شیرینی

شیرینی در آیینهای سوگ

خیرات انواع شیرینی، شکر‌پنیر، حلوا و خرما برای درگذشتگان از برجسته‌ترین رسمهای ایرانیان است که در هر منطقه با تفاوتهایی اجرا می‌شود. بیشتر، شبهای جمعه، به‌ویژه آخرین شب جمعۀ سال و غروب آخرین روز سال، در مسجدها، سر گذرها، مغازه‌ها و بر سرِ مزار درگذشتگان خیرات داده می‌شود (انجوی و ظریفیان، 235-236؛ امیری، 222). زنان در اردکان، صبح روز سوم درگذشت متوفا بر سر قبر او می‌روند و روی قبر را با پارچۀ مشکی می‌پوشانند و گلابدان و ظرفهای شیرینی را روی آن می‌گذارند (طباطبایی، 372؛ قس: همایونی، فرهنگ، 557). در فین بندرعباس به شیرینی و خرمایی که پیشاپیش جنازه به گورستان می‌برند، «تیغاری» می‌گویند (آذرلی، 123).
اهالی قوچان هنگام «عید مرده‌ها»، یعنی دو شب قبل از نوروز، به گورستانها می‌رفتند و مقداری از آجیل و شیرینی تدارک‌دیده برای عیدشان را روی گور درگذشتگان خود می‌گذاشتند. این خوراکیها در‌اصل به فقرا و تهی‌دستان می‌‌رسید (سیدی، 21-22). در شاهرود این رسم را یک شب مانده به نوروز اجرا می‌کنند که عرفۀ زنده‌ها نام دارد (نک‍ : شریعت‌زاده، 460-461). اهالی سیرجان «پشمک» و «نان برنجی» را برای خیرات ترجیح می‌دهند (مؤیدمحسنی، 233). مردم ایل قره‌پاپاق در سومین چهارشنبۀ اسفندماه بر سر خاک درگذشتگان می‌روند و پس از خواندن دعا، شیرینی و میوه به مستمندان می‌دهند (رضایـی، عبدالعظیم، 128). مردم میناب بعد از تحویل سال با در‌دست‌داشتن شیرینی، آب و گلاب بر سر مزارها می‌روند (سعیدی، 363).
زردشتیان کرمان در نوزدهم فروردین پس از اجرای مراسم اوستاخوانی، بر سر خاک درگذشتگان شمع و شیرینی می‌گذارند (نمیرانیان، 683).
شیرینی در شبهای سوگواری، عزاداری امام حسین (ع) و شبهای قدر نیز کاربرد دارد. اهالی میناب در مراسم ملاقاتِ علمها در پنجم محرم، بر سر علمها انواع شیرینیجات می‌‌پاشند و این کار را ذخیرۀ معنوی می‌پندارند (سعیدی، 370). در دماوند و بسیاری نقاط دیگر تدارک شربت و شیرینیهای نذری هنگام عبور دسته‌های عزاداری رواج دارد (علمداری، 47).
در کرمان، در شب نهم محرم ــ شب چهل‌منبر ــ مردم با شمع و شیرینی راه می‌افتند و در تکایا و گذرگاهها شمع روشن می‌کنند و پای آنها شیرینی می‌ریزند و نیت می‌کنند (واعظ، 185؛ نیز نک‍ : ه‍ د، چهل‌منبر).
برخی خوردن شیرینی در ایام عزاداری امام حسین (ع) را گناه می‌پندارند (ثواقب، 405) و بر این باورند که «اگر کسی روز عاشورا شیرینی بپزد و در مجالس عزا بخواهد بخورد، خون خواهد شد» (هدایت، 197). در کازرون، در مراسم احیای شبهای رمضان افزون‌بر نخی که بر آن «الغوث» می‌خوانند، به شیرینی هم دعا می‌خوانند و آن را برای برکت نگه می‌دارند (وکیلیان، 112). در کاشان، شب بیست‌و‌هفتم رمضان که مصادف با قصاص ابن‌ملجم است، زنان ‌نوعروس را برای سفید‌بختی به مسجد می‌برند و پس از خواندن نماز، مقداری شیرینی بین نمازگزاران تقسیم می‌کنند (همو، 131).
