شیرینی

در مراسم چهارشنبه‌سوری (ه‍ م)، شیرینی در تمامی مناطق هم به‌صورت نوعی تنقل و هم برای مژدگانی به کار می‌رود. در خراسان، شب چهارشنبه‌سوری اهل هر خانه‌ دور هم جمع می‌شوند و آجیل و شیرینی می‌خورند (شکورزاده، 66). مردم تکاب در روز گذاشتن کرسی، بر روی آن آب‌نبات (ه‍ م) و شیرینی می‌گذارند و معتقدند با این کار تا روز برداشتن کرسی همۀ افراد خانواده شیرین‌کام خواهند بود (انجوی، همان، 2 / 4).
آیین «کجاوه‌اندازی» در آذربایجان و «شال‌اندازی» در مناطق دیگر در شبهای نزدیک عید نوروز و شب چهارشنبه‌سوری نمادی از نیاز و فدیه به فروهرها ست؛ بدین ترتیب که در آذربایجان، جعبه‌های کوچکی با کاغذهای رنگین به شکل کجاوه می‌سازند و ریسمانی به آن می‌بندند، آنگاه جوانان بر بام خانه‌ها می‌روند و کجاوه را از کنار پنجره‌ها یا سوراخهای بام می‌آویزند و کسانی که در خانه‌ها نشسته‌اند، شیرینی یا خشکبار برایشان می‌ریزند (رضایی، عبدالعظیم، 124-125؛ نیز نک‍ : فره‌وشی، 22). در رسم شال‌اندازی این امر بیشتر بین جوانانی که نامزد دارند، دیده می‌شود که شال انداختۀ آنان از بام خانه با شیرینی پر می‌شود (رضایی، عبدالعظیم، همانجا). در مراسم قاشق‌زنی (ه‍ م) گاهی صاحب‌خانه در کاسه‌های افراد شیرینی یا پول می‌گذارد (بلوکباشی، 60). در چهارشنبه‌سوری، مردم گیلان به اجرا‌کنندگان مراسم «عروس‌گولی» شیرینی اهدا می‌کردند (رفیع‌زاده، 25).
زردشتیان در مراسم «سدره‌پوشی» سفره‌ای بزرگ به رنگ سفید در اتاق می‌گسترانند و در کنار دیگر ملزومات، شیرینی بر سر آن می‌گذارند. در پایان مراسم، موبد در حال سرودن اوستا، آویشن و برنج و شیرینی بر سر سدره‌پوش می‌ریزد (آذرگشسب، 164-166؛ نیز نک‍ : رمضان‌خانی، 213). زردشتیان یزد در جشن مهرگان سفره می‌گسترانند و افزون‌بر دیگر ملزومات، شیرینی و شربت نیز روی آن قرار می‌دهند (ده‌بزرگی، 453-454؛ بدیعی، 587). در این جشن، برای تازه‌دامادان و نامزدان آنها شیرینی و هدیه می‌برند (فره‌وشی، 95).
مصرف شیرینی در آداب مرتبط با شب یلدا (ه‍ م) نیز رایج است. گاهی بر سر سفرۀ این شب 40 نوع شیرینی می‌گذارند که در آخر شب تمامی افراد خانواده مقداری از شیرینیها را در ظرفی می‌ریزند و به بام خانه می‌روند و یک‌صدا شعر ویژۀ این شب را می‌خوانند (انجوی، جشنها، 2 / 160-161). در شهرک طالقان، در شب چله، بچه‌ها دسته‌دسته در حال شعرخواندن به در خانۀ قوم و خویش‌ می‌روند تا شیرینی بگیرند (همان، 1 / 27).
در شهراب اراک دخترهای خانوادۀ داماد در شب چله مجمعه‌های هدیه، خوردنی و شیرینی را برای نامزد وی می‌برند (همان، 1 / 22-23). اهالی خوی برای آراستن شب چله‌ای، دورتادور 12 بشقاب، شیرینیهای رنگارنگ می‌چیدند؛ سپس هدیه‌ها را در وسط آنها قرار می‌دادند (همان، 2 / 35-36). گاهی، خانوادۀ عروس هنگام باز‌پس‌دادن مجمعه‌ها درون یکی از آنها یک جعبه شیرینی می‌گذاشت (همان، 2 / 32). 

