بیت المقدس

پس‌ از باز پس‌گیری‌ بیت‌المقدس‌ توسط مسلمانان‌ در 642ق‌، كوششهایی‌ در جهت‌ احیای‌ دانش‌ حدیث‌ در بیت‌المقدس‌ صورت‌ پذیرفت‌. برخی‌ محدثان‌ دیگر بومها، چون‌ ابوالذكاء عبدالمنعم‌ بن‌ یحیی‌ نابلسی‌ (د 687ق‌ /1288م‌) در بیت‌المقدس‌ به‌ گفتن‌ حدیث‌ پرداختند (برزالی‌، 1 /116، 197، 366-367) و كسانی‌ چون‌ تقی‌الدین‌ سلیمان‌ بن‌ حمزه‌ ابن‌ قدامه‌ (د 715 ق‌ /1315 م‌)، به‌ تألیف‌ آثار حدیثی‌، چون‌ الموافقات‌ فی‌ الحدیث‌ (حاجی‌ خلیفه‌، 2 /1890) برخاستند (برای‌ آثار دیگر، نک‍ : ه‍ د، 2 /91). این‌ رونق‌ِ محدودِ حدیث‌ در طی‌ سدۀ 9ق‌ /15م‌ همچنان‌ دوام‌ داشت‌ و محدثانی‌ بومی‌ و مهاجر چون‌ ابوبكر دینوری‌ (د پس‌ از 808 ق‌ /1405م‌) (یاقوت‌، 2 /537- 538)، ابوالمعالی‌ مشرف‌ بن‌ مرجا مقدسی‌ (د 838 ق‌ / 1435 م‌) صاحب‌ فضائل‌ القدس‌ والشام‌ (حاجی‌ خلیفه‌، 2 /1277) و برهان‌الدین‌ ابراهیم‌ بن‌ علی‌ عراقی‌ مقدسی‌ (د 887 ق‌ /1482 م‌) صاحب‌ تألیفی‌ در باب‌ ولادت‌ پیامبر اكرم‌ (ص‌) (همو، 2 /1231) از رجال‌ شاخص‌ آن‌ بودند. در سده‌های‌ بعد گاه‌ عالمانی‌ منتسب‌ به‌ بیت‌المقدس‌ چون‌ مرعی‌ بن‌ یوسف‌ حنبلی‌ مقدسی‌ (د 1033 ق‌ / 1624 م‌) مؤلف‌ آثار پرشمار در عالم‌ حدیث‌ درخشیده‌اند. 
در حوزۀ مطالعات‌ حدیث‌شناسی‌، عالمان‌ بیت‌المقدس‌ نقشی‌ پیشرو داشته‌اند. در این‌باره‌، پیش‌ از همه‌ باید از ابوالفضل‌ محمد بن‌ طاهر مقدسی‌،معروف‌ به‌ ابن‌قیسرانی‌ (د 507 ق‌ /1113م‌) یادكرد كه‌ دیرزمانی‌ را در عراق‌ و ایران‌ سپری‌ كرده‌ است‌. افزون‌ بر مطالعات‌ طجالی‌، برخی‌ آثار او چون‌ تذكرة الموضوعات‌ در نقد احادیث‌ (چ‌ قاهره‌، 1323 ق‌) و شروط الائمة الستة در بررسی‌ شروط گزینش‌ صحاح‌ سته‌ (چ‌ قاهره‌، 1357 ق‌) از آثار تعیین‌ كننده‌ در تاریخ‌ نقد حدیث‌اند. گفتنی‌ است‌ كه‌ وی‌ نقشی‌ بنیادی‌ در طرح‌ نظریۀ «صحاح‌ سته‌» و نیز شناساندن‌ سنن‌ ابن‌ ماجه‌ به‌ عنوان‌ ششمین‌ صحیح‌ ایفا كرده‌ است‌ (ه د، 4 /494-496). 