در سنتهای باستانی کرمان، زنان در شبهای ماه رمضان، به‌خصوص در شبهای احیا، با نیت قبلی به در منازل می‌روند و معمولاً مقداری شیرینی یا میوه می‌گیرند (واعظ، 179). زنان بیوه و دختران دم‌بخت برای بخت‌گشایی این کار را می‌کنند (همو، 192). در بستک برخی از مردم در ماه رمضان تا سحر در خانه‌های خود حلیم و شیرینی می‌پزند و برای همسایگان می‌برند (عباسی، 809).

شیرینی در سفره‌های نذری

گذاشتن شیرینی در بسیاری از سفره‌های نذری (ه‍ م) رفتاری متداول میان زنان است. اهالی بومی جزیرۀ کیش بر سر سفرۀ ابوالفضل (ع) (ه‍ ‍‌م) انواع شیرینیهای محلی و بازاری می‌گذارند و زنان شرکت‌کننده در مراسم موقع بازگشت، برای تبرک، مقداری از آن را برای خانوادۀ خود برمی‌دارند (مختارپور، 456). بسیاری از زنان بر سر سفرۀ حضرت فاطمۀ زهرا (ع) یا سفرۀ شاهزاده قاسم هم شیرینی می‌گذارند (علمداری، 49؛ هدایت، 63-64؛ شریعت‌زاده، 389). نذر آجیل و شیرینی به‌عنوان مشکل‌گشا و یا برای رفع حاجات و شفای بیماران به‌صورت عمومی در بسیاری از شهرها و بیشتر از جانب زنان انجام می‌گیرد (برزویی، 104-105).

شیرینی در دیگر باورها، بازیها و تعبیر خواب

در کازرون، زنان در سه‌شنبۀ سوم ماه رجب برای برادر خود روزه می‌گیرند و برادر برای گشودن روزۀ او مجمعه‌ای پر از غذا و شیرینی برایش می‌فرستد (حاتمی، 87). در این منطقه زنانی که بچه‌دار نمی‌شوند، در کنار مزار «میرمال» شمع روشن می‌کنند و به دختران و پسران جوان شیرینی می‌دهند (همو، 101).
در بسیاری از شهرها، شاگردان مکتب‌خانه‌ها پس از اتمام قرائت یک سوره از قرآن کریم یا کل آن و یا دیگر علوم، به همراه هدایای مختلف، مقداری شیرینی به ملا می‌دادند (سعیدی، 383؛ نیز نک‍ : احمد‌پناهی، 227). این شیرینی در کیش «هده»، و در شاهرود «آزادی» نام داشت (مختارپور، 585؛ شریعت‌زاده، 508-509). گاهی شاگردها به مناسبت عید موظف بودند برای مکتب‌دار شیرینی ببرند (کتیرایی، 84؛ نیز نک‍ : شریعت‌زاده، 510).
در ایل قشقایی مرسوم است بر سر جوانی که برای نخستین‌بار شکاری را می‌زند، شیرینی و جو می‌پاشند (کیانی، 201). مردم کرمان بر این باورند که هنگام دیدن هلال ماه باید دهانشان را شیرین کنند (مرادی، 268). در جشن کوچ در جنوب کرمان، عشایر طی آدابی مقداری آجیل و شیرینی در پارچه‌ای تمیز می‌گذارند و بعد از انجام مراسم جشن آنها را می‌خورند (عبدالله، «آیینها ... »، 399). در میبد، در مراسم «سر طشت نشاندن»، به‌منظور احضار جنی که فردی را دیوانه کرده است، سفره‌ای می‌اندازند و در کنار دیگر ملزومات، 7 شیرینی در آن می‌گذارند (جانب‌اللٰهی، 304). در مراسم خواهرخواندگی (ه‍ م)، کسی که مایل است خواهر‌خوانده شود، عروسکی از موم می‌سازد و در میان سینی‌ای پر از شیرینی برای فرد موردنظر می‌فرستد (هدایت، 47- 48).
در فرهنگ مـردم اقلید فـارس اگر بـر سر راه مسافـر، سیدی نمایان شود، مسافر باید شیرینی یا نباتی از او بگیرد، و‌گرنه در آن روز از رفتن منصرف می‌شود (خیراندیش، 355). در کازرون، هنگام پس‌دادن ظرف آش نذری، بدون شستن ظرف، چند برگ درخت یا گل در ظرف می‌گذاشتند و با گذاشتن قند، نبات و یا شیرینی بر روی برگها آن را بر‌می‌گرداندند (مظلوم‌زاده، 134). 
