افغانستان

در 1343 ش،‌ قانون‌ اساسی‌ افغانستان‌ نوشته‌ شد (نك‍ ‍: كلیفرد، 184 بب‍ ). رجال‌ سیاسی‌ پشتون‌ به‌ سرپرستی‌ رِشتِین‌ كوشیدند تا زبان‌ پشتو را به‌عنوان‌ یگانه‌ زبان‌ رسمی‌ كشور در متن‌ قانون‌ اساسی‌ به‌ تصویب‌ رسانند، اما اعتراض‌ جدی‌ مردم‌ از یك‌سو، و دفاع‌ نمایندگان‌ فارسی‌‌زبان ‌قانون‌گذار از دیگرسو، از این‌امر جلوگیری‌ كرد. سرانجام‌، پشتونها پذیرفتند كه‌ رسمیت‌ زبانهای‌ دری‌ (فارسی‌) و پشتو را در قانون‌ اساسی‌ بگنجانند (فرهنگ‌، 1(2) / 721، 722، 725). بدین‌ترتیب‌، افغانستان‌ كشوری‌ دو‌زبانه‌ شد و امكانات‌ محدود مربوط به‌ زمینه‌های‌ آموزش‌ و پرورش‌ و نیز قابلیتهای‌ مطبوعاتی‌ و استعدادهای‌ فرهنگی‌ به‌ دو نیم‌ گردید. نیمۀ نخست‌ و سنگین‌تر آن‌ به‌ رشد زبان‌ و ادب‌ پشتو اختصاص‌ یافت‌ و نیمۀ واپسین‌ و سبك‌تر آن‌ در راه‌ ادامۀ حیات‌ زبان‌ و ادب‌ فارسی‌ دری‌ صرف‌ شد. 
تا پیش‌‌از 1343 ش‌، زبان‌ پشتو در قلمرو زبان‌ فارسی‌ دری‌ به‌‌عنوان یكی‌ از زبانهای هند‌و‌آریایی مورد توجه‌ بود. پشتوزبانان در قلمروهای‌ سیاسی‌ افغانستان و پاكستان‌، با استفاده از آثار استادان‌ زبان‌ و ادب‌ فارسی‌ به‌ نظم‌ و نثر زبان‌ پشتو می‌پرداختند. آنان‌كه‌ در ادوار نخستین‌ عهد اسلامی‌، به‌ طور‌طبیعی‌، گذر زبانی‌ كرده‌، و فارسی‌ دری‌ را به‌‌عنوان‌ زبان‌ فرهنگی‌، دینی‌ و اجتماعی خـویش برگزیـده‌ بودنـد (نك‍ : مایل هـروی‌، تاریخ‌، 107-110)، آن‌گاه كه‌ بـه زبان مـادری خویش‌ هم‌ می‌سرودند و می‌نوشتند، بـه‌ تجربه‌ها و آثار ادبی و فرهنگی استادان زبان‌ فارسی‌ نظر داشتند. رحمان‌ بابا از شاعران‌ مشهور پشتون‌، سخت‌ تحت‌‌تأثیر حافظ قرار داشت‌ (الفینستون‌، 191؛ رحمان‌ بابا، 19 بب‍ ). خوشحال‌ خان‌ خَتَك هم‌ برپایۀ غزلیات‌ سعدی‌ و حافظ، غزل‌ می‌ساخت‌ (هیواد مل‌، 34- 35). ادیبان‌ پشتون‌ با چنین‌ نگاهی‌ نه‌‌تنها ادب‌ و زبان پشتو را در قلمرو فارسی‌ دری‌ به‌ پیش‌ بردند، بلكه‌ خود در شكوفا‌كردن‌ حیات ادبی‌ فارسی‌ دری‌ سهیم‌ شدند و آثاری به‌ نظم‌ و نثر به‌ زبان‌ فارسی‌ ساختند و پرداختند (نك‍ : همو، 7 بب‍ ، 71 بب‍ ، 159 بب‍ ). 