در دوره‌های‌ بعد، شهاب‌الدین‌ احمد بن‌ محمد بن‌ ابراهیم‌ مقدسی‌ (د 765 ق‌ /1364 م‌) با تألیف‌ آثار متعدد در نقد حدیث‌ (حاجی‌ خلیفه‌، 1 /89، 132، 136، 2 /1589، 1707) و احمدبن‌ حسین‌ ابن‌ ارسلان‌ رملی‌ مقدسی‌ (د 844ق‌ /1440م‌) با تألیف‌ دو اثر در شرح‌ صحیح‌ بخاری‌ و سنن‌ ابوداوود (همو، 1 /554، 2 /1005؛ ادرنوی، 327) گامهای‌ پسین‌ را برداشتند. سرانجام‌، باید به‌ آثاری‌ اشاره‌ كرد كه‌ عالمانی‌ برخاسته‌ از بیت‌المقدس‌، یا زیسته‌ و منتسب‌ بدان‌ در اصول‌ حدیث‌ نگاشته‌اند؛ از آن‌ میان‌ می‌توان‌ شرح‌ التقریب‌ و التیسیر نووی‌ از برهان‌الدین‌ ابراهیم‌ بن‌ محمد قباقبی‌ (د ح‌ 855 ق‌ /1451 م‌) (حاجی‌ خلیفه‌، 1 /465)، الاقتراح‌ على علوم‌ الحدیث‌ لابن‌ صلاح‌ از عمادالدین‌ ابن‌ جماعه‌ متوطن‌ بیت‌المقدس‌ (د 861ق‌ /1457م‌) (ه‍ د، 3 /249)، نظم‌ نخبة الفكر ابن‌ حجر از برهان‌الدین‌ محمد بن‌ ابی‌ اسحاق‌ مقدسی‌ (د ح‌ 900ق‌ / 1495م‌) (حاجی‌ خلیفه‌، 2 /1936-1937) و شرح‌ الارشاد فی‌ اصول‌ الحدیث‌ نووی‌ از ابن‌ ابی‌ شریف‌ مقدسی‌ (د 923ق‌ /1517م‌) (همو، 1 /70) را نام‌ برد. 

دانش‌ فقه‌

 به‌ طبع‌ فقه‌ بیت‌المقدس‌ با فقه‌ صحابه‌ آغاز می‌شود و در منابع‌ تاریخی‌ نیز اشاره‌ شده‌ كه‌ عبادۀ بن‌ صامت‌، از بزرگان‌ صحابه‌ نخستین‌ قاضی‌ فلسطین‌ و ساكن‌ بیت‌المقدس‌ بوده‌ است‌ (ابن‌ عساكر، تاریخ‌، 26 /183). چنین‌ می‌نماید كه‌ در 4 سدۀ نخست‌ اسلامی‌، مذهب‌ اصحاب‌ حدیث‌ بر این‌ دیار غالب‌ بوده‌ است‌. در برخی‌ اسانید حدیثی‌ِ این‌ دوره‌، از قاضی‌ای‌ با نام‌ سعیدبن‌ یونس‌ مقدسی‌ انصاری‌ یاد شده‌ است‌ كه‌ با توجه‌ به‌ رجال‌ سند به‌ تخمین‌ در اواخر قرن‌ 3 ق‌ / 9 م‌ می‌زیسته‌، و مورد توجه‌ اصحاب‌ حدیث‌ بوده‌ است‌ (نک‍ : ابن‌ رستم‌، 44؛ مجلسی‌، 54 /344). 
فارغ‌ از اصحاب‌ حدیث‌، باید به‌ یادداشتهای‌ كلیِ محمد مقدسی‌ صاحب‌ احسن‌ التقاسیم‌ اشاره‌ كرد كه‌ در نیمۀ دوم‌ سدۀ 4ق‌ /10م‌ رقابت‌ اصلی‌ را میان‌ دو مذهب‌ شافعی‌ و حنفی‌ دانسته‌، و یادآور شده‌ است‌ كه‌ دو مذهب‌ مالكی‌ و ظاهری‌ در اقلیم‌ شام‌ ــ و بر پایۀ آن‌، در موطن‌ وی‌ بیت‌المقدس‌ ــ وجود نداشته‌ است‌ (نک‍ : ص‌ 113-114). برپایۀ مجموع‌ اطلاعاتی‌ كه‌ علیمی‌ِ حنبلی‌ به‌ دست‌ داده‌ است‌، در سده‌های‌ 4-5 ق‌ /10-11 م‌ مذهب‌ شافعی‌ بر محافل‌ فقهی‌ بیت‌المقدس‌ غالب‌ بوده‌، و پس‌ از آن‌ مذهب‌ حنبلی‌، و در سطح‌ محدودی‌ حنفی‌ رواج‌ داشته‌ است‌. 
در پی‌جویی‌ از رجال‌ برجستۀ شافعی‌ در سدۀ 5ق‌ /11م‌ نخست‌ باید از ابوالخیر سلامة بن‌ اسماعیل‌ مقدسی‌ (د 480ق‌ /1087م‌) یاد كرد كه‌ كتاب‌ المفتاح‌ فی‌ فروع‌ الشافعیة، اثر ابن‌ قاص‌ طبری‌ را شرح‌ كرده‌ است‌ (علیمی‌، 1 /297). معاصر او ابوالفتح‌ نصر بن‌ ابراهیم‌ مقدسی‌ (د 490ق‌) بزرگ‌ترین‌ عالم‌ شافعی‌ بیت‌المقدس‌ نیز شرحی‌ بر الاشارة در فروع‌ شافعی‌ از سلیم‌ رازی‌ (حاجی‌ خلیفه‌، 1 /98) و شرحی‌ نیز بر المختصر از همو (همو، 2 /1630) تألیف‌ كرده‌ است‌ (برای‌ آثار دیگر، نک‍ : ذهبی‌، سیر، 19 /140؛ حاجی‌ خلیفه‌، 2 /1807، 1840). 