شیرینی در دیگر جشنها

تقریباً در همۀ مناطق ایران مردم در مراسم نیمۀ شعبان شیرینی و شربت پخش می‌کنند. مردم استان مرکزی در این جشن در محل گذر مردم در کوچه و بازار شیرینی، میوه و یا شربت می‌دهند (حجازی، 162؛ اخوان، 155؛ شریعت‌زاده، 389-390). کودکان مینابی در جشن نیمۀ شعبان با عنوان «حق لیلی» (آرگیزگردانی) به شکل گروهی، با کیسه‌ای در دست از خانه خارج می‌شوند و برای گرفتن شیرینی و شکلات، به‌عنوان عیدی، مقابل در خانه‌ها با صدای بلند شعر می‌خوانند (سعیدی، 366).
اهالی کازرون در عید غدیر (ه‍ م) جشنی به نام «هودَهُمَکی» برگزار، و طی آن شیرینی و نقل پخش می‌کنند. زنان چند روز پیش از این مراسم، با مقداری شیرینی به 7 مغازۀ بزازی می‌روند و آن را با 7 تکه پارچه تعویض می‌کنند تا با آنها در شب جشن، برای فرزندشان لباس بدوزند (حاتمی، 82).
در روز عید فطر (ه‍ م) نیز همانند سایر اعیاد اسلامی، مردم به صرف و پخش شیرینی می‌پردازند. در مناطقی از خوزستان و ترکمن‌صحرا، این رویه چشمگیرتر است. اهالی بردخون از توابع بوشهر در این روز شیرینیهای «نان زرد» و «نان شیرین» پخش می‌کنند (وکیلیان، 164؛ معطوفی، 3 / 2020). خانواده‌های داماد و عروس در فرنق خمین و بسیاری مناطق دیگر، در این روز برای هم شیرینی، میوۀ فصل و هدیه می‌فرستند (وکیلیان، 167).
در ماه رمضان، در بیشتر خانه‌ها و شیرینی‌پزیها، زولبیا و پشمک درست می‌کنند (حجازی، 155). زنهای یزدی عقیده دارند که در مراسم ختم قرآن در این ماه، هرکسی سعادت خواندن سورۀ توحید نصیبش شود، باید «دهن‌شیرینی» بدهد، که می‌تواند نقل، حلوای برنجی، زولبیا و جز اینها باشد. او باید دهن‌شیرینی را روز عید فطر بعد از خواندن نماز در مسجد تقسیم کند (وکیلیان، 70). مردم لرستان پس از نماز عید فطر در مساجد و حسینیه‌ها با نقل گشنیز و شیرینی پذیرایی می‌شوند (برزویی، 51).
در روز عید قربان (ه‍ م)، ترکمنها همانند نوروز شیرینیهای گوناگون می‌پزند (میرنیا، 14) و مردم بستک و جهانگیریه به دید‌و‌بازدید می‌روند و شیرینی می‌خورند (عباسی، 79).
در سقز کردستان پس از خواندن نماز عید قربان به گورستان می‌روند و بر سر مزار جوانان ناکام نقل و شیرینی پخش می‌کنند (فاروقی، 306).
مردم کردستان تولد پیامبر (ص) را با جشن بزرگی به نام «عید مولود» برگزار می‌کنند. در این مراسم یک سینی مسی از شیرینیجات وسط مجلس قرار می‌دهند و شروع به خواندن مولودنامه می‌کنند؛ در ‌پایان، شیرینیهای تبرک‌شده میان حاضران و همسایه‌ها تقسیم می‌شود (همو، 302-303).