تا زمانی‌ كه‌ زبان‌ پشتو به‌‌عنوان‌ یكی‌ از زبانهای محلی‌ در نواحی‌ شرق‌ افغانستان‌، كاركرد ادبی‌ داشت‌ و ادبیات‌ قومی‌ پشتونها را به‌ دور از هیاهوی‌ سیاسی‌ در گسترۀ زیستی‌ آنان تحمل‌ می‌كرد و رواج‌ می‌داد، بعضی‌ از فارسی‌زبانان‌ افغانستان‌ نیز آثاری‌ به‌ آن‌ زبان‌ می‌نوشتند؛ چنان‌كه‌ آخوند درویزه،‌ كه‌ تاجیك‌ و فارسی‌‌زبان‌ بود، به‌‌اعتبار آنكه‌ بیشتر پیروان‌ سلسلۀ روشنیه‌ پشتون‌ بودند، شماری‌ از آثارش‌ را در رد و طرد فرقۀ یاد‌شده‌ به‌ پشتو تألیف‌ كرد (نك‍ ‍: الفینستون‌، 207- 208) و شاعران‌ فارسی‌گوی‌ آن‌ كشور، همچون‌ عبدالعلی‌ مستغنی‌ و حاذقۀ هروی‌، پیرو شعر پروین اعتصامی، به پشتو شعر گفتند (ژوبل، 55؛ غواص‌، 13-14). 
از هنگامی‌ که‌ دو زبان‌ فارسی‌ و پشتو زبان‌ رسمی‌ شد، در‌حقیقت قابلیتها و استعدادهای محدود اقتصادی‌، ادبی و فرهنگی‌ كشور، صرف‌ طرح‌ و عرضۀ مفهومی‌ واحد با دو صورت‌ زبانی‌ گردید و نتیجۀ آن‌ رخداد، این‌ شد كه‌ از یك‌ سوی‌، ادب‌ فارسی‌ دری‌ سیر طبیعی‌ و معمولی‌ خود را از دست‌ داد و از دیگر سوی‌، پاره‌ای‌ از استعدادهای‌ واژگانی‌ فارسی‌ در افغانستان‌ مختل‌ گردید و از قوه‌ به‌ فعل‌ نرسید، واژه‌های‌ پشتو بر آن‌ تحمیل‌ شد و وجه‌ زیبایی‌‌شناختی آن‌ مخـدوش و مغشوش‌ گردید (نك‍ ‍‍: مایل‌ هروی‌، سایه‌، 140-141). 
با‌این همه‌، تحقیقات‌ علمی‌ و نقد ادبی‌ در زمینه‌های‌ گوناگون‌ فرهنگی‌ ادامه‌ یافت‌. میرغلام‌ محمد غبار، عبدالحی‌ حبیبی‌، فوفلزایی‌ و دیگران‌ تحقیقات‌ تاریخی‌ را پیش‌ بردند. محمدحنیف‌ بلخی‌، محمداعلم‌ غواص‌، حسین‌ نائل‌، پویا فاریابی‌، اسدالله‌ حبیب‌ و دیگران‌ به‌ تحقیق‌ در تاریخ‌ ادبیات‌ دری‌ همت‌ گماشتند. 
ادبیات‌ داستانی‌ به‌ اسلوب‌ غربی‌ در افغانستان‌ كه‌ با ترجمۀ فاجعه‌های‌ پاریس‌ (اثر مونته‌ پن‌) توسط محمود طرزی‌ آغاز شد و با نوشتن‌ نخستین‌ داستان‌ به‌ نام‌ جهاد اكبر (اثر محمدحسین‌) ادامه‌ پیدا كرد (نك‍ : بیژند، نخستین ‌... ، 4، «هفتاد ... »، 127؛ گل‌ كوهی‌، 1- 8)، در دهه‌های‌ 1340 و 1350 ش‌ سامان‌ یافت‌. اكرم‌ عثمان‌، اسدالله‌ حبیب‌، رهنورد زریاب‌، روستا باختری‌، ظریف‌ صدیقی‌ و بهاءالدین‌ مجروح‌ از داستان‌‌نویسان‌ مشهور این‌ دوره‌ به‌‌ شمار می‌آینـد (نك‍ : بیژند، همان‌، 136). 