در بسیاری از نقاط ایران، اگر قرآن کریم بر زمین بیفتد، باید هم‌وزن آن شیرینی بین دوستان و آشنایان تقسیم شود (کرباسی، 145؛ واعظ، 194؛ اسدی گوکی، 282). در تهران قدیم مرسوم بود که حتماً در شب کرسی‌گذاشتن شیرینی خورده شود و مرد باید با خود شیرینی به خانه می‌آورد (شهری، تاریخ، 3 / 668). رسم دیگر آن بود که پیش از فرستادن خاکه‌زغال به خانه، چیز سفیدی مثل قند به خانه برده شود و خاکه‌سرند‌کنها نیز قبل از آغاز کار باید با شیرینی دهانشان را شیرین می‌کردند؛ در آخر هم ته‌دستمالی شیرینی در جیبشان می‌گذاشتند؛ این بدان نیت بود که اول و آخر کار زغال، با شیرین‌کامی تمام بشود (همان، 3 / 667- 668).
گاهی به‌منظور قدردانی از خدمات افراد، به جای پول به آنها شیرینی می‌دهند؛ مثلاً به زنان بندانداز (دشکه‌کن)، ماماها و روحانیان اذان‌گو که در گوش نوزاد اذان می‌گویند (محتاط، 2 / 295؛ سالاری، 202؛ همایونی، فرهنگ، 460). در طایفۀ «چوداری»، چوپانی که نخستین بره یا بزغالۀ نوزاد را برای مالک دام بیاورد، هدیه و شیرینی دریافت می‌کند که به «پاچری» معروف است (شاه‌حسینی، 88).
رسمی به نام «شیرینی‌شنبه» بین ایرانیها رایج بوده است که بنابر آن باید صبح روز شنبه از خواب بیدار شد و کمی شیرینی خورد؛ با این پندار که اگر این روز به‌خوشی بگذرد، تمام هفته به‌خوشی تمام می‌شود ( آنندراج، ذیل ترکیب).

مآخذ

آذرگشسب، اردشیر، مراسم مذهبی و آداب زرتشتیان، تهران، 1352 ش؛ آذرلی، غلامرضا، فرهنگ واژگان گویشهای ایران، تهران، 1387 ش؛ آلمانی، هانری رنه د، از خراسان تا بختیاری (سفرنامه)، ترجمۀ علی‌محمد فره‌وشی، تهران، 1335 ش؛ آنندراج، محمدپادشاه، به کوشش محمد دبیر‌سیاقی، تهران، 1363 ش؛ ابراهیمی، قربان‌علی، فرهنگ مردم بیضا، تهران، 1384 ش؛ ابریشمی، محمدحسن، زعفران از دیرباز تا امروز، تهران، 1383 ش؛ ابن‌بطوطه، سفرنامه، ترجمۀ محمدعلی موحد، تهران، 1337 ش؛ ابن‌سینا، قانون، ترجمۀ عبدالرحمان شرفکندی، تهران، 1367 ش؛ احسن، محمد مناظر، زندگی اجتماعی در حکومت عباسیان، ترجمۀ مسعود رجب‌نیا، تهران، 1369 ش؛ احمدپناهی سمنانی، محمد، آداب‌و‌رسوم مردم سمنان، تهران، 1374 ش؛ احمد جام، انس‌ التائبین، به کوشش علی فاضل، تهران، 1368 ش؛ احمدی ملکی، رحمان، تصویرگری و رنگ‌گزینی در هنرهای سنتی آذربایجان، تهران، 1388 ش؛ اخوان، مرتضى، آداب و سنن اجتماعی فین کاشان، تهران، 1373 ش؛ ادیب‌الملک، عبدالعلی، دافع‌ الغرور، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1349 ش؛ اسدی، نوش‌آذر، نگاهی به گرمسار، سرزمین خورشید درخشان، تهران، 1378 ش؛ اسدی گوکی، محمدجواد، فرهنگ عامیانۀ گلباف، کرمان، 1379 ش؛ افتخاری، نیره، تحقیقات میدانی؛ افلاکی، احمد، مناقب العارفین، به کوشش تحسین یازیجی، تهران، 1362 ش؛ امام شوشتری، محمدعلی، «هنر زیبای خوراک‌پزی و خوان‌آرایی در ایران باستان»، بررسیهای