از دیگر مؤلفان‌ شافعیِ این‌ دوره‌، همچنین‌ باید ابوالفتح‌ ابراهیم‌ بن‌ مسلم‌ مقدسی‌ (د 518 ق‌ /1124م‌)، ملقب‌ به‌ فقیه‌ سلطان‌، صاحب‌ ذخائر الآثار را نام‌ برد (همو، 1 /263، 821؛ سبكی‌، 7 /94؛ برای‌ دیگران‌، نک‍ : علیمی‌، 1 / 298- 299). 
با گذار از دورۀ استیلای‌ صلیبی‌، بار دیگر محافلِ فقه‌ شافعی‌ در بیت‌المقدس‌ رونقی‌ مجدد یافت. صلاح‌الدین‌ ایوبی‌ فاتح‌ جنگهای‌ صلیبی‌ كه‌ خود شافعی‌ مذهب‌ بود، مدرسۀ صلاحیۀ بیت‌المقدس‌ را وقف‌ آموزش‌ فقه‌ شافعی‌ كرد و تا نسلها این‌ مدرسه‌ پایگاه‌ مهمی‌ برای‌ نشر مذهب‌ شافعی‌ بود (نک‍ : همو، 2 /101). 
از كوششهای‌ این‌ دوره‌ می‌توان‌ به‌ تألیف‌ آثاری‌ چون‌ شرح‌ تهذیب‌ التنبیه‌ از عمادالدین‌ اسماعیل‌ بن‌ ابراهیم‌ ابن‌ شرف‌ مقدسی‌ (د 852 ق‌ / 1448م‌) (حاجی‌ خلیفه‌، 1 /492)، النجم‌ اللامع‌ فی‌ شرح‌ جمع‌ الجوامع‌ از نجم‌الدین‌ ابن‌ جماعه‌ (د پس‌ از 901ق‌ /1496م‌) (ه‍ د، 3 /249)، شرح‌ الارشاد شرف‌الدین‌ ابن‌ مقری‌ از كمال‌الدین‌ محمد بن‌ ابی‌ شریف‌ مقدسی‌ (د 903ق‌) (حاجی‌ خلیفه‌، 1 /69)، الدرر اللوامع‌ فی‌ تحریر الجوامع‌، تحریر انتقادی‌ از جمع‌ الجوامع‌ سبكی‌ (همو، 1 /595) و آثاری‌ دیگر از او (همو، 2 /1218) اشاره‌ كرد. در این‌ دوره‌ برخی‌ تك‌نگاریها نیز در فقه‌ شافعی‌ تدوین‌ شده‌ است‌ كه‌ از آن‌ جمله‌ می‌توان‌ تلخیص‌ الامتاع‌ فی‌ احكام‌ السماع‌ از ابوحامد مقدسی‌ (قرن‌ 8ق‌ /14م‌) (همو، 1 /167) و شرح‌ المنظومة السینیة سرودۀ ابوالفضل‌ ابن‌ نجار در احكام‌ اهل‌ ذمه‌ از محمد بن‌ عبداللطیف‌ مقدسی‌ (د ح‌ 875 ق‌ /1470م‌) (همو، 1 /118) را برشمرد. پس‌ از گشودن‌ بیت‌المقدس‌ توسط دولت‌ عثمانی‌ در 922-923 ق‌ /1516-1517 م‌ از رونق‌ مذهب‌ شافعی‌ به‌ نفع‌ مذهب‌ حنفی‌ كاسته‌ شده‌ است‌ (برای‌ جمعی‌ از رجال‌ شافعی‌، نک‍ : سبكی‌، 6 /135، 7 /94، جم‍ ؛ ابن‌ قاضی‌ شهبه‌، 2 /266، 274، جم‍ ؛ علیمی‌، 2 /101 بب‍‌ ). 
دربارۀ مذهب‌ حنبلی‌ باید گفت‌: این‌ مذهب‌ در اواسط قرن‌ 5 ق‌ / 11م‌ توسط ابوالفرج‌ شیرازی‌، از شاگردان‌ قاضی‌ ابویعلى‌ حنبلی‌ به‌ بیت‌المقدس‌ وارد شده‌، و به‌ گفتۀ علیمی‌، این‌ مذهب‌ پیش‌ از استیلای‌ صلیبیان‌ در سدۀ 5 ق‌، رواج‌ محدودی‌ داشته‌ (ابن‌ ابی‌ یعلى، 2 / 248؛ علیمی‌، 1 /297)، و تنها در دورۀ بازپس‌گیری‌ بیت‌المقدس‌، مجال‌ شكوفایی‌ و پدید آوردنِ آثاری‌ مهم‌ یافته‌ است‌. در شمار آثار پرداخته‌ از سوی‌ حنبلیان‌ بیت‌المقدس‌، نخست‌ باید به‌ معراج‌ الوصول‌ فی‌ علم‌ الاصول‌، از نجم‌الدین‌ سلیمان‌ بن‌ عبدالقوی‌ طوخی‌ مقدسی‌ (د 710 ق‌ /1310 م‌) اشاره‌ كرد كه‌ از مهم‌ترین‌ آثار اصولی‌ حنبلیان‌ شناخته‌ می‌شود (حاجی‌ خلیفه‌، 2 /1738). 
