م)، فرزند میرزا فرج‌ الله، استاد جامع علوم معقول و منقول و از رجال سیاسی ایران. وی در روستای کردیچال از توابع کلاردشت زاده شد (امینی، 133). خانواده‌اش ساکن کجور در منطقۀ تنکابن بودند و از این‌رو میرزاطاهر به تنکابنی شهرت یافت (شریف رازی، 367؛ بامداد، 2/ ...
تنکز |
تنکلوشا | یونس کرامتی تَنْکَلوشا، صورت دگرگون‌شدۀ نام تئوکروس، اختربین یونانی‌نویس بابلی (احتمالاً از سدۀ 1م)، نیز صورت کوتاه‌شدۀ نام اثری منسوب به وی با عنوان کتاب تنکلوشا البابلی القوفانی فی صور درج الفلک و ما تدلُّ علیه من احوال المولودین، یا کتاب فی صور درج الفلک و ما یدلُّ علیه من احوال المولودین بها. دربارۀ نام واقعی این اخت...
تنیس | محمدرضا ناجی تِنّیس، شهری کهن در کرانۀ بخش شرقی دلتای نیل در مصر، که اکنون تنها ویرانه‌هایی از آن باقی است. جغرافی‌نگاران مسلمان تنیس را جزو اقلیم سوم (ابن رسته، 97؛ یاقوت، 1/ 882؛ ابوالفدا، 118)، و برخی جزو اقلیم چهارم (ابن بسام، 183؛ ابن‌سعید، 149؛ مقریزی، الخطط، 3/ 198) و از شهرهای پایین مصر (ناحیۀ ریف) دانسته‌اند (ابن...
تنین | محمد مظفری تِنّین (دراکو، اژدها)، سومین صورت از صور فلکی نیم‌کرۀ شمالی که به صورت ماری بزرگ و دراز و بسیار پیچیده و گره‌مانند گرداگرد قطب شمالی آسمان قرار گرفته، و قطب شمال فلک البروج در آن واقع است (بیرونی، التفهیم، 91). اراتستن و ابرخس واژۀ یونانی مار1 را برای آن به کار برده‌اند و از این‌رو در جداول لاتین و متون ادبی ...
تهافت التهافت |
تهافت الفلاسفه | منوچهر پزشک تَهافُتُ الْفَلاسِفه، کـتـابـی از ابـوحـامـد محمـد غـزالـی (د 505 ق/ 1111م) در نقد آراء فیلسوفان و در واقع در رد فلسفه. این کتاب که در نیمۀ نخست سدۀ 9ق/ 15م به زبان عبری ترجمه شد و همچنین مطالب آن از طریق ترجمۀ تهافت التهافت ابن رشد به زبان لاتینی راه یافت، از همان دوران در نزد اندیشمندان دینی و غیردینی اروپا...
تهامه | ستار عودی تِهامه، دشتی ساحلی و پست در امتداد دریای سرخ در غرب شبه جزیرۀ عربستان. این دشت وسیع و مستطیلی‌شکل از خلیج عقبه در جنوب اردن تا تنگۀ باب‌المندب در جنوبی‌ترین نقطـۀ یمن امتداد دارد. دشت تهامـه با بیش از 000،2 کم‍ درازا از شرق به رشته کوههای سراة (با جهت شمال غربی ـ جنوب شرقی) و از غرب به کرانه‌های دریای سرخ محد...
تهامی | هادی نظری منظم تِهامی، ابوالحسن علی بن محمد (مق‍ 416ق/ 1025م)، شاعر نامدار عرب در عصر عباسی. از تاریخ تولد و احوال زندگی او در دوران کودکی چیزی دانسته نیست. او از زادگاه خود تهامه (ﻫ م) به شام مهاجرت کرد و بیشتر عمر خود را در آنجا گذراند (نک‍ : باخرزی، 1/ 115؛ ابن عساکر، 43/ 220-221).