تاریخی، تهران، 1347 ش، س 3، شم‍ ‍‌1؛ امان‌اللٰهی بهاروند، سکندر، کوچ‌نشینی در ایران، تهران، 1360 ش؛ امیری خوانساری، هوشنگ، فرهنگ باستانی خوانسار، تهران، 1381 ش؛ انجوی شیرازی، ابوالقاسم، جشنها و آداب و معتقدات زمستان، تهران، 1352-1354 ش؛ همو، قصه‌های ایرانی، ج 2، تهران، 1353 ش؛ همو، قصه‌های ایرانی، سنگ صبور، ج 3، تهران، 1355 ش؛ همو، قصه‌های ایرانی، گل به صنوبر چه کرد؟، ج 1 (1)، تهران، 1353 ش؛ همو و محمود ظریفیـان، گذری و نظری در فرهنگ مـردم، تهـران، 1371 ش؛ انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، 1382 ش؛ اینوسترانتسف، کنستانتین، تحقیقاتی دربارۀ ساسانیان، ترجمۀ کاظم کاظم‌زاده، تهران، 1351 ش؛ بالود، محمد، فرهنگ عامه در منطقۀ بستک، تهران، 1384 ش؛ بختیاری، علی‌اکبر، سیرجان در آیینۀ زمان، کرمان، 1378 ش؛ بدیعی، مریم، «شادیهای ملی ایرانی و جشنهای زردشتی»، سروش پیر مغان، به کوشش کتایون مزداپور، تهران، 1381 ش؛ برزویی، علی‌داد، آیینها و باورهای مذهبی مردم لرستان، خرم‌آباد، 1384 ش؛ بروسیوس، ماریا، تمدن درخشان ایرانیان، ترجمۀ محمود طلوعی، تهران، 1387 ش؛ بلوکباشی، علی، نوروز: جشن نوزایی آفرینش، تهران، 1381 ش؛ بیرونی، ابوریحان، آثار الباقیه، ترجمۀ اکبر دانا‌سرشت، تهران، 1363 ش؛ بیهقی، ابوالفضل، تاریخ، به کوشش خلیل خطیب‌رهبر، تهران، 1386 ش؛ پایندۀ لنگرودی، محمود، فرهنگ گیل و دیلم، تهران، 1366 ش؛ پورحسینی، ابوالقاسم، فرهنگ لغات و اصطلاحات مردم کرمان، تهران، 1370 ش؛ پورداود، ابراهیم، هرمزد‌نامه، تهران، 1331 ش؛ پورهادی، مسعود، فرهنگ خوراک مردم گیلان، رشت، 1389 ش؛ پوریاوری، فروغ، «یزد، جلوه‌گاه مدارا و دین‌باوری»، سفر، تهران، 1370 ش، شم‍ 1؛ پیرزاده، محمدعلی، سفرنامه، به کوشش حافظ فرمانفرماییان، تهران، 1342 ش؛ تاورنیه، ژان باتیست، سفرنامه، ترجمۀ حمید ارباب‌شیرانی، تهران، 1383 ش؛ تحفة الغرایب، منسوب به محمد بن ایوب حاسب، به کوشش جلال متینی، تهران، 1391 ش؛ ثواقب، جهان بخش، دریاچۀ پریشان و فرهنگ منطقۀ فامور، شیراز، 1386 ش؛ جامع الصنایع، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1389 ش؛ جانب‌اللٰهی، محمدسعید، پزشکی سنتی و عامیانۀ مردم ایران، تهران، 1390 ش؛ جرجانی، اسماعیل، ذخیرۀ خوارزمشاهی، به کوشش محمدرضا محرری، تهران، 1382 ش؛ جعفری دو‌آبسری، محمدعلی، فرهنگ عامۀ رودبار (گیلان)، رشت، 1388 ش؛ حاتمی، حسن، باورها و رفتارها، گذشته در کازرون، بی‌جا، 1385 ش؛ حبیش تفلیسی، کامل التعبیر، به کوشش حسین رضوی برقعی، تهران، 1388 ش؛ حجازی، شبنم و علیرضا یاراحمدی، غذاهای محلی و سنتی استان مرکزی، تهران، 1383 ش؛ حکمت یغمایی، عبدالکریم، جندق، روستایی کهن بر کران کویر، تهران، 1353 ش؛ خاور، زری، هنر آشپزی در گیلان، تهران، 1388 ش؛ خدیش، حسین، فرهنگ مردم شیراز، شیراز، 1385 ش؛ خلج، حسین، «آیین