توپْکانْلو، نام یکی از گروههای کُرد پراکنده در استان خراسان. توپکانلوها خود را توپان می‌نامند و توپان را واژه‌ای کردی به معنای انبوه جمعیت یا درخت می‌دانند. برخی این معنا را به سبب پرجمعیت بودن توپکانلوها در میان عشایر خراسان دانسته‌اند (توحدی، ۲/ ۱۷۱).
بنابر شواهد تاریخی خاستگاه اصلی توپکانلوها به احتمال قوی مناطق غرب ایران و کردستان بوده است. آنها نیز مانند دیگر گروههای کرد خراسان به تدریج در دورۀ حکومت شاه اسماعیل اول (سل ۹۰۷-۹۳۰ق/ ۱۵۰۱-۱۵۲۴م)، شاه عباس اول صفوی (سل ۹۹۶-۱۰۳۸ق/ ۱۵۸۸-۱۶۲۹م) و نادرشاه افشار (سل ۱۱۴۸-۱۱۶۰ق/ ۱۷۳۵-۱۷۴۷م) برای مقابله با ترکمنها و ازبکها به سرحدات شمال شرق کشور کوچانده شدند (نک : محمدکاظم، ۱/ ۶۰-۶۱؛بدلیسی، ۴۲۴-۴۳۰؛ اعتمادالسلطنه، ۱/ ۱۵۷؛مجدالاسلام، ۱(۲)/ ۴۹۸؛ ییت، ۱۸۱؛ ایوانف، «نکته‌هایی دربارۀ کردها...[۱]»، ۱۶۷؛ EI۲, V/ ۴۵۷) و در نواحی چکنه، مشهد، جوین، نیشابور،
دشت تقی، درگز، قوچان، شیروان، سرخس، اسفراین و بینالود استان خراسان اسکان یافتند (ایوانف، «نکاتی دربارۀ قوم‌شناسی...[۲]» ، ۱۵۱؛ توحدی، ۲/ ۱۳۶، ۱۷۱، ۱۷۵، ۲۵۶).
درگذشته شمار بسیاری از توپکانلوها کوچنده بودند و میان نواحی ییلاقی دامنۀ کوههای شاه‌جهان و آلاداغ، حاشیۀ رودخانۀ اترک و نواحی اطراف مراوه تپه و نواحی قشلاقی اطراف سرخس، کشف‌رود و مزدوران کوچ می‌کردند (توحدی، همانجاها؛ میرنیا، ۵۹). ایوانف که در اوایل سدۀ ۲۰م در میان کردهای خراسان بوده است، از گستردگی کوچ توپکانلوها و اتحاد و همبستگی آنها در کوچ اظهار تعجب می‌کند و می‌گوید: کوچ توپکانلوها که چند هفته در مسافتی طولانی طول می‌کشید، بیشتر بدون پیشامدهای ناگوار و دزدی خاتمه می‌یافت (همانجا).
امروزه بیشتر توپکانلوها یکجانشین شده‌اند و در روستاها و شهرها اسکان یافته‌اند، اما شمار اندکی از آنها هنوز میان دهستانهای شهرستانهای اسفراین، بجنورد، برد اسکن، چناران، درگز، سبزوار، سرخس، شیروان، طبس و... استان خراسان ییلاق و قشلاق می‌کنند (سرشماری، جمعیت، ۵۴-۷۱).
توپکانلوها به چند طایفۀ کِرِکانلو، کالمیشی، فرهادخانی (یا فرهادی)، لطیفی، ترابی، شیرقاضی، آقامحمدخانی (یا آقامحمدی) سَمَکان (یا سمکانلو) و زینلی تقسیم می‌شوند (توحدی، ۲/ ۱۷۳-۱۷۵؛ قس: پاپلی، ۸۴). هر طایفه نیز به چند توپه‌ر یا توپر (=تیره) تقسیم می‌شود. هرچند خانواده یک توپه‌ر و هرچند توپه‌ر یک تیره یا طایفه را تشکیل می‌دهد. رئیس توپه‌ر، ریش‌سفید و سرپرست مجموعۀ توپه‌ر ها کدخدا یا بگ نامیده می‌شود (توحدی، ۲/ ۱۵۴). بیشتر سرپرستان و بگهای توپکانلو از میان طایفۀ فرهادی برخاسته بودند. این طایفه به بگان نیز معروف است (همو، ۲/ ۱۷۴). از رؤسای قدرتمند توپکانلوها درگذشته می‌توان به فرهادخان و رضاخان، از اعضای طایفۀ فرهادخانی، اشاره کرد. تا ۱۳۵۹ش رئیس توپکانلوها، امان الله خان بوده است (میرنیا، همانجا).