تهانسر | منیژه ربیعی تَهانِسَر، یا تَهانیسَر، شهری در شمال هند و از مراکز مذهبی هندوها. در منابع اسلامی از این شهر با نامهای تاینسر (گردیزی، 391)، و تهانیسر (ابوالفضل علامی، 3/ 341)، و تانیشر (عتبی، 335) یاد شده است. تهانسر در°29 و´59 عرض شمالی و °76 و´50 طول شرقی، بر کنار رود سرسوتی1 در شرق پنجاب و جنوب شرقی سرهند بر سر راه این ...
تهانوی، اشرف علی | فرامرز حاج منوچهری تَهانَوی، اشرف علی بن عبدالحق (5 ربیع‌الآخر 1280- رجب 1362ق/ 19 سپتامبر 1863- ژوئیۀ 1943)، خطیب، مفسر، مصلح و نویسندۀ پرکار حنفی که در شبه قارۀ هند به حکیم الامت شهرت دارد.
تهانوی، محمداعلی | فرامرز حاج منوچهری تَهانَوی، محمد اعلى بن علی بن محمد حامد صابر فاروقی حنفی هندی (زنده در 1158ق/ 1745م)، فقیه و قاضی تهانه و نویسندۀ دائرة المعارف دو زبانۀ عربی ـ فارسی کشاف اصطلاحات الفنون. نام و نسب او را در منابع به صورتهای گوناگونی همچون محمد علاء بن علی، محمد بن علاء و یا محمد علی بن اعلى نیز آورده‌اند (واندیک، 328؛ زیدان،...
تهانيسری، نظام الدين | حسین خندق آبادی تَهانیسَری، نظام ‌الدین بن عبد الشکورِ عمری (فاروقیِ) بلخی (د 1024 یا 1036ق/ 1615 یا 1627م)، برادرزاده، داماد و جانشینِ جلال‌الدین تهانیسری و از مشایخ چشتیۀ صابریه. نسب او به خلیفۀ دوم، عمر می‌رسید و نسبت عمری و فاروقی او نیز از همین روی است. دربارۀ کودکی و جوانی او اطلاعاتی در دست نیست. تنها می‌توان گفت که و...
تهانیسری، احمد | محدثه امینی تَهانیسَری، احمد بن محمد (د 820 ق/ 1417م)، از صوفیان برجستۀ طریقۀ چشتیه، و عالم و شاعر سدۀ 9ق/ 15م در هند. احمد در تهانیسر ــ منطقه‌ای در شمال هند ــ به دنیا آمد و در همان‌جا پرورش یافت (صدیق حسن، 3/ 220؛ آزاد، 38؛ زبیداحمد، 242). وی از قاضی عبدالمقتدر بن رکن‌الدین شریحی علوم ظاهری را فرا گرفت و در فقه، اصول ...
تهانیسری، جلال الدین | طاهره توکلی تَهانیسَری، جلال ‌الدین محمد بن محمود (894-989ق/ 1489-1581م) از صوفیان و مروجان طریقۀ چشتیۀ صابریه در هند، و مهم‌ترین مرید و خلیفۀ شیخ عبدالقدوس گنگوهی (د 944ق/ 1537م).
تهذيب الاحکام | بخش فقه، علوم قرآنی و حدیث تَهْذیبُ الْاَحْکام، عنوان مجموعه‌ای در احادیث فقهی از ابوجعفر محمد بن حسن طوسی (د 460ق/ 1068م)، سومین کتاب از کتب اربعۀ امامیه. از شیخ طوسی به عنوان فقیهی برآمده از محفل متکلمان بغداد، انتظار نمی‌رفت که به گردآوری مجموعه‌ای حدیثی دست یازد؛ با این‌همه، موضع او در قبال حجیت اخبار آحاد، اقتضا داشت تا وی مباحث ا...