زناشویی در آینه‌ورزان»، انتشارات ادارۀ فرهنگ عامه، به کوشش صادق کیا، تهران، 1341 ش، شم‍ 2؛ خواب‌گزاری، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1346 ش؛ خوروش دیلمانی، علی، جشنهای باستانی ایران، تهران، 1342 ش؛ خیراندیش، مهدی، بل بر بلندای فارس، شیراز، 1389 ش؛ دانشور، محمود، دیدنیها و شنیدنیهای ایران، تهران، 1327- 1329 ش؛ درخت آسوریگ، ترجمۀ یحیى ماهیار نوابی، تهران، 1363 ش؛ درویشیان، علی‌اشرف، افسانه‌ها، نمایشنامه‌ها و بازیهای کردی، تهران، 1367 ش؛ همو، فرهنگ کردی کرمانشاهی، تهران، 1375 ش؛ همو و رضا خندان، فرهنگ افسانه‌های مردم ایران، تهران، 1379 ش؛ دریابندری، نجف، کتاب مستطاب آشپزی، تهران، 1384 ش؛ ده‌بزرگی، ژیلا، «سفره‌های کهن ایرانی»، چیستا، تهران، 1386 ش، س 24، شم‍ 236-237؛ دهخدا، علی‌اکبر، امثال و حکم، تهران، 1352 ش؛ ذوالفقاری، حسن، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثلهای فارسی، تهـران، 1388 ش؛ راوندی، محمد، راحـة الصدور، بـه کوشش محمد اقبال، تهـران، 1333 ش؛ رحمانی‌نژاد، زیور، سفرۀ ایل قشقایی، تهران، 1388 ش؛ رسولی، غلامحسن، پژوهشی در فرهنگ مردم پیرسواران، تهران، 1378 ش؛ رضایی، عبدالعظیم، تاریخ نوروز و گاه‌شماری ایران، تهران، 1379 ش؛ رضایی، غلامرضا، شهر من فسا از نگاهی دیگر، شیراز، 1387 ش؛ رضی، هاشم، دانشنامۀ ایران باستان، تهران، 1381 ش؛ رفیع‌زاده، فرشته، چهارشنبه‌سوری، تهران، 1382 ش؛ رمضان‌خانی، صدیقه، فرهنگ زرتشتیان یزد، تهران، 1387 ش؛ رنجبر، حسین و دیگران، سرزمین و فرهنگ مردم ایزدخواست، تهران، 1373 ش؛ سالاری، عبدالله، فرهنگ مردم کوهپایۀ ساوه، تهران، 1379 ش؛ سرنا، کارلا، آدمها و آیینها در ایران، ترجمۀ علی‌اصغر سعیدی، تهران، 1362 ش؛ سرورالدین، محمد، طب المفید، تهران، 1357 ش؛ سروشیان، مهوش، «خوراکهای آیینی و سنتی زرتشتیان در ایران»، سروش پیر مغان (نک‍ : هم‍ ، بدیعی)؛ سعدی، غزلها، به کوشش غلامحسین یوسفی، تهران، 1385 ش؛ سعیدی، سهراب، فرهنگ مردم میناب، تهران، 1386 ش؛ سلطان محمود بن محمد، آداب المضیفین و زاد الآکلین، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1388 ش؛ سنایی، حدیقة الحقیقة، به کوشش محمدتقی مدرس رضوی، تهران، 1359 ش؛ همو، دیوان، به کوشش محمدتقی مدرس رضوی، تهران، 1341 ش؛ سیدی، مهدی، چراغ برات خراسان (فروردگان باستان)، مشهد، 1374 ش؛ شاردن، ژان، سیاحت‌نامه، ترجمۀ محمد عباسی، تهران، 1336 ش؛ شاملو، احمد، کتاب کوچه، حرف الف، تهران، 1388 ش؛ شاه‌حسینی، علیرضا، چوداریها، قبیله‌ای کویرنشین، سمنان، 1383 ش؛ شریعت‌زاده، علی‌اصغر، فرهنگ مردم شاهرود، تهران، 1371 ش؛ شکورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم عامۀ مردم خراسان، تهران، 1346 ش؛ شکوری، چنگیز، سیری در کوچ‌نشینان تالش، رضوانشهر، 1382 ش؛ شهری، جعفر، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، تهران، ج 4-5، 1369 ش، ج 2، 1378 ش؛ همو، طهران قدیم، تهران، ج 1، 1370 ش، ج 3، 1383 ش؛ صفی‌نژاد، جواد، مونوگرافی ده طالب‌آباد، تهران، 1355 ش؛ طباطبایی اردکانی، محمود، فرهنگ عامۀ اردکان، تهران، 1381 ش؛ عباسی، مصطفى‌قلی، بستک و جهانگیریه، تهران، 1372 ش؛ عبدالله گروسی، عباس، «آیینهای زایش و رویش در جنوب کرمان»، کرمان‌شناسی، به کوشش محمدعلی گلاب‌زاده، کرمان، 1369 ش؛ همو، «چشم‌اندازی به جشنها و آیینهای نوروزی در مناطق ایران»، کتاب ماه هنر، تهران، 1379 ش، شم‍ 29-30؛ عسکری‌عالم، علی‌مردان، فرهنگ عامۀ لرستان، خرم‌آباد، 1386 ش؛ علامه، صمصام‌الدین، یادگار فرهنگ آمل، تهران، 1338 ش؛ علمداری، مهدی، فرهنگ عامیانۀ دماوند، به کوشش فرهاد فیاض، تهران، 1379 ش؛ فاروقی، عمر، نظری به تاریخ و فرهنگ سقز کردستان، سقز، محمدی؛ فره‌وشی، بهرام، جهان ‌فروری، تهران، 1355 ش؛ فطوره‌چی، مینو، سیمای جامعه در آثار سنایی، تهران، 1384 ش؛ فقیری، ابوالقاسم، باورهای سرزمین مادری‌ام، شیراز، 1389 ش؛ فلاندن، اوژن، سفرنامه، ترجمۀ حسین نورصادقی، اصفهان، 1324 ش؛ کتیرایی، محمود، از خشت تا خشت، تهران، 1348 ش؛ کخ، ه‍‌ ‌. م.، از زبان داریوش، ترجمۀ پرویز رجبی، تهران، 1379 ش؛ کرباسی راوری، علی، فرهنگ مردم راور، تهران، 1365 ش؛ کرزبر یاراحمدی، غلامحسین، فرهنگ مردم بروجرد، به کوشش علی آنی‌زاده، تهران، 1388 ش؛ کیانی، منوچهر، سیه‌چادرها، تهران، 1371 ش؛ گلاب‌زاده، محمدعلی، زن کرمانی، روشنای زندگانی، کرمان، 1390 ش؛ لمعه، منوچهر، فرهنگ عامیانۀ عشایر بویراحمدی و کهگیلویه، تهران، 1353 ش؛ لهسایی‌زاده، عبدالعلی و عبدالنبی سلامی، تاریخ و فرهنگ مردم دوان، شیراز، 1380 ش؛ مارتسلف، اولریش، طبقه‌بندی قصه‌های ایرانی، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران، 1371 ش؛ ماهیار نوابی، یحیى، حاشیه بر درخت آسوریگ (هم‍ ‌)؛ مباشری، محبوبه، فرهنگ عامه در مثنوی، تهران، 1389 ش؛ متون پهلوی، گردآوری جاماسب ـ آسانا، ترجمۀ سعید عریان، تهران، 1371 ش؛ مجیدی خامنه، فریده، «نان ترکمن: خوراک و باورهای عامیانه و فرهنگی ترکمنها»، خوراک و فرهنگ، به کوشش علیرضا حسن‌زاده، تهران، 1387 ش؛ محتاط، محمدرضا، سیمای اراک، اراک، چاپخانۀ هما؛ محمد بن منور، اسرار التوحید، تهران، 1313 ش؛ مختارپور، رجبعلی، دو سال با بومیان جزیرۀ کیش، تهران، 1387 ش؛ مرادی، عیسى، ترانه‌ها، زبانزدها و فرهنگ عامۀ مردم کرمان، کرمان، 1387 ش؛ مزداپور، کتایون، «تـداوم آداب کهـن در رسمهای معـاصر زرتشتیـان در ایـران»، فـرهنگ، تهـران، 1383 ش، س 17، شم‍ 1-2؛ همو، «مار جادو و زیبایی پروانه»، فصلنامۀ فرهنگ مردم، تهران، 1387 ش، س 7، شم‍ 27- 28؛ مظلوم‌زاده، محمدمهدی، آشپزی در فرهنگ مردم کازرون، تهران، 1383 ش؛ معصومی، غلامرضا، «عروسی در ایل کلهر»، هنر و مردم، تهران، 