شیرینی در آیینهای سور

پذیرایی با شربت و شیرینی یا چای و شیرینی از بایسته‌های مراسم مربوط به ازدواج، در تمام مراحل آشنایی و خواستگاری، نامزدی، رخت‌بران، عقدکنان، عروسی و روز پاتختی و پاگشا ست؛ در مناطق مختلف ایران، مهمانان به هر شکل که پذیرایی شوند، در‌نهایت از شیرینی بهره می‌‌‌برند (نک‍ : لهسایی‌زاده، 136، 140، 144؛ رمضان‌خانی، 224-225؛ نوردن، 56، 91؛ همایونی، «خواستگاری ... »، 143). برای اعلام رسمی نامزدی، خانوادۀ پسر انگشتر، یک خوانچه شیرینی و گاهی میوه به خانۀ پدر دختر می‌فرستادند تا دختر و پسر نامزد شوند (ماسه، 61؛ نیز نک‍ : رنجبر، 317؛ گلاب‌زاده، 177- 178). در ایل قشقایی در خاتمۀ این مراسم که «شال‌انگشتر» نام دارد، پس از تحویل هدیه‌ها، شیرینی صرف می‌شود (کیانی، 277). از روز نشان‌کردن تا شب عروسی، خانوادۀ داماد موظف است تا در مناسبتهای مختلف، مجمعه‌ای حاوی هدیه و شیرینی به خانۀ عروس ببرد (لهسایی‌زاده، 136؛ نیز نک‍ : فاروقی، 283). این رسم، صورتی تغییر‌یافته از عادتی کهن در میان ایرانیان است (اینوسترانتسف، 133). نمونه‌هایی متفاوت از این رفتار را امروزه در بین تمامی خرده‌فرهنگها می‌توان دید: داماد زردشتی در «جشن برفی» به مناسبت بارش نخستین برف زمستانی، برای عروس خود شیرینی می‌برد (رمضان‌خانی، 239)؛ در اصطهبانات فارس، پیش از ماه رمضان از طرف خانوادۀ داماد برای عروس شیرینی و هدیه فرستاده می‌شود (وکیلیان، 170)؛ در کاشان، در شب قتل ابن‌ملجم، داماد برای عروس پارچه و جعبه‌ای شیرینی می‌فرستد (همو، 166)؛ در میغان شاهرود اگر نامزدها تا اول محرم عروسی نکنند، از طرف خانوادۀ عروس لباس، فطیر و شیرینی به منزل داماد می‌آورند (نادری، 256).
شیرینی‌خوران یا همان مراسم بله‌برون (ه‍ م) بدین شرح است که پس از انجام گفت‌وگوهای لازم و به‌دست‌آوردن نتیجۀ مطلوب، خانوادۀ داماد و برخی از خویشان نزدیک عروس در منزل مادر عروس جهت «بله‌برون» جمع می‌شوند و دربارۀ مهریه، جهیزیه و شیربها صحبت می‌کنند تا به توافق برسند؛ این مراسم با خوردن شیرینی به پایان می‌رسد (نک‍ : خیراندیش، 381-382).
شیرینی از مهم‌ترین اجزاء سفرۀ مراسم عقد (ه‍ م) است (هدایت، 28- 29)؛ در مراسم خوانچه‌بران یا فرستادن لوازم سنتی پای سفره، خانوادۀ داماد چندین خوانچه ‌پر از شیرینی می‌فرستادند (حکمت، 113؛ شهری، تاریخ، 5 / 76؛ خیراندیش، 383). زردشتیان بعد از عقد و خواندن دعای تندرستی، مقداری شیرینی، برنج و جز اینها بر سر داماد می‌ریزند؛ پس از اتمام مراسم، شیرینی را به پسر‌بچه‌ای می‌دهند که معمولاً با داماد نسبت نزدیکی دارد (آذرگشسب، 184).
در مراسم عقدکنان، بعد از بله گفتن عروس، مادر او یا داماد بشقاب شیرینی را بین افراد می‌گرداند. در گذشته، بعد از مراسم عقد، برای حق قدم عاقد یک کله‌قند، مقداری نبات و شیرینی، و یک دستمال ابریشمی به وی اهدا می‌شد (لهسایی‌زاده، 137). داماد برای نخستین دیدار از عروس، بعد از مراسم عقد به مجلس زنانه می‌رفت و کنار عروس می‌نشست و میز کوچکی که روی آن شیرینی و سکه‌های کوچک سیم و زر بود، جلو او می‌گذاشتند. پس از آنکه داماد قدری از شیرینیها را می‌خورد، مادر و خواهران وی بقیۀ آن را روی سر داماد و عروس می‌ریختند (آلمانی، 261- 262). برخی بر این باور بودند که اگر دختری از این شیرینی شاباش‌شده بخورد، بختش باز می‌شود (هدایت، 114). در برخی از مناطق، برای اینکه پای داماد به خانۀ عروس باز شود، فردای روز عقد از خانۀ عروس چند طبق شیرینی و میوه به اسم «جاخالی‌با» به خانۀ داماد می‌فرستادند (شهری، طهران، 3 / 110). 