تهذيب الاخلاق | جواد طباطبایی تَهْذیبُ الْاَخْلاق، عنوانی که اهل فلسفه به بسط اخلاق یونانی در دورۀ اسلامی داده‌اند. اصطلاح تهذیب الاخلاق در بسیاری از نوشته‌های صوفیان و عارفان نیز به معنای اصلاح نفس آمده است (مثلاً نک‍ : ابن عربی، 12/ 555-556؛ غزالی، 3/ 60-61)، اما تهذیب الاخلاق به معنای دقیق آن از عنوان نخستین کتابهایی گرفته شده است که ف...
تهذيب الاخلاق و تطهير (يا طهارة) الاعراق | محمد کریمی زنجانی اصل تَهْذیبُ الْاَخْلاقِ وَ تَطْهیرُ (یا طَهارَةُ) الْاَعْراق، رساله‌ای به زبان‌ عربی در اخلاق فلسفی از فیلسوف و مورخ، ابوعلی احمدبن محمد مسکویۀ رازی (د 421ق/ 1030م). این رساله در شمار آثار مهمی است که در جهان اسلام از منظری فلسفی به علم اخلاق نگریسته‌اند (ارکون، 226- 228).
تهذيب المنطق |
تهران، جامع | فرینوش همتی تِهْران، جامِع، احتمالاً نخستین مسجد جامع تهران واقع در مرکز بازار شهر.
تهران، مسجد امام | مهدی معمار زاده تِهْران، مَسْجِدِ اِمام، که در متونِ هم‌زمان با نامهای مسجد شاه، جامع جدید، و جامع سلطانی نیز از آن یاد شده، در حاشیۀ شمالی بازار تهران واقع است.
تهران، مسجد شاه |
تهران، کنفرانس | کاوه بیات تِهْران، کُنْفْرانْس، دیدار و مذاکرات سرانِ 3 قدرتِ متفق ایالات متحدۀ آمریکا، بریتانیا و اتحاد جماهیر شوروی در تهران در خلال جنگ جهانی دوم (7 تا 10 آذر 1322ش/ 28 نوامبر تا اول دسامبر 1943م). این کنفرانس در عین حال که از لحاظ تصمیم‌گیری دربارۀ استراتژی جنگ و پس از جنگ برضد قدرتهای محور یعنی آلمان، ژاپن و ایتال...
تهرانی | زهرا ابراهیمی تِهْرانی، حاج میرزاحسین (1230-1326ق/ 1815-1908م)، پسر میرزا خلیل، از فقها و مراجع بزرگ تقلید، و از حامیان برجستۀ نهضت مشروطۀ ایران. او در نجف زاده شد. پدرش میرزا خلیل علاوه بر آنکه از اطبای مشهور زمان خود بود، در علوم اسلامی نیز دستی قوی داشت و نزد دانشمندان و فقیهانی چون سیدعلی طباطبایی و میرزای قمی تحصیل کر...
تهمان | بابک فرزانه تَهْمان (و گاه: طَهْمان) بن عمرِو کلابی، شاعر صعلوک و گمنام عصر اموی. قصیده‌ای که شاعر برای خلیفه ولیدبن عبدالملک (حک‍ 86-96ق/ 705-715م) سروده، مؤید آن است که وی در نیمۀ دوم سدۀ 1‌ق می‌زیسته است (ابن عساکر، 25/ 174؛ ابن بدران، 7/ 103؛ EI2 EI1;؛ صادر، 85). به گفتۀ برخی از منابع وی در زمان خلافت عبدالملک درگذشت...
توأمين |
توابع | بابک فرزانه جمع تابع، در دستور زبان عربی به اسمهایی گفته می‌شود که غالباً برای تکمیل، تخصیص یا توضیح اسم پیش از خود (متبوع) می‌آید و از نظر اِعراب وابسته بدان اسم است. توابع بر 4 نوع است: 1. نعت (صفت)، 2. تأکید، 3. عطف، 4. بدل. فرّاء در آثار خود، دربارۀ توابع، بیشتر از واژۀ «اتباع» استفاده کرده است که خود در واقع نوعی تط...