قلۀ فقه‌ حنبلی‌ در بیت‌المقدس‌، رجال‌ آل‌ قدامه‌اند كه‌ تنها یكی‌ از آنان‌، موفق‌الدین‌ عبدالله‌ بن‌ احمد مقدسی‌ صاحب‌ آثار متعدد فقهی‌ و اصولی‌، از جمله‌ كتاب‌ گستردۀ المغنی‌ است‌؛ البته‌ باید توجه‌ داشت‌ كه‌ خدمات‌ این‌ خاندان‌ به‌ فقه‌ حنبلی‌، عموماً مربوط به‌ دورۀ استیلای‌ صلیبی‌ بوده‌، و بیرون‌ از بیت‌المقدس‌ انجام‌ گرفته‌ است‌ (نک‍ : ه‍ د، 2 /87 بب‍‌ ). از افرادی‌ جدا از این‌ خاندان‌ نیز می‌توان‌ كسانی‌ چون‌ ابوالعباس‌ احمد ابن‌ عبدالدائم‌ (د 668ق‌) را نام‌ برد (ه‍ د، 4 /187). 
در سدۀ 8 ق‌ /14م‌ باید از یوسف‌ بن‌ حسن‌ مقدسی‌ با تألیف‌ الجوهر المنضد در 781ق‌ /1379م‌ یاد كرد كه‌ سعی‌ داشت‌ اصحاب‌ متأخر احمدبن‌ حنبل‌ را معرفی‌ كند (حاجی‌ خلیفه‌، 2 /1097). اثر او بی‌تردید گامی‌ در جهت‌ سامان‌دهی‌ تاریخ‌ فقیهان‌ حنبلی‌ بیت‌المقدس‌ نیز بوده‌ است‌. همچنین‌ در اواخر این‌ سده‌ باید از محمد بن‌ محمد مقدسی‌ (د 808 ق‌ /1405م‌) نام‌ برد كه‌ با تألیف‌ آثاری‌ چون‌ آداب‌ الفتوى (همو، 1 /43)، اسنی‌ المقاصد فی‌ تحریر القواعد (همو، 1 /90) و الانتظام‌ فی‌ احوال‌ الامام‌ (همو، 1 /174) فقه‌ حنبلی‌ را رونق‌ بخشیده‌ است‌ (برای‌ جمعی‌ از رجال‌ حنبلی‌، نک‍ : علیمی‌، 2 /256 بب‍‌ ). 
دربارۀ آغاز رواج‌ مذهب‌ حنفی‌ در بیت‌المقدس‌ منابع‌ چندان‌ گویا نیست‌. از اشارات‌ محمد مقدسی‌ بر می‌آید كه‌ به‌ روزگار وی‌مذهب‌ حنفی‌ در بیت‌المقدس‌ رونق‌ نداشته‌ (ص‌ 113)، و با تكیه‌ بر سخن‌ پیش‌ گفتۀ علیمی‌، می‌توان‌ نتیجه‌ گرفت‌ كه‌ این‌ مذهب‌ پیش‌ از استیلای‌ صلیبی‌ در بیت‌المقدس‌ دارای‌ جایگاه‌ مهمی‌ نبوده‌ است‌. حضور محدود مذهب‌ حنفی‌ در بیت‌المقدس‌ را باید مرهون‌ عالمانی‌ مهاجر چون‌ محمد بن‌ حسن‌ بلاساغونی‌ (د 506 ق‌ /1112 م‌) دانست‌ كه‌ چندی‌ قاضی‌ بیت‌المقدس‌ بوده‌ است‌ (علیمی‌، 1 / 299). این‌ مذهب‌ در میان‌ مردم‌ شهر پیروانی‌ نیز داشته‌ كه‌ از میان‌ آنان‌ ابوعبدالله‌ حسین‌ بن‌ حسن‌ حنفی‌ مقدسی‌ (د540 ق‌ /1145 م‌) برخاسته ‌است‌ (ذهبی‌، معرفة، چ‌ استانبول‌، 2 /963؛ قرشی‌، 209). همچنین‌ باید از ملكشاه‌ بن‌ عبدالملك‌ بن‌ یوسف‌ (زنده‌ در 573 ق‌)، قاضی‌ حنفی‌ مصر یاد كرد كه‌ اصلی‌ مقدسی‌ داشته‌، و در دورۀ استیلای‌ صلیبی‌ دور از موطن‌ زیسته‌ است‌ (همو، 180). 