در سقز کردستـان، در مراسم لباس‌بریدن که چند روز پیش از عروسی برپا می‌شود، زنانی از دو خانوادۀ عروس و داماد پس از خرید پارچه، مقداری آب‌نبات و شیرینی روی پارچه‌ها می‌ریزند و دسته‌جمعی می‌خورند (فاروقی، 283-284). در ایزدخواست چند روز قبل از عروسی، داماد و دوستانش برای هیزم‌آوردن به صحرا می‌رفتند و هنگام بازگشت، مقداری هیزم به خانۀ عروس می‌بردند. مادر‌ عروس در‌عوض، به هریک از آنها یک دستمال و مقداری شیرینی می‌داد (رنجبر، 318- 319). همچنین، در مراسم «آدم‌طلبان» به کسانی که برای دعوت‌کردن به منزل افراد می‌رفتند، بشقابی شیرینی داده می‌شد که آن را در کیسه می‌ریختند و با خود می‌بردند (همو، 319).
ترکمنها چند روز قبل از عروسی، مراسمی به نام «دوز دادشماق» (شبیه شیرینی‌خوران) برگزار می‌کنند. در این مراسم، خانوادۀ داماد به تهیۀ شیرینیهایی چون «پیشمه»، «اکمک»، «قاتلاما» و جز اینها می‌پردازند؛ سپس آنها را در سفره‌های دست‌بافت می‌گذارند و به منزل عروس می‌فرستند (معطوفی، 3 / 2131-2132). در ایل کلهر، چند روز پیش از عروسی، در خانۀ عروس نوعی نان‌شیرینی به نام «بژی» می‌پزند و به همراه کشمش و نخودچی در کیسه‌ای می‌ریزند. این خوراکی را که «ناوپِلَکانه» نام دارد، روز عروسی همراه عروس به خانۀ داماد می‌فرستند (معصومی، 63).
در آمل، صبح روز حنابندان (ه‍ م)، عروس با چند تن از همسالان خود به حمام می‌رفت؛ آنها شربت و شیرینی با خود می‌بردند و در آنجا همراه دیگران می‌خوردند (علامه، 123؛ نیز نک‍ : شهری، همان، 1 / 518، نیز حاشیۀ 109). در پیرسواران از توابع ملایر، خانوادۀ داماد در شب حنابندان، مقداری شیرینی خانگی، نقل گشنیزی و حنای خشک در مجمعه‌ای می‌گذاشتند و به‌صورت طبق‌کش به خانۀ عروس می‌بردند (رسولی، 331). در آینه‌ورزان، این رسم را خانوادۀ دختر اجرا می‌کرد (خلج، 7). در این شهر، پس از رفتن داماد به گرمابه، برایش مراسم «پاتختی» می‌گرفتند و به فراخور توان مالی، مبلغی پول و شیرینی به او هدیه می‌دادند. در خاتمۀ مراسم، دلاک بشقابی شیرینی برمی‌داشت و بالای تخت می‌رفت و در دهان داماد و هریک از ساقدوشها شیرینی می‌گذاشت و شادباش می‌گفت (همو، 10).
در میناب، هنگام حمام بردن داماد، مقداری شیرینی روی درخت بی‌خار برای جنها قرار می‌دادند؛ زیرا عقیده داشتند که اگر به آنها شیرینی ندهند، عروس یا داماد بیمار می‌شوند (سعیدی، 238). همچنین، هنگام برگشتن داماد به خانه، در طول راه بر سرش برنج، نقل و شیرینی می‌ریختند تا در نظر مردم و خانوادۀ عروس شیرین شود (همو، 239). در این شهر، عروس و داماد 7 روز بعد از عروسی به منزل پدر داماد می‌روند و آنجا عروس باید بر شیرینی پا بگذارد تا قدمش خیر باشد (همو، 245). اگر عروس و داماد قبل از اینکه 40 روز از ازدواجشان بگذرد، به عروسی دیگری بروند، تکه‌ای شیرینی به عروس و داماد می‌دهند و از آنها شیرینی می‌گیرند؛ زیرا بر این باورند که اگر شیرینی نگیرند، بچه‌دار نمی‌شوند (همو، 244).
در ایل قشقایی، عروس موظف است پس از مراسم عروسی به هر خانواده‌ای که در مراسم شرکت کرده است، هدیه‌ای، هرچند کوچک، به همراه مقداری شیرینی بدهد (کیانی، 293). گاهی در پایان عروسی، سینیهای شیرینی به همراه دستمال یا جوراب می‌آورند و هر مهمانی یکی از آنها را برمی‌دارد (امان‌اللٰهی، 117، 119).