1354 ش، س 14، شم‍ 159-160؛ معطوفی، اسدالله، تاریخ، فرهنگ و هنر ترکمان، تهران، 1383 ش؛ معیرالممالک، دوستعلی، یادداشتهایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه، تهران، 1351 ش؛ مولوی، مثنوی معنوی، به کوشش نیکلسن، تهران، 1382 ش؛ مؤید‌محسنی، مهری، فرهنگ عامیانۀ سیرجان، کرمان، 1386 ش؛ مهرین، مهرداد، خواص میوه‌ها ـ خوراکیها، تهران، 1371 ش؛ میرشکرایی، محمد، «تحلیلی از رسم سنتی چهلم بهار در پاریز»، کرمان‌شناسی، به کوشش محمدعلی گلاب‌زاده، تهران، 1369 ش؛ همو، «کوسه، گشنیز و عروسکهای باران»، سروش پیر مغان (نک‍ : هم‍ ، بدیعی)؛ میرکاظمی، حسین، افسانه‌های شمال، تهران، 1372 ش؛ میرنیا، علی، فرهنگ مردم (فولکلور ایران)، تهران، 1369 ش؛ نادری، علی‌اصغر، میغان‌نامه، سمنان، 1389 ش؛ ناصری، عبدالله، فرهنگ مردم بلوچ، رسالۀ تایپی، 1358 ش؛ نجفی آشتیانی، ابوالقاسم، نیم‌نگاهی به آشتیان، تهران، 1385 ش؛ نفیسی، سعید، تاریخ تمدن ایران ساسانی، تهران، 1331 ش؛ نفیسی، علی‌اکبر، فرهنگ، تهران، 1319-1320 ش؛ نمیرانیان، کتایون، «نوروز در بین زرتشتیان شهر کرمان»، سروش پیر مغان (نک‍ : هم‍ ، بدیعی)؛ نورالله، «مادة الحیاة، رساله در علم طباخی»، کارنامه و مادة الحیاة (متن دو رساله در آشپزی از دورۀ صفوی)، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1360 ش؛ نوردن، هرمان، زیر آسمان ایران، ترجمۀ سیمین سمیعی، تهران، 1356 ش؛ نیر‌نوری، حمید، سهم ایران در تمدن جهان، تهران، 1375 ش؛ نیکنام، کورش، «جشن نوروز و زرتشتیان ایران»، کتاب ماه هنر، تهران، 1379 ش، شم‍ 29-30؛ واعظ تقوی، محمدتقی، فرهنگ اصطلاحات کرمان، کرمان، 1363 ش؛ وکیلیان، احمد، رمضان در فرهنگ مردم، تهران، 1376 ش؛ ویزه‌هوفر (ض: ویسهوفر)، یوزف، ایران ‌باستان، ترجمۀ مرتضى ثاقب‌فر، تهران، 1378 ش؛ ویلز، چارلز جیمز، تاریخ اجتماعی ایران در عهد قاجاریه، ترجمۀ سید عبدالله، به کوشش جمشید دودانگه و مهرداد نیکنام، تهران، 1363 ش؛ هدایت، صادق، نیرنگستان، تهران، 1342 ش؛ همایونی، صادق، «خواستگاری، نامزدی، عقد و عروسی در شیراز»، خرد و کوشش، تهران، 1353 ش، شم‍ 15؛ همو، زنان و سروده‌هایشان در گسترۀ فرهنگ مردم ایران‌زمین، تهران، 1391 ش؛ همو، فرهنگ مردم سروستان، مشهد، 1371 ش؛ یاوری، حسین و بهاره عابدین مقانکی، فرهنگ عامه، تهران، 1389 ش؛ یوستی، فردیناند، یک روز از زندگانی داریوش، ترجمۀ صادق رضازادۀ شفق، تهران، 1314 ش؛ نیز:

Aubin, E., La Perse d’aujourd’hui, Paris, 1908; Jackson, A. V. W., Persia Past and Present, London, 1909; MacKenzie, D. N., A Concise Pahlavi Dictionary, London, 1971; Massé, H., Croyances et coutumes persanes, Paris, 1938; Orsolle, E., Le Caucase et la Perse, Paris, 1885; Polak, J. E., Persien, das Land und seine Bewohner, Leipzig, 1865..
نیره افتخاری