پس‌ از غلبۀ فضای‌ اسلامی‌ بر شهر از 642ق‌ /1244م‌ زمینه‌ برای‌ رشد مذهب‌ حنفی‌ نیز فراهم‌ شد و این‌ مذهب‌ از نیمۀ دوم‌ سدۀ 7ق‌ /13م‌ در حوزۀ فقهی‌ بیت‌المقدس‌ اهمیتی‌ درخور توجه‌ یافت‌. از جمله‌ شخصیتهای‌ این‌ دوره‌، می‌توان‌ محمد بن‌ سلیمان‌ بلخی‌، معروف‌ به‌ ابن‌ نقیب‌، از مهاجران‌ خراسانی‌ در بیت‌المقدس‌ (د 698ق‌ / 1299م‌) (همو، 57)، علاءالدین‌ علی‌ بن‌ منصور مقدسی‌ (د 746ق‌ /1345م‌)، صاحب‌ شرحی‌ بر المغنی‌ فی‌ اصول‌ الفقه‌ از خبازی‌ (حاجی‌ خلیفه‌، 2 /1749)، شهاب‌الدین‌ ابوالعباس‌ احمد بن‌ حسن‌ حنفی‌، «فقیه‌ صخرۀ شریفه‌» و از شاگردان‌ ابراهیم‌ جعبری‌ (مجلسی‌، 104 /199) را نام‌ برد. 
به‌ طبع‌ با استیلای‌ دولت‌ عثمانی‌، زمینه‌ برای‌ رشد مذهب‌ حنفی‌ در بیت‌المقدس‌ مساعدتر شد. از عالمان‌ بزرگ‌ حنفی‌ در سده‌های‌ پسین‌، می‌توان‌ به‌ علی‌ بن‌ محمد ابن‌ غانم‌ مقدسی‌ (د 1004ق‌ /1596 م‌)، صاحب‌ آثاری‌ جامع‌ و تك‌نگاری‌ در فقه‌ حنفی‌ (ه‍ د، 4 /358؛ حاجی‌ خلیفه‌، 1 /99، 840، جم‍‌ ) و با تردیدی‌ دربارۀ زمان‌ دقیق‌ زیست‌، ابراهیم‌ ابن‌ فتیان‌ حنفی‌ مقدسی‌ را نام‌ برد. ابراهیم‌ بن‌ فتیان‌ تك‌نگاریهایی‌ فقهی‌ با عنوان‌ الردالصائب‌ على مصلی‌ الرغائب‌ (همو، 1 /837) و ردع‌ الجاهل‌ ذی‌ الملامة عن‌ منعة السجود علی‌ المحرمة (همو، 1 /840) نگاشته‌ است‌ (برای‌ جمعی‌ از رجال‌ حنفی‌، نک‍ : علیمی‌، 2 /217 بب‍‌ ). 
مذهب‌ مالكی‌ تنها پس‌ از بازپس‌گیریِ بیت‌المقدس‌، اهمیتی‌ اندك‌ یافت‌ كه‌ بیشتر به‌ مهاجران‌ مغربی‌ در آن‌ شهر باز می‌گشت‌. از رجال‌ مؤثر در این‌ رواجِ محدود، عمر بن‌ عبدالله‌ مصمودی‌ است‌ كه‌ زاویۀ مغاربه‌ را در 703ق‌ /1304م به‌ عنوان‌ یك‌ مركز فرهنگی‌ برای‌ مغربیان‌ِ ساكن‌ بیت‌المقدس‌ بنیاد نهاد (همو، 2 /243، نیز برای‌ رجال‌ مالكی‌، نک‍ : همانجا بب‍‌ ). 

دانش‌ كلام‌

با درمیان‌ آمدنِ نخستین‌ مباحثات‌ كلامی‌، بیت‌المقدس‌ نیز یكی‌ از عرصه‌های‌ رو در رو با این‌ مبحث‌ گشت‌. از نخستین‌ گزارشها، خبری‌ دربارۀ ثور بن‌ یزید كلاعی‌ عالم‌ اهل‌ حمص‌ (د 153 ق‌ /770 م‌) است‌ كه‌ مذهب‌ قدری‌ داشته‌، و اواخر زندگی‌ خود را در بیت‌المقدس‌ گذرانده‌ بوده‌ است‌ (ابن‌ سعد، 7 /467). 