توابین | علی بهرامیان تَوّابین، گروهی از شیعیان کوفه که در 65ق/ 684م به خون‌خواهی امام‌ حسین بن علی(ع) قیام کردند. دربارۀ این قیام و جـزئیات آن، اخباریِ بزرگ عراق، ابومخنف (ه‍ م) اثری خاص ــ غالباً با استناد بـه شاهدان عینی (مثلاً نک‍ ‍: طبری، 5/ 544، 555، 598) ــ داشته‌ است (نک‍ : ابن ندیم، 105) و از مورخان کهن، بلاذری (د279ق/ 89...
تواتر | محمد جواد انواری تَواتُر، اصطلاحی در منطق. مفهوم گزاره‌های متواتر در منطق اسلامی، برخلاف مفهوم خاص و فنیِ تواتر در علم حدیث، چارچوبی برای تعیین ارزش معرفت‌شناختیِ خبر یا گواهی به طور عام بوده است. شناختهای متکی بر گواهی دیگران، به واقعیتهای محسوسِ بی‌شماری باز می‌گردند که به زمانها یا مکانهایی بیرون از مشاهدۀ ما تعلق دارند، م...
تواتر، اصطلاحی | احمد پاکتچی تَواتُر، اصطلاحی در فرهنگ اسلامی ناظر به هم‌آوایی گروهی پرشمار در نقل، به گونه‌ای که احتمال دروغ را منتفی سازد.
توارد | علی میرانصاری تَوارُد، یا توارد خاطر، خاطرین و یا فکرین، بر وزن تفاعل از فعل «وَرَدَ، وروداً»، در لغت به معنای «رسیدن دو نفر با یکدیگر در یک جای و از یک سرچشمه آب گرفتن» است، ولی در بلاغت ادب فارسی، از مباحث دانش بدیع به شمار می‌رود که دو شاعر بدون آگاهی از حال و سخن یکدیگر و بدون آنکه شعر یکدیگر را دیده باشند، مضمون واحدی...
توازی، اصل | محمد حسین احمدی تَوازی، اَصْل، اصل پنجم از اصول موضوع یا مصادرات هندسۀ اقلیدسی که امروزه آن را به صورتی که به نام پلی‌فر (1748-1819م/ 1161-1234ق) معروف شده است، می‌شناسیم: «از نقطه‌ای مفروض [در خارج یک خط] می‌توان یک خط و تنها یک خط به موازات آن رسم کرد» (گرینبرگ، 16-17).
توبة بن حمير بن حزم (يا سفيان) خفاجی | هادی نظری منظم توبَةِ بْنِ حُمَیِّرِ بْنِ حَزْمِ (یا سُفْیانِ) خَفاجی، ابوحَرب، شاعر راهزن عرب و عاشق لیلی اَخیَلیّه در سدۀ 1ق/ 7م. آنچه از زندگی او می‌دانیم، از همان‌گونه داستانهایی است که دربارۀ شاعران عصر جاهلی نقل کرده‌اند: اندکی واقعیت، یا اندکی روایت پذیرفتنی منطقی آمیخته با انبوهی افسانه. زندگی‌نامۀ وی از سدۀ 3ق/ 9م ...
توبه | احمد پاکتچی , بخش فقه، علوم قرآنی و حدیث , مسعود تاره , علیرضا ابراهیم توبه، مفهومی در قرآن کریم و رشته‌های گوناگون علوم اسلامی که به بازگشت بنده به سوی خداوند دلالت دارد و به خصوص دربارۀ بازگشت از گناهان به کار می‌رود. در لغت، این واژه از ریشۀ «ت و ب» گرفته شده که در زبانهای گوناگون سامی به معنای «بازگشتن» به کار رفته است (نک‍ : جفری، 87؛ مشکور، 1/ 108). در منابع لغت عربی نیز ب...
توبه | محمدعلی لسانی فشارکی توبه، نهمین سورۀ قرآن کریم، دارای 16 واحد موضوعی (رکوع)، 129 (یا 130) آیه، 497‘2 کلمه و 787‘10 حرف.