در مناطق جنوبی کرمان، مراسم «شکرپاره‌کنی» برگزار می‌شود. در این مراسم، پس از اینکه داماد لباس نو پوشید، گروهی نقل و شیرینی پخش می‌کنند و ترانه‌های محلی با مضمونهای شیرینی خوردن مهمانان و پوشیدن لباس داماد، با ساز اجرا می‌شود (گلاب‌زاده، 594). داماد ترکمن در روز عروسی از نقطه‌ای مرتفع، شیرینی و شکلات بر سر عروس و یا در میان جمعیت پرتاب می‌کند (معطوفی، 3 / 2154؛ نیز نک‍ : کیانی، همانجا).
اهالی ایل قشقایی برای صبحانۀ نخستین روز عروس، در خانۀ داماد شیرینی «برشلوک» درست می‌کنند (رحمانی‌نژاد، 109). عصر روز سوم که عروس و داماد هنوز در حجله هستند، خانوادۀ داماد با صندوقی از نقل و شیرینی به منزل عروس می‌روند (خلج، 12؛ برای آگاهی بیشتر، نک‍ : ه‍ د، پاتختی).
مراسم «مادر‌زن سلام» در مناطق مختلف به گونه‌هایی متنوع برگزار می‌شود و در بیشتر آنها مادر عروس باید هدیه بدهد که این کار با شیرینی همراه است (برای نمونه، نک‍ : همایونی، فرهنگ، 550). زردشتیان در مراسم پاگشا (ه‍ م) مخلوطی از سنجد، بادام، آویشن و شیرینی بر سر عروس و داماد می‌ریزند (رمضان‌خانی، 242). این رسم هنگام ورود عروس به خانۀ داماد نیز اجرا می‌شود. زمانی هم که عروس وارد حجله می‌شود، داماد به دهان او شیرینی می‌گذارد (آذرگشسپ، 185-186).
شیرینی در مراسم مربوط به تولد، سیسمونی و ختنه‌سوران (ه‍ م) جایگاهی ثابت دارد. مردم بلوچ در مراسم شستن و غسل‌دادن نوزاد، از مهمانان با شیرینی و یا حلوای مخصوص زائو پذیرایی می‌کنند (ناصری، 97). در بستک وقتی کسی صاحب فرزند می‌شود، مقداری شیرینی تهیه می‌کند و آن را زیر گهوارۀ نوزاد می‌گذارد تا به بچه‌های خردسال و همسایه‌ها بدهد. آنها به این شیرینی «زیر گهواره / زیرِ بِهْنه» (بالود، 200)، و به آجیل و شیرینیهایی که جلو مهمان می‌گذارند، «فاله» می‌گویند (همو، 232).
در مراسم شب شیش (ه‍ م)، مقداری شیرینی و خشکبار حاضر می‌کنند و ماما اندکی از آن را به بچه می‌خوراند (هدایت، 39). در اراک، در این شب ولیمه می‌دهند و مهمانان هدایایی چون شیرینی و کله‌قند به همراه می‌آورند (محتاط، 2 / 286). در مراسم حمام بردن زائو، مقدار زیادی شربت، شیرینی، قاووت و میوه از خانۀ زن می‌آورند و در بین همه تقسیم می‌کنند (همو، 2 / 288؛ نیز نک‍ : شهری، تاریخ، 3 / 30؛ حاتمی، 55؛ کتیرایی، 64). در خوانسار، مادران برای دخترانشان سیسمونی نوزاد تهیه می‌کردند. آنها بقچه‌ها را با شیرینی روی هم می‌گذاشتند و کسانی را اجیر می‌کردند و وسایل را می‌فرستادند (امیری، 65).
در مراسم ختنه‌سوران در کوهپایۀ ساوه افزون‌بر انعام، شیرینیهایی را که هدیه آورده‌اند، به دلاک می‌دهند (سالاری، 206). در منطقۀ فامور کازرون، هنگام این مراسم سفرۀ مفصلی از شیرینیها پهن می‌شود و اهالی روستا دعوت می‌شوند؛ در این بین، به هر خانه مقداری شیرینی می‌دهند و در قبالش مقداری پول به‌عنوان هدیه برای پسر دریافت می‌کنند (ثواقب، 330). اهالی شوشتر هنگام ختنۀ پسر‌بچه، مقداری شیرینی در دهانش می‌گذارند (دانشور، 1 / 60).