نكتۀ دیگر، مربوط به‌ ابوسلیمان‌ محمدبن‌ بكیر مقدسی‌ است‌ كه‌ نام‌ او در شمار نخستین‌ مفسران‌ اقوال‌ ارسطو به‌ عربی‌ و در عداد اولین‌ فیلسوفان‌ اسلامی‌ آمده‌ است‌ (شهرستانی‌، 2 / 168؛ حاجی‌ خلیفه‌، 1 /683)، بدون‌ آنكه‌ بدانیم‌ در كجا می‌زیسته‌ است‌. در سدۀ 3ق‌ /9م‌ محمد بن‌ كرام‌ِ برخاسته‌ از خراسان‌ تنها سرزمینی‌ دور از وطن‌ را كه‌ برای‌ گسترش‌ مذهب‌ خود مناسب‌ یافت‌ و توانست‌ این‌ مذهب‌ را در آنجا پایگیر سازد، بیت‌المقدس‌ بود (علیمی‌، 1 /296). محمد مقدسی‌ در اواخر سدۀ 4ق‌ /10م‌ گزارشی‌ ارائه‌ كرده‌ است‌ مبنی‌ بر اینكه‌ كرامیان‌ در عصر او در بیت‌المقدس‌ خانقاهها و مجالس‌ منظمی‌ داشته‌اند (ص‌ 153؛ نیز یاقوت‌، 2 /393). 
با وجود آنچه‌ در سده‌های‌ 2-3ق‌ /8-9م‌ دیده‌ می‌شود، بیت‌المقدس‌ در سدۀ 4ق‌ /10م‌ به‌خصوص‌ با رشد كرامیه‌، دیگر حوزۀ مناسبی‌ برای‌ رشد اندیشه‌های‌ معتزلی‌ ـ فلسفی‌ نبود و چنان‌كه‌ محمد مقدسی‌ به‌طور فراگیر دربارۀ شام‌ گفته‌ (همانجا)، معتزلیان‌ را در آنجا پایگاهی‌ نبوده‌ است‌. 
در سدۀ 5 ق‌ /11م‌ بیت‌المقدس‌ تحولی‌ در حوزۀ كلام‌ به‌ خود دید. ورود مبلغان‌ دو مذهب‌ رقیب‌ به‌ طور هم‌زمان‌ به‌ بیت‌المقدس‌ و پرداختن‌ ایشان‌ به‌ ترویج‌ افكار خود، چالشی‌ پردامنه‌ را در آن‌ دیار پدید آورد. در این‌ دوره‌ ابوالفتح‌ نصر بن‌ ابراهیم‌ مقدسی‌، شاید با استفاده‌ از پایگاهی‌ كه‌ مذهب‌ شافعی‌ در آن‌ دیار به‌ دست‌ آورده‌ بود، مذهب‌ اشعری‌ را به‌ این‌ دیار معرفی‌ كرد و با تألیف‌ آثاری‌ چون‌ الحجة على تارك‌ المحجة دیدگاههای‌ اشعری‌ را مورد حمایت‌ قرار داد (نک‍ : ذهبی‌، سیر، 19 /137؛ ابن‌ عساكر، تبیین‌ ... ، 286). از سوی‌ دیگر ابوالفرج‌ شیرازی‌ (د 486ق‌ /1093م‌) كه‌ خود شاگرد ابویعلى حنبلی‌ و از مخالفان‌ اندیشۀ كلامی‌ بود، با تألیف‌ التبصرة فی‌ اصول‌الدین‌ به‌ دفاع‌ از دیدگاههای‌ حنبلیان‌ِ مخالف‌ اشعری‌ پرداخت‌ (ادرنوی‌، 143؛ نقل‌: صالحی‌، 11 /169). 
پس‌ از گسست‌ِ حاصل‌ از استیلای‌ صلیبیان‌، مباحث‌ اعتقادی‌ از سوی‌ مقدسیانِ دور از موطن‌ بیشتر در قالب‌ گردآوریهای‌ حدیثی‌ و در راستای‌ تأیید دیدگاه‌ حنبلی‌ پی‌گرفته‌ شد. در این‌ میان‌ به‌ خصوص‌ باید از نوشته‌های ‌اعتقادی‌ عبدالغنی ‌بن‌ عبدالواحد مقدسی‌ (د600ق‌ /1204م‌)، آثار متعددی‌ از ضیاءالدین‌ مقدسی‌ (د 643 ق‌ /1245 م‌) (ذهبی‌، همان‌، 23 /128) و نوشته‌های‌ ابوشامۀ مقدسی‌ (د 665ق‌ /1267م‌)، از جمله‌ ضوءالقمر الساری‌ الى‌ معرفة الباری‌ (حاجی‌ خلیفه‌، 2 /1089) یاد كرد. 