با روی‌‌ كار ‌آمدن‌ كمونیستها در 7 اردیبهشت‌ 1357، امنیت‌ نسبی‌ عصر محمد‌زایی‌ ــ آن‌ هم‌ در هیئت جمهوری‌ محمد داوود خان‌ ــ فرو پاشید. جوانان‌ حزبی‌ به‌ نشر ادب‌ كمونیستی‌ ــ كه‌ از زبـان‌ و اندیشه‌های‌ حـزب‌ تـودۀ ایـران‌ متـأثر بـود ــ پـرداختند. نویسندگان‌ محقق‌، ادیب‌ و مورخ‌ كشور در آكادمی‌ علوم‌ افغانستان‌ جمع‌ شدند و «اتحادیۀ شاعران‌ و نویسندگان‌» در كابل‌ به‌ نشر گستردۀ متون‌ فارسی‌ و دفترهای‌ شعرا و داستانهای‌ نویسندگان‌ معاصر پرداخت‌. زبان‌ فارسی‌ دری‌ در دهۀ 1370 ش‌ پاره‌ای‌ از واژه‌های‌ دخیل‌ و بیگانۀ تحمیل‌شده‌ را ترك‌ كرد. در این‌ دوره‌، از یك‌سو ادبیات‌ داستانی‌ شكوفا شد و داستان‌نویسانی‌ چون‌ ببرك‌ ارغند، اسدالله‌ حبیب‌، عالم‌ افتخار، سالم‌ شایق‌، كامله‌ حبیب‌، سپوژمی زریاب‌، جلال‌ نورانی و دیگران‌ به‌ انتشار داستانهای‌ محلی‌ و ملی‌ اهتمام‌ كردند (نك‍ : همان‌، 136-141)؛ و از دیگر سو، شعر نو با نگاه‌ به‌ شعرهای‌ فروغ‌ فرخزاد، نادر نادرپور، توللی‌، احمد شاملو و دیگران‌ بیشتر تجربه‌ شد. شاعران‌ جوان‌ چون‌ رازق‌ رویین‌، عبدالقهار عاصی‌، محمد عاقل‌ بیرنگ‌ كوهدامنی‌، عارف‌ پژمان‌، لطیف‌ پدرام‌ و دیگران‌ از شاعران ‌نامدار این‌ دوره‌اند (برای‌ نمونۀ شعر این ‌دوره‌، نك‍ ‍: دركوچه‌های‌ سرخ‌ شفق‌، گزینۀ شعر امروز، كابل‌، 1360 ش‌). 
عدم‌ موفقیت كمونیستها در كشورداری‌ و ورود ارتش‌ سرخ به‌ افغانستان‌ (1358 ش‌)، امواج‌ مهاجران‌ این كشور را به‌ سوی‌ ایران‌، پاكستان‌ و كشورهای‌ آمریكایی‌ و اروپایی‌ سرازیر ساخت‌. ادیبان‌، محققان‌ و نویسندگان‌ كشور در دوران‌ مهاجرت به تحقیقات‌ ادبی‌، تاریخی‌، زبان‌شناختی‌ و جز آنها توجه‌ كرده‌اند و زمینه‌های‌ فرهنگی‌ را خصوصاً در ایران‌، پاكستان‌ و آمریكا، و در سالهای‌ اخیر در تاجیكستان‌ و آلمان‌ نیز، ادامه‌ داده‌اند. 