توپال (طوپال) عثمان پاشا | علی اکبر دیانت توپالْ (طوپالْ) عُثْمانْ ‌پاشا (1073-1146ق/ 1663-1733م)، صدراعظم عثمانی در دوران سلطنت محمود اول بیست و چهارمین سلطان عثمانی. تاریخ تولد او را منابع با اختلاف 1073 و 1104ق/ 1663 و 1692م آورده‌اند (EI1; EI2; IA, XII(1)/ 439)؛ اما با توجه به آنکه او در مأموریت مصر (1108ق/ 1696م)، 26 سال داشته (هامرپورگشتال، VII...
توپکاپی، کاخ | تیم استنلی توپْکاپی، کاخ، یا توپکاپی‌سرایی، قصرتوپ قاپو، اقامتگاه نخستین سلاطین عثمانی واقع در استانبول که نزدیک به 500‌ سال ‌مرکز رسمی نظام حکومتی این سلسله بود. این کاخ را سلطان محمد دوم در میان سالهای 863-883 ق/ 1459-1478م ساخت، و اقامتگاه رسمی خود قرار داد. جانشینان او نیز در همان‌جا اقامت گزیدند، تا اینکه در 1270ق/...
توپکانلو | معصومه ابراهیمی توپْکانْلو، نام یکی از گروههای کُرد پراکنده در استان خراسان. توپکانلوها خود را توپان می‌نامند و توپان را واژه‌ای کردی به معنای انبوه جمعیت یا درخت می‌دانند. برخی این معنا را به سبب پرجمعیت‌ بودن توپکانلوها در میان عشایر خراسان دانسته‌اند (توحدی، 2/ 171).
توثیق |
توج | حسن موسوی زاده تَوَّج، شهری کهن در جنوب غربی ایالت تاریخی فارس. امروزه محل دقیق این شهر را نمی‌توان به درستی تعیین کرد، ولی باتوجه به منابع جغرافیایی دورۀ اسلامی، می‌توان حدس زد تلهای بزرگی که در نزدیکی ده کهنۀ امروزی در بخش شبانکاره از شهرستان دشتستان واقع در استان بوشهر، موجود است، بقایای بر جای مانده از شهر تاریخی توج با...
توحید | محمد مجتهد شبستری , فرامرز حاج منوچهری , علی اشرف امامی توحید، اصطلاحی مهم در فرهنگ و معارف اسلامی که از حیث عقیده، باور به یکتایی خداوند، و از حیث عمل، منحصر کردن عبادت به خدای یکتا ست. از آنجا که توحید محوری‌ترین آموزۀ اسلام و دیگر ادیان توحیدی است، این آموزه در ابعاد گوناگون فرهنگ اسلامی بازتاب داشته، و در علوم و معارف دینی نیز مباحث گسترده‌ای بدان اختصاص یافته...
توحید شیرازی | ملیحه مهدوی توحیدِ شیرازی، محمد اسماعیل (1246-1286ق/ 1830- 1869م)، شاعر با تخلص توحید و خوش‌نویس. او پنجمین فرزند محمدشفیع وصال، شاعر معروف شیرازی است که در شیراز به دنیا آمد. او نخست نزد پدر به تحصیل علم پرداخت و پس از درگذشت وی در 1264ق/ 1848م، نزد برادر خویش، وقار به آموختن علوم ادبی و حکمی مشغول شد (عشرت وصال، 369؛ م...
توحید، سوره |
تورات | فرامرز حاج منوچهری , فاطمه لاجوردی تورات (عبری: توراه)، مجموع 5 بخش نخستِ «کتاب مقدس» عبری، یا عهد قدیم از کتاب مقدس مسیحیان که «اسفار خمسه» نیز نامیده می‌شود. این اصطلاح در فرهنگ اسلامی به کل «کتاب مقدس» یهودیان اطلاق می‌گردد.

دائرة المعارف بزرگ اسلامی

ورود به سایت

ثبت نام

در جستجوی چه هستید ؟

دائرة المعارف بزرگ اسلامی

ورود به سایت

ثبت نام