به‌ دنبال‌ بازپس‌گیریِ بیت‌المقدس‌ و رونق‌ مجدد محافل‌ دینیِ آن‌ دیار، مباحث‌ اعتقادی‌ همچنان‌ مورد توجه‌ قرار گرفت‌. آنچه‌ به‌ عنوان‌ گرایشی‌ شاخص‌ در این‌ دوره‌ می‌توان‌ پی‌جویی‌ كرد، رویكردصوفیانه‌ به‌ مباحث‌ اعتقادی‌ است‌ كه‌ از سوی‌ كسانی‌ چون‌ عزالدین‌ عبدالسلام‌ ابن‌ غانم‌ مقدسی‌ (د 678 ق‌ /1280 م‌) و عبداللطیف‌ بن‌ عبدالرحمان‌ ابن‌ غانم‌ مقدسی‌ (د 856 ق‌ /1452م‌) (ه‍ د، 4 /354، 357) پی‌ گرفته‌ شده‌ است‌؛ در حالی‌ كه‌ برخی‌ چون‌ محمد بن‌ محمد ابن‌ عبداللطیف‌ قرشی‌ مقدسی‌ (زنده‌ در 992 ق‌ / 1584 م‌)، مروج‌ اندیشه‌های‌ مكتب‌ اشعری‌ بوده‌اند (مجلسی‌، 106 /100). 

مآخذ

ابن‌ ابی‌ حاتم‌، عبدالرحمان‌، الجرح‌ و التعدیل‌، حیدرآباد دكن‌، 1371ق‌ / 1952م‌ بب؛ ابن‌ ابی‌ عاصم‌، احمد، الآحاد و المثانی‌، به‌ كوشش‌ باسم‌ فیصل‌ جوابره‌، ریاض‌، 1411ق‌ /1991م‌؛ ابن‌ ابی‌ یعلى، محمد، طبقات‌ الحنابلة، به‌ كوشش‌ محمد حامد فقی‌، قاهره‌، 1371ق‌ /1952م‌؛ ابن‌ بابویه‌، محمد، علل‌ الشرائع‌، نجف‌، 1385ق‌ / 1966م‌؛ ابن‌ جزری‌، محمد، غایة النهایة، به‌ كوشش‌ برگشترسر، قاهره‌، 1352ق‌ / 1933م‌؛ همو، النشر، به‌ كوشش‌ علی‌ محمد ضباع‌، قاهره‌، كتابخانۀ مصطفى محمد؛ ابن‌ حبان‌، محمد، الصحیح‌، به‌ كوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط، بیروت‌، 1414ق‌ /1993م‌؛ ابن‌ حجر عسقلانی‌، احمد، تقریب‌ التهذیب‌، به‌ كوشش‌ محمد عوامه‌، حلب‌، 1408ق‌ / 1988م‌؛ همو، الدرر الكامنة، به‌ كوشش‌ عبدالمعید خان‌، حیدرآباد دكن‌، 1396ق‌ / 1976م‌؛ ابن‌ رستم‌ طبری‌، محمد، نوادر المعجزات‌، قم‌، 1410ق‌؛ ابن‌ سعد، محمد، الطبقات‌ الكبرى، بیروت‌، دارصادر؛ ابن‌ عدی‌، عبدالله‌، الكامل‌، به‌ كوشش‌ یحیى مختار غزاوی‌، بیروت‌، 1409ق‌ /1988م‌؛ ابن‌ عربی‌، محمد، «مختصر ترتیب‌ الرحلة»، مع‌ القاضی‌ ابی‌بكر ابن‌ العربی‌ از سعید اعراب‌، بیروت‌، 1407 ق‌ /1987 م‌؛ ابن‌ عساكر، علی‌، تاریخ‌ مدینة دمشق‌، به‌ كوشش‌ علی‌ شیری‌، بیروت‌، 1415 ق‌ / 1995م‌؛ همو، تبیین‌ كذب‌ المفتری‌، بیروت‌، 1404ق‌ /1984م‌؛ ابن‌ قاضی‌ شهبه‌، ابوبكر، طبقات‌ الشافعیة، به‌ كوشش‌ حافظ عبدالعلیم‌ خان‌، بیروت‌، 1407ق‌؛ ابن‌ نجده‌، محمد، «الاجازة»، بحارالانوار مجلسی‌، ج‌ 104، بیروت‌، 1403ق‌ /1983م‌؛ ابوشامه‌، عبدالرحمان‌، تراجم‌ رجال‌ القرنین‌، به‌ كوشش‌ محمد زاهد كوثری‌ و عزت‌ عطار حسینی‌، قاهره‌، 1366 ق‌؛ ادرنوی‌، احمد، طبقات‌ المفسرین‌، به‌ كوشش‌ سلیمان‌ بن‌ صالح‌ خزی‌، مدینه‌، 1997م‌؛ بخاری‌، محمد، التاریخ‌ الكبیر، حیدرآباد دكن‌، 1398ق‌ / 1978م‌؛ برزالی‌، قاسم‌، مشیخة قاضی‌ القضاة ابن‌ جماعة، به‌ كوشش‌ موفق‌ بن‌ عبدالله‌، بیروت‌، 1408ق‌ /1988م‌؛ بیهقی‌، احمد، السنن‌ الكبرى، به‌ كوشش‌ محمد عبدالقادر عطا، مكه‌، 1414ق‌؛ حاجی‌ خلیفه‌، كشف‌؛ حاكم‌ نیشابوری‌، محمد، المستدرك‌ على الصحیحین‌، به‌ كوشش‌ مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت‌، 1411ق‌ / 1990م‌؛ همو، معرفة علوم‌ الحدیث‌، به‌ كوشش‌ معظم‌ حسین‌، مدینه‌، 1397ق‌ / 1977م‌؛ خصیبی‌، حسین‌، الهدایة الكبرى، بیروت‌، 1406ق‌ /1986م‌؛ دارقطنی‌، علی‌، السنن‌، به‌ كوشش‌ عبدالله‌ هاشم‌ یمانی‌، بیروت‌، 1386ق‌ /1966م‌؛ دلائل‌ الامامة، منسوب‌ به‌ ابن‌ رستم‌ طبری‌، نجف‌، 1383ق‌ /1962م‌؛ ذهبی‌، محمد، الامصار ذوات‌ الآثار، به‌ كوشش‌ قاسم‌ علی‌ سعد، بیروت‌، 1406ق‌ /1986م‌؛ همو، سیر اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، 1405ق‌ /1985م‌؛ همو، معرفة القراء الكبار، به‌ كوشش‌ محمد سیدجاد الحق‌، قاهره‌، 1387ق‌ /1967م‌؛ همو، همان‌، به‌ كوشش‌ طیار آلتی‌ قولاچ‌، استانبول‌، 1416ق‌ /1995م‌؛ همو، میزان‌ الاعتدال‌، به‌ كوشش‌ علی‌ محمد بجاوی‌، بیروت‌، 1382ق‌ /1963م‌؛ سبكی‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ الشافعیة الكبرى، به‌ كوشش‌ محمود محمد طناحی‌ و عبدالفتاح‌ محمد حلو، قاهره‌، 1383ق‌ /1964م‌؛ سخاوی‌، محمد، الضوءاللامع‌، قاهره‌، 1355ق‌ /1936م‌؛ سمعانی‌، عبدالكریم‌، ادب‌ الاملاء و الاستملاء، به‌ كوشش‌ ماكس‌ وایسوایلر، بیروت‌، 1401ق‌ /1981م‌؛ سیوطی‌، طبقات‌ المفسرین‌، به‌ كوشش‌ علی‌ محمد عمر، قاهره‌، 1396ق‌ /1976م‌؛ شهرستانی‌، محمد، الملل‌ والنحل‌، به‌ كوشش‌ محمد بدران‌، قاهره‌، 1375ق‌ /1956م‌؛ صالحی‌ شامی‌، محمد، سبل‌ الهدى فی‌ سیرة خیرالعباد، به‌ كوشش‌ عادل‌ احمد عبدالموجود، بیروت‌، 1414ق‌؛ ضیاء مقدسی‌، محمد، الاحادیث‌ المختارة، به‌ كوشش‌ عبدالملك‌ بن‌ عبدالله‌ ابن‌ دهیش‌، مكه‌، 1410ق‌؛ طبرانی‌، سلیمان‌، المعجم‌ الاوسط، به‌ كوشش‌ طارق‌ بن‌ عوض‌الله‌ بن‌ محمد و عبدالمحسن‌ بن‌ ابراهیم‌ حسینی‌، قاهره‌، 1415ق‌؛ همو، المعجم‌ الصغیر، به‌ كوشش‌ عبدالرحمان‌ محمد عثمان‌، قاهره‌، 1388ق‌ /1968م‌؛ ظاهریه‌، خطی‌ (علوم‌ قرآنی‌)؛ علیمی‌، عبدالرحمان‌، الانس‌ الجلیل‌، بیروت‌، 1973م‌؛ قرشی‌، عبدالقادر، الجواهر المضیئة، كراچی‌، كتابخانۀ میرمحمد؛ قسطلانی‌، احمد، لطائف‌ الاشارات‌، به‌كوشش‌ عامرسیدعثمان‌ و عبدالصبورشاهین‌،قاهره‌،1392ق‌ /1972م‌؛ مجلسی‌، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت‌، 1403ق‌ /1983م‌؛ مزی‌، یوسف‌، تهذیب‌ الكمال‌، به‌ كوشش‌ بشار عواد معروف‌، بیروت‌، 1400ق‌ /1980م‌؛ مقدسی‌، محمد، احسن‌ التقاسیم‌، بیروت‌، 1408ق‌ /1987م‌؛ مقدسی‌، یوسف‌، عقدالدرر، به‌ كوشش‌ مهیب‌ بن‌ صالح‌ بورینی‌، زرقاء، 1410ق‌ / 1989م‌؛ نسایی‌، احمد، السنن‌، قاهره‌، 1348ق‌؛ یاقوت‌، بلدان‌.  

احمد پاكتچی‌