کهنه یادداشت

این نوشتار، نظری گذرا و اجمالی است، از منظر سنت و نوآوری به «بازگشتدر شعر» و نه بررسی تفضیلی «شعردر دورۀ بازگشت». چنان که می دانیم نوآوری های شعر سبک هندی چیزی جز گزینش و دست چین برخی از عناصر سنتی شعر، ترکیب دیگرگونۀ آنها و اغراق و افراط در کاربرد آن عناصر نبود. در عین حال چیزی که بیش همه در شعر دورۀ صفویه دیده می شود، تصمیم برای نوآوری و خودآگاهی در یافتن طرز تازه است. بنابراین در ادامۀمسیر نوآوری های شعر فارسی، تا پیش از دورۀ مشروطه، سک هندی را می توان اوج نوآوری خودآگاهانه در دل سنت دانست و دورۀ بازگشت را اوج سنت گرایی خودآگاهانه.

در این مقاله نویسنده به یکی از قصاید سعدی با مطلع: «آسمان را حق بود گر خون بگرید بر زمین / بر زوال مُلک مستعصم امیرالمؤمنین» پرداخته و ضمن بررسی ویژگی های آن به توضیح اشکالی پرداخته که بر سعدی گرفته شده مبنی بر آنکه شروع قصیده اش در مرثیه خلیفه المستعصم است و پایان و مقطع آن در مدح اتابک؛ یکی از افرادی که در قتل وی دست داشته است. بدین ترتیب نویسنده تناقض موجود را با استدلال های خود پاسخ گفته است

عظمت شاهنامه فردوسی و رواج اشعار و نسخ آن در سراسر ایران زمنی، موجب شد كه داستان های آن دهان به دهان بر سر هر كوی و بازاری نقل شود وعارف و عامی به یاد روزگار پرشكوه ایران پیش از اسلام، آن قصص حماسی را به خاطر سپارند و شاهنامه تنها كتاب ملی ایرانیان به شمار آید. تكرار این داستانها شرف انگیز و مرد پرور كه از روح بزرگمنش وافتخار آفرین دهقان طول حكیم ابوالقاسم فردوسی سرچشمه گرفته بود نه تنها، باعث تحریك حس غرور ایرانیان در احیای روح میهن پرستی ایشان در برابر تازیان و تركان شد، بلكه در دیگر شؤون اخلاقی وتخیلات عالی انسانی آن قوم نیز اثر گذاشت.

ذوبحرین، که آن را ملوّن یا متلوّن می نامند، یکی از صنایع بدیعی است و به شعری اطلاق می شود که بتوان آن را بر دو وزن مختلف خواندبی آنکه کلمات شعر تغییر کند یا جا به جا شود، مانند بیت زیر: خواجه در ابریشم و ما در گلیم عاقبت ای دل همه یکسر گلیم

دل پراسف از ماضیم وز حال خود ناراضیم تا خود چه داند قاضیم، تقدیر استقبالها ایام بر من چیره شد، چشم جهان بین خیره شد وین آب صافی تیره شد پس ماند در گودالها این دو بیت زیبا، استوار و تأثر انگیز از قصیدۀ مشهور وثوق الدوله است. شاید بهترین و استوارترین شعر او همین قصیده باشد که مطلعش چنین است: بگذشت در حسرت مرا بس ماهها و سالها چون است حال ار بگذرد دائم بدین منوالها

مکرر شنیده‌ام از راه شماتت یا از روی دلسوزی گفته‌اند ایرانی پرمقلد است و زود و بی‌جهت اقتباس می‌کند. به عقیده من این کم از احکامی است که قاضی به عجله صادر کرده و در پرونده دقت کامل به عمل نیاورده است، شک نیست که ایرانیان از اقوام دیگر اقتباس بسیار کرده‌اند ... این عیب نیست بلکه اگر درست توجه شود حسن است؛ چه اگر قومی بنای خود را بر این بگذارد که از هیچ قوم دیگر اقتباس و تقلید نکند فرهنگ و تمدنش متوقف و راکد می‌ماند

در معاشرت با ایرانیان آنچه که بیش از همه جلب نظر می‌کند، ادب و احترامی است که نسبت به یکدیگر می‌گذارند، در این مورد از میرزاهای تحصیل‌کرده گرفته تا کشاورزان عامی روستاها، همگی رفتارشان توام با ادب و نزاکت است. میهمانان تازه‌وارد را با جمله "خوش آمدید" می‌پذیرند و سپس با جملات و عباراتی که به دقت انتخاب شده در مورد سلامتی "وجود مبارک" وی سوال می‌کنند

در بعضی از قباله‌ها یكی از زوجین ضمن عقد شرط و تعهدی برای دیگری ایجاد كرده است مثلا در قباله‌ازدواجی كه مربوط بتاریخ 1318 قمری است زوجه ضمن خارجه لازم حق طلاق گرفته وشوهرمتعهد شده چنانچه بدرفتاری نسبت بزن بنماید، زن حق دارد بوكالت منجزه خودرا مطلقه كندگواینكه این شرط دانه وسیعی داردو بدرفتاری خود انواعی داردوثابت كردن آن ازلحاظ حقوقی محل حرف است ولی شوهر قبول ایت تعهد را كرده است كه بدرفتاری نكند و اگر كرد و باصطلاح شرط وجود پیدا كرد مشروط هم كه حق طلاق است وجود پیدا می‌كند و زوجه حق دارد خود را مطلقه كند.

فلات ایران به علت تنوع آب و هوایی نقاط مختلفش، و به علت حاصلخیز بودن دره ها و جلگه هایی که در میان رشته های جبالش قرار گرفته، از ایام بسیار قدیم مورد سکونت انسان واقع شده. در غارهایی که اخیراً در نزدیک کرمانشاه کشف گردیده آثار انسان های 7000 سال پیش را به دست آورده اند. راجع به ساکنان آن ایام بسیار قدیم گذشته از پیدایش های حوالی کرمانشاه اطلاع دقیقی در دست نیست.

در میان شاعران فارسی زبان هیچ کس شهرت جهانگیر حکیم عمرخیام نیشابوری را ندارد. شگفت آنکه رباعیات اصیل منسوب به او آن قدر اندک است که عدد آنها را بین 16، 36، 66 انگاشته اند. هر چند صدها رباعی به نام او در کتابها و مجموعه ها درج است و یا به تعبیر والنتین ژوکوفسکی از نوع «رباعیات سرگردان» است که سرودۀ دیگران است و آنها را به خیام هم نسبت داده اند.