زبان مادری توپکانلوها مانند گروههای دیگر کرد خراسان، کردی، و احتمالاً از دستۀ گویشهای مُکری بوده است. درآمیختگی و همزیستی کردهای خراسان با همسایگان ترک و ترکمن در چند صد سال گذشته، سبب شده که بسیاری از عناصر فرهنگ کردی گروههای قومی کُرد، از جمله زبان، جایش را به زبان و فرهنگ ترک و ترکمن بدهد؛ از این‌رو ایوانف شناسایی هویت کردهای خراسان را مشکل دانسته است و آنها را ترک‌زبانان یا ترکمن‌شده‌هایی می‌داند که رفته رفته هویت کردی را از دست می‌دهند (همان، ۱۵۰, ۱۵۲).
از شمار جمعیت توپکانلوها اطلاع دقیقی در دست نیست. شمار کوچندگان توپکانلو را در ۱۳۷۷ش، ۷۷۳ خانوار، یا ۵۱۱،۴ نفر برآورد کرده‌اند (سرشماری، نتایج، ۳۰).
توپکانلوها به پرورش بز و گوسفند و شتر، و کشت گندم و جو و تهیۀ پشم و ابریشم مشغول‌اند. زنان توپکانلو با بافتن قالی، جاجیم، گلیم و... به اقتصاد خانواده کمک می‌کنند (همان، ۶۵؛ سالنامه...، ۳۶۴؛ افشار سیستانی، ۲/ ۹۹۱).
مآخذ
اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مطلع الشمس، تهران، ۱۳۵۵ش؛ افشار سیستانی، ایرج، مقدمه‌ای بر شناخت ایلها، چادرنشینان و طوایف عشایری ایران، تهران، ۱۳۶۶ش؛ بدلیسی، شرف‌خان، شرف‌نامه، به کوشش محمد عباسی، تهران، ۱۳۴۳ش؛ پاپلی یزدی، محمدحسین، کوچ‌نشینی در شمال خراسان، ترجمۀ اصغر کریمی، مشهد، ۱۳۷۱ش؛ توحدی، کلیم‌الله، حرکت تاریخی کرد به خراسان در دفاع از استقلال ایران، مشهد، ج ۱، ۱۳۵۹ش، ج ۲، ۱۳۶۴ش؛ سالنامۀ کشور ایران، به کوشش محمدرضا میرزا زمانی، تهران، ۱۳۳۳ش، س ۹؛ سرشماری اجتماعی ـ اقتصادی عشایر کوچنده، جمعیت عشایری دهستانها (۱۳۷۷ش)، مرکز آمار ایران، تهران، ۱۳۷۸ش؛ همان، نتایج تفصیلی؛ مجدالاسلام کرمانی، احمد، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، اصفهان، ۱۳۵۰ش؛ محمدکاظم، عالم آرای نادری، به کوشش محمدامین ریاحی، تهران، ۱۳۶۴ش؛ میرنیا، علی، ایلها و طایفه‌های عشایری کرد ایران، تهران، ۱۳۶۹ش؛ نیز:
EI۲; Ivanov, W., «Notes on the Ethnology of Khurasan», The Geographical Journal, London, ۱۹۲۶, vol. LXVII(۱); id, «Notes on Khorasani Kurdish», Journal and Proceedings of the Asiatic Society of Bengal, Calcutta, ۱۹۲۷, vol. XXIII(۱); Yate, C.E., Khurasan and Sistan, Nendeln/ Liechtenstein, ۱۹۷۷.
معصومه ابراهیمی