مآخذ

ابوالحسن‌ گلستانه‌، مجمل‌ التواریخ‌، به‌ كوشش‌ محمدتقی مدرس‌ رضوی‌، تهران‌، 1356 ش‌؛ آرزو، عبدالغفور، سیاه‌ سپید اندرون‌، تهران‌، 1377 ش‌؛ آرین‌پور، یحییٰ‌، از صبا تا نیما، تهران‌، 1351 ش‌؛ آزاد افغانستان‌، پیشاور، 1330 ش‌، شم‍ 1، 1331 ش‌، شم‍ 3، 1333 ش‌، شم‍ 80؛ الفینستون‌، مونت‌ استوارت‌، افغانان‌: جای، فرهنگ، نژاد، ترجمۀ محمدآصف‌ فكرت‌، مشهد، 1376 ش‌؛ آهنگ‌، محمدكاظم‌، سیر ژورنالیسم در افغانستان‌، به‌ كوشش‌ ق‌. عارفی‌، كابل‌، 1349 ش‌؛ بچكا، یرژی‌، ادبیات فارسی‌ در تاجیكستان‌، ترجمۀ محمود عبادیان‌ و سعید عبانژاد هجران‌دوست‌، تهران‌، 1372 ش‌؛ بهار، محمدتقی‌، دیوان‌، به‌ كوشش‌ مهرداد بهار، تهران‌، 1368 ش‌؛ بیژند، فرید، نخستین‌ داستانهای‌ معاصر دری‌، كابل‌، 1365 ش‌؛ همو، «هفتاد سال‌ داستان‌پردازی‌ نوین‌ در افغانستان‌»، ادبیات معاصر دری افغانستان‌، به‌ كوشش‌ شریف‌‌حسین قاسمی‌، دهلی‌، 1994 م‌؛ جاوید، احمد، نگاهی‌ بر نقش‌ فرهنگی‌ افغانستان‌ در عهد اسلامی‌، كابل‌، 1355 ش‌؛ حبیب‌، اسدالله‌، «جنبش‌ جنگنـامه‌سـرایی‌ در شعـر دری‌ سدۀ نُزده‌ افغانستان‌»، خـراسـان‌، كـابل‌، 1360 ش‌، س‌ 2، شم‍ 1؛ حنیف‌، محمد، پر طاووس‌، كابل‌، 1364 ش‌؛ خستۀ بخارایی‌، خال‌ محمد، معاصرین‌ سخنور، كابل‌، 1339 ش‌؛ همو، یادی‌ از رفتگان‌، كابل‌، 1344 ش‌؛ خلیلی، خلیل‌الله‌، كلیات اشعار، به‌ كوشش‌ عبدالحی‌ خراسانی‌، تهران‌، 1378 ش؛ دوپری، لویس، «ركن چهارم»، ترجمۀ علی‌احمد راسخ، درّ دری، 1377 ش، س 2، شم‍ 6 - 8؛ رحمان‌ بابا، دیوان‌، پیشاور، 1987 م‌؛ روا، الیویه، افغانستان‌، اسلام‌ و نوگرایی‌ سیاسی‌، ترجمۀ ابوالحسن‌ سروقد مقدم‌، مشهد، 1369 ش‌؛ روان‌ فرهادی‌، عبدالغفور، مقالات‌ محمود طرزی‌ در سراج‌ الاخبار افغانیه‌، كابل‌، 1355 ش‌؛ ریاضی‌ هروی‌، محمدیوسف‌، عین‌ الوقایع‌، به‌ كوشش‌ محمدآصف‌ فكرت‌، تهران‌، 1369 ش‌؛ ژوبل‌، محمد حیدر، نگاهی‌ به‌ ادبیات‌ معاصر در افغانستان‌، كابل‌، 1337 ش‌ / 1958 م‌؛ شاه‌ شجاع‌ درّانی‌، خُمستان‌، به‌ كوشش‌ میراخی‌خان‌ و محمدنیاز علی‌ كاتب‌، دهلی‌، 1308 ق‌؛ شهرستانی‌، شاه‌اكبر، «ادبیات‌ معاصر زبان‌ فارسی‌ دری‌ در افغانستان‌»، ادبیات‌ معاصر دری‌ افغانستان‌، به‌ كوشش‌ شریف‌ حسین‌ قاسمی‌، دهلی‌، 1994 م‌؛ صدقی‌، محمدعثمان‌، سیر ادب‌ در افغانستان‌، كابل‌، 1340 ش‌ / 1961 م‌؛ طرزی‌، محمود، ادب‌ در فن‌، كابل‌، 1333 ق‌؛ غبار، غلام‌محمد، افغانستان‌ در مسیر تاریخ‌، كابل‌، 1326 ش‌؛ غواص‌، محمداعلم‌، شعرای‌ معاصر هرات‌، هرات‌، 1320 ش‌؛ فرهنگ‌، محمدصدیق‌، افغانستان‌ در پنج‌ قرن‌ اخیر، قم‌، 1371 ش‌؛ فكرت‌، محمدآصف‌، مقدمه‌ بر عین‌ الوقایع‌ (نك‍ ‍: هم‍ ‍، ریاضی‌ هروی‌)؛ فوفلزایی‌، عزیزالدین‌، تیمورشاه‌ درّانی‌، كابل‌، 1346 ش‌؛ فیض‌‌محمد، سراج‌ التواریخ‌، تهران‌، 1372- 1373 ش‌؛ كلیفرد، مری‌ لوئیس‌، سرزمین‌ و مردم‌ افغانستان‌، ترجمۀ مرتضیٰ‌ اسعدی‌، تهران‌، 1368 ش‌؛ كهزاد، احمدعلی‌ و دیگران‌، تاریخ‌ ادبیات‌ افغانستان‌، كابل‌، 1330 ش‌؛ گل‌ كوهی‌، حسین‌، داستانها و دیدگاهها، پیشاور، 1374 ش‌ / 1996 م‌؛ گوزك‌، محمداسماعیل‌ سیاه‌، مثنوی‌ سگ‌ و شغال‌، به‌ كوشش‌ عبدالغفور آرزو، مشهد، 1377 ش‌ ؛ مایل‌، رضا، امواج‌ هریوا، كابل‌، 1342 ش‌؛ همو، «سرودگری‌ از زمین‌ داور»، خراسان‌، کابل، 1362 ش‌، س‌ 3، شم‍ 3؛ همو، معرفی‌ روزنامه‌ها، جراید و مجلات‌ افغانستان‌، كابل‌، 1345 ش‌؛ مایل‌ هروی‌، نجیب‌، برگ‌ بی‌‌برگی‌، تهران‌، 1378 ش‌؛ همو، تاریخ‌ و زبان‌ در افغانستان‌، تهران‌، 1362 ش‌؛ همو، سایه‌ به‌ سایه‌، تهران‌، 1378 ش‌؛ مشعوف‌، میرمحمد یعقوب‌، «نگاهی‌ گذرا به‌ تاریخ‌ مطبوعات‌ افغانستان‌»، درّ دری‌، مشهد، 1377 ش‌، س‌ 2، شم‍ 6 - 8؛ مولایی‌، محمد سرور، «بازگشت‌ ادبی‌ در افغانستان‌»، سخن‌، تهران‌، 1348 ش‌، شم‍ 1؛ همو، برگزیدۀ شعر معاصر افغانستان‌، تهران‌، 1350 ش‌؛ نائل‌، حسین‌، سیری‌ در ادبیات‌ سدۀ سیزدهم‌، كابل‌، 1365 ش‌؛ همو، كهزاد و پژوهشهای‌ او، كابل‌، 1366 ش‌؛ وجودی‌، حیدر، مقدمه‌ بر از خاك‌ تا افلاك‌ عشق غلام‌ نبی‌ عشقری‌، كابل‌، 1370 ش‌؛ هیواد مل‌، زلمی‌، رشد زبان‌ و ادب‌ دری‌ در گسترۀ فرهنگی‌ پشتو زبانان‌، پیشاور، 1376 ش‌ / 1997 م‌؛ نیز:

Iranica. 
نجیب‌ مایل‌هروی‌ (دبا)