تهامی

تِهامی، ابوالحسن علی بن محمد (مق‍ 416ق/ 1025م)، شاعر نامدار عرب در عصر عباسی. از تاریخ تولد و احوال زندگی او در دوران کودکی چیزی دانسته نیست. او از زادگاه خود تهامه (ﻫ م) به شام مهاجرت کرد و بیشتر عمر خود را در آنجا گذراند (نک‍ : باخرزی، 1/ 115؛ ابن عساکر، 43/ 220-221). 
وی که به قول باخرزی از طبقات پایین اجتماع برخاسته بود، در شام به آل جراح پیوست و آنان را مدح گفت (1/ 115-116). باخرزی‌پنداشته است که تهامی‌آرزوی‌ریاست در دل‌می‌پرورانید، از این‌رو، آهنگ مصر کرد و پس از چندی توانست اعتباری کسب کند. ابن‌عبدالمنعم‌حمیری می‌نویسد که وی در سرزمینهای شام می‌گشت و والیان الحاکم، فرمانروای مصر را می‌ستود، اما در این اشعار الحاکم را به نیش انتقادهای خود می‌آزرد، چندان‌که الحاکم با وعده‌های شیرین، شاعر را به مصر کشانید و در زندان خزانةالبنود قاهره محبوس کرد تا درگذشت (ص 141)؛ اما روایت رفتن به مصر و اسیری و سپس مرگ او، بسیار پراکنده و گاه ضد و نقیض است: 
باخرزی‌می‌نویسد که تهامی بر اثر خیانت یکی از یارانش در محلی به‌نام مَنسی در قاهره محبوس شد و در همان‌جا درگذشت (1/ 116). نیز گویند به حیلۀ آل جراح روانۀ مصر گردید و در خزانةالبنود زندانی شد. عده‌ای هم به آزادی او از زندان اشاره کرده‌اند (ابن عساکر، 43/ 221). مظفر بن فضل علوی در بیان علت مرگ تهامی می‌نویسد که انتقادهای وی از جرجرایی وزیر (د 436ق) و مدح ابن مغربی، وزیر مخلوع موجب شد که جرجرایی با حیله او را به مصر کشاند و زندانی کرد و آنگاه توسط غلامش لبیب به قتل رساند (ص 342-344). برخی دیگر پنداشته اند که تهامی مخفیانه به مصر درآمد و قصد داشت که نامه‌های حسّان بن مفرّج بن دَغفَل ]حاکم فلسطین[ را به اعراب بنی قُرّه [مخالفان فاطمیان] تحویل دهد که در 416ق دستگیر، و در خزانةالبنود زندانی شد و همان سال در آنجا به قتل رسید (نک‍ : ابن خلکان، 3/ 381). 
گویند که وی قرآن را از بر داشت و در زندان به جماعتی از زندانیان، قرآن می‌آموخت (ابن عساکر، همانجا). تهامی در حبسیات خود، از درآمدنش به مصر اظهار ندامت کرده است (علوی، 343). گفته شده که او مدتی نیز خطیب رمله بوده است (GAS, II/ 478) و چندی نیز فرمانروایی حَماه و بخشهایی از آن را، به سبب ستایش مبالغه‌آمیز خود از حسان بن جراح (حاکم شام) به دست آورده بود (علوی، 341). تهامی فرزندی به نام ابوالفضل داشت که در خردسالی درگذشت و شاعر مرثیه‌ای در مرگ او سرود (باخرزی، 1/ 118؛ ابن عساکر، 43/ 222). 

شعر تهامی

تهامی را بزرگ‌ترین شاعر گذشته و حال سرزمین مکه خوانده‌اند (ابن عبدالمنعم، 141-142). دانشمندان و محققان کهن چون باخرزی (1/ 115) و ابن بسام (4/ 327-328) و نیز متأخران، نسبت به اشعار او شیفتگی شدیدی از خود نشان داده‌اند؛ ابن خلکان (3/ 379) دیوان کم‌حجمی به او نسبت داده که بیشتر آن منتخبات است. این سخن بدان معنی است که بخشی از سروده‌های او به دست ما نرسیده است. با این حال، آنچه از این دیوان او بر جای مانده، خود قابل توجه است. دیوان تهامی نخستین‌بار در اسکندریه (1893م) و آنگاه در دمشق (1384ق/ 1964م) به کوشش زهیر شاویش منتشر شد. 
قصاید مدح، بخش عمدۀ دیوان را تشکیل می‌دهد. وی حدود 30 تن از امرا و شاهزادگان آل جراح را مدح گفته است. ازجملۀ ممدوحان او می‌توان به حسان بن مفرج، مفرج بن دغفل و دو فرزندش، ابن مغربی وزیر، محمدبن نصیبی و... اشاره کرد. تهامی در ستایش ممدوحان خود غالباً به مبالغه و اغراق گراییده است، اما نسیب و غزلهای وی به راستی زیبا، شفاف و شورانگیزند و گاه نشانه‌هایی از نوآوری در آنها به چشم می‌خورد. رثای فرزند خردسالش در زمرۀ زیباترین و استوارترین اشعار اوست. یکی از مرثیه‌های او، بیش از 80 بیت (نک‍ : ابن عساکر، 43/ 223)، آکنده از حکمتها، امثال و اندرزها و مفاهیم و اغراض متعددی چون مباهات به خویشتن، حماسه، وصف، شکوه و... است. یکی دیگر از اشعار بزرگ و معروف او، مرثیه‌ای در ۸ بیت است (همانجا). 

مآخذ

ابن بسام شنترینی، علی، الذخیرة فی محاسن اهل الجزیرة، به کوشش احسان عباس، بیروت، 2000م؛ ابن خلکان، وفیات؛ ابن عبدالمنعم حمیری، محمد، الروض المعطار، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1984م؛ ابن عساکر، علی، تاریخ مدینة دمشق، به کوشش علی شیری، بیروت، 1417ق/ 1996م؛ باخرزی، علی، دمیة القصر، به کوشش سامی مکّی عانی، کویت، 1405ق/ 1985م؛ علوی، مظفر، نضرةالاغریض، به کوشش نُهى عارف حسن، دمشق، 1396ق/ 1976م؛ نیز: 

GAS.
هادی نظری منظم