تهانیسری، احمد

تَهانیسَری، احمد بن محمد (د 820 ق/ 1417م)، از صوفیان برجستۀ طریقۀ چشتیه، و عالم و شاعر سدۀ 9ق/ 15م در هند. احمد در تهانیسر ــ منطقه‌ای در شمال هند ــ به دنیا آمد و در همان‌جا پرورش یافت (صدیق حسن، 3/ 220؛ آزاد، 38؛ زبیداحمد، 242). وی از قاضی عبدالمقتدر بن رکن‌الدین شریحی علوم ظاهری را فرا گرفت و در فقه، اصول و عربی بسیار متبحر گشت و در سلوک عرفانی و باطنی در زمرۀ شاگردان و مریدان شیخ نصیرالدین محمود اودهی چراغ دهلی (د 757ق/ 1356م) ــ جـانشین شیخ نظام‌الدین اولیـا ــ درآمد و سرانجـام، یکـی از خلفای او شد (عبدالحق، 151؛ عبدالحی، 3/ 8؛ جعفری، 548؛ نظامی، 687).
در پی حملۀ تیمور به هند و گریز بسیاری از علما از آن شهر، مولانا خواجگی، از ممتازترین خلفای شیخ نصیرالدین و دوست نزدیک احمد ــ که با او الفتی داشت ــ از او خواست که همراه با وی دهلی را ترک گوید؛ اما شیخ احمد پیشنهاد او را نپذیرفت و در همان‌جا ماند. درنتیجه، پس از اشغال دهلی توسط تیمور، احمد و خانواده‌اش به اسارت سپاه او درآمدند، اما پس از فرو نشستن فتنه، با آگاهی تیمور از مراتب علم و فضلِ شیخ احمد، وی آزادی خود را بازیافت و تیمور او را تکریم نمود و برای حضور در دربار برگزید (غلام‌سرور، 1/ 379؛ عبدالحق، زبیداحمد، همانجاها). ماجرای مباحثۀ وی با شیخ‌الاسلام دربار که از اخلاف برهان‌الدین مرغینانی، صاحب هدایه بود، در اکثر منابع آمده است (همانجاها؛ غوثی شطاری، 123-124؛ رضوی، I/ 274). 
پس از بازگشت تیمور از هندوستان و درنتیجۀ صدماتی که حملۀ او به دهلی وارد کرده بود، شیخ احمد در 801 ق آنجا را ترک گفت و همراه خانواده‌اش به کالپی ــ که دوست نزدیکش مولانا خواجگی نیز در آنجا سکنا داشت ــ مهاجرت کرد و تا پایان عمر در همان‌جا به تدریس و تعلیم و عبادت پرداخت (آزاد، همانجا؛ رحمان‌علی، 18؛ غلام‌سرور، عبدالحق، صدیق حسن، همانجاها؛ زبیداحمد، 479). وی در کالپی درگذشت و در قلعۀ آنجا به خاک سپرده شد. 
با آنکه در اکثر منابع، احمد تهانیسری به عنوان شاعری چیره‌دست ستوده شده است، اما از او تنها قصیدۀ دالیه‌ای در مدح رسول خدا(ص) به جای مانده که گزیده‌ای از آن در سبحةالمرجان آزاد بلگرامی (نک‍ : ص 38-39)، اخبارالاخیار عبدالحق (ص 151-152) و نزهةالخواطر عبدالحی (3/ 9-13) آمده است (نک‍ : رحمان‌علی، همانجا؛ زبید احمد، 242).

مآخذ

آزاد بلگرامی، میرغلام‌علی، سبحةالمرجان، بمبئی، 1303ق؛ جعفری، احمد، انوار اولیا، لاهور؛ رحمان‌علی، محمد عبدالشکور، تذکرۀ علمای هند، لکهنو، 1332ق؛ صدیق حسن‌خان، محمد صدیق، ابجدالعلوم، به کوشش عبدالجبار زکار، دمشق، 1989م؛ عبدالحق محدث دهلوی، اخبارالاخیار، دیوبند، 1332ق؛ عبدالحی، نزهةالخواطر، حیدرآباد دکن، 1371ق/ 1951م؛ غلام‌سرور لاهوری، خزینةالاصفیا، کانپور، 1894م؛ غوثی شطاری، محمد، گلزار ابرار، به کوشش محمد ذکی، پتنه، 1994م؛ نظامی، خلیق احمد، تاریخ مشایخ چشت، کراچی، 1975م؛ نیز:

Rizvi, A. A., A History of Sufism in India, New Delhi, 1986; Zubaid Ahmad, M. G., The Contribution of Indo-Pakistan to Arabic Literature, Lahore, 1964. 
محدثه امینی