زیورآلات

انواع زیورآلات

 به‌طورکلی زیورآلاتی که در دنبالۀ مقاله بدانها پرداخته می‌شود، شامل اینها ست: زیورهای سر و صورت، و زیورهای لباس و کمر. توضیح اینکه به هریک از عناوین گوشواره، گردن‌بند، سینه‌ریز، دست‌بند (ه‍ م‌م)، انگشتر (ذیل)، و پابند (نک‍ : ه‍ د، خلخال) ذیل مقالۀ مستقلی پرداخته شده است. 

1. زیورهای سر و صورت

 در سمنان، زنان روی روسری زیوری به نام چَنگِه می‌بندند. این زیور که بیشتر در مراسم عروسی کاربرد دارد، یک نوار پارچه‌ای پهن است که روی آن سکه‌دوزی و مرواریددوزی شده است (حسنی، 213-214). دیگر زیور مخصوص پوشش سر در این منطقه، چَنگوم نام دارد که شامل صفحاتی از نقره است که با نوارهای نقره نیز ملیله‌کاری، و به‌وسیلۀ زنجیر به یکدیگر وصل می‌شوند؛ برخی قسمتهای آن نیز با فیروزه و یا دیگر سنگهای قیمتی تزیین می‌شود. چنگوم را با دو قلابی که در دو سر آن قرار دارد، روی سربند می‌بندند (همانجا). در این منطقه، زنان در زیر گلو، زیوری به نام شِدِّه به روسری وصل می‌کنند که از رشته‌ای از میخک، مهره و سکۀ به‌نخ‌کشیده‌شده درست می‌شود (همو، 219). 
در لرستان، روی سر عروس سَروَن می‌گذارند که شامل چند عدد چارقد ظریف و گل‌دار ابریشمی در رنگهای مختلف است و جلو سَروَن را با قطعاتی از طلا و نقره و مهره‌های نفیس تزیین می‌کنند (شادابی، 101-102). در منطقۀ بختیاری، زنان زیوری به نام بُن‌نایی (زیرگردنی) را در زیر گلو و محل عبور مِینا (شالی رنگارنگ از جنس حریر)، به بند لچک، سنجاق می‌کنند. این زیور نوعی پلاک معمولاً از نقره یا طلا، و به شکل دایره یا مربع است. دیگر زیورآلات این منطقه اینها ست: پَس‌سَری، شبیه به بُن‌نایی است و در پشت لچک نصب می‌گردد؛ تَک‌سری، مانند پس‌سری است، ولی به سمت راست یا چپ لچک آویزان می‌کنند و شامل چند رشته مهرۀ ریز رنگارنگ است. دختران و زنان جوان برای زیبایی، آن را به مینا آویزان می‌کنند (داودی، 379)؛ مِن‌زُلفی نیز از جنس نقره است و بیشتر در وسط پیشانی قرار می‌گیرد (همانجا). 
در سیستان و بلوچستان، زیور سَربند شامل دایره‌هایی طلایی، مزین به فیروزه و یاقوت است که آن را بر روی پارچه‌ای که دو سرش گل‌دوزی شده، می‌دوزند و بر بالای پیشانی قرار می‌دهند و دو سر پارچه را در پشت سر گره می‌زنند (ناصح، 119-120؛ نیز نک‍ : ناصری، 142). در هرمزگان، لچک مخصوص سر عروس با زیورآلاتی چون بند شَمَر (نوعی سکۀ طلا)، ماهَک (از جنس طلا با اشکال متفاوت) و جز اینها تزیین می‌گردد. گاه زیورآلات عروس آن‌قدر زیاد است که برای عروس سنگینی می‎کند و حتى منجر به از حال رفتن عروس می‎گردد (خطیبی‎زاده، 1 / 12). از دیگر زیورآلات مربوط به پوشش سر در هرمزگان، لؤلؤ است که زنان بیشتر به بند لچک آویزان می‌کنند (صفاایسینی، 153)؛ همچنین، انواع حلقه‌های نقره‌ای منقوش و طرح‌دار که به بند برقع وصل می‌گردد (همو، 154). در میناب، زنان ثروتمند در جشن عروسی زیوری به نام ماه که از جنس طلا و به شکل هلال ماه است، به پیشانی می‌بندند (سعیدی، 323؛ نیز در هرمزگان، نک‍ : صفاایسینی، 145). آنان برای آرایش مو نیز از گیرۀ طلا استفاده می‌کنند (سعیدی، همانجا). در میان بومیان جزیرۀ کیش، زنان ثروتمندی که علاقۀ فراوان به طلا دارند، از بتولۀ (برقع) مطلا استفاده می‎کنند. بتوله 4 بند دارد که به هریک از آنها تکه‌ای زنجیر به نام «اَحلِگ بتوله» نصب می‎گردد. روی سطح بتوله را نیز با مهره‌ها و تکه‎های طلا تزیین می‌کنند (مختارپور، 103؛ نیز نک‍ : ه‍ د، برقع). 
زیورآلات مربوط به پوشش سر در میان زنان کرد خراسان شمالی، شامل دو آویز زینتی به نام بَناگوش است که به دو طرف چارقد وصل می‌شود. این زیور ترکیبی از مثلث متساوی‌الساقین و پنج‌ضلعی است که روی آن با نقوش مختلف و نگین تزیین می‌شود (امیدی، 87). پیشانی‌بند (تاس‌کلا) از دیگر زیورآلات زنان این منطقه است که شامل نواری پهن به اندازۀ پیشانی است و پشت آن از جنس نقره و روی آن از طلا ست و با نگینهای عقیق و فیروزه تزیین می‌شود. همچنین، آویزهایی در لبۀ پایینی این زیور قرار دارد (همو، 91). 
در ابیانه، برای آراستن سر عروس از زیوری مجلل به نام تَنگه استفاده می‌کنند. زنان برای ساخت تنگه، سکه‎های نقره و یا طلا را نزد زرگر (ه‍ م) برده، و دسته‌دار می‌کنند و سپس آنها را با ترتیب خاصی روی پارچۀ مخمل می‌دوزند. دوخت دیگر سکه‌ها هم بدین‌ترتیب است که در ردیف اول، سکه‎های 5ریالی، در ردیف دوم، سکه‌های دوریالی و سپس در ردیف بعدی، سکه‌های یک‌ریالی قرار می‌گیرد. معمولاً سکه‎ها در 7 ردیف قرار می‌گیرد. خانواده‎هایی که وضع مالی بهتری دارند، یکی از این ردیفها را نیز سکۀ طلا یا اشرفی، و گاه گلی از جنس طلا با دانه‎های مروارید و سنگ عقیق روی تنگه می‌دوزند. تنگه اغلب از مادر به دختر به ارث می‌رسد و اگر کسی دختر نداشته باشد، آن را به عروس خود هدیه می‎دهد. اگر تعداد دختران خانواده بیش از یک نفر باشد، سکه‌های تنگه را بین دختران تقسیم می‌کنند و برای هریک، تنگه‌ای جداگانه می‌دوزند (نظری، 342). برای گذاشتن تنگه بر سر عروس، فردی باتجربه ابتدا موهای جلو سر او را کوتاه می‌کند که به‌اصطلاح به آن چَتری می‌گویند. پس از بستن روسری کوچکی به دور پیشانی عروس، پارچه‌ای لوله‌شده را روی روسری با سنجاق وصل می‌کند و تنگه را همچون تاج روی این پارچه قرار می‌دهد (همو، 343).
دختران دوان فارس زنجیر یا بَرِکِ ری را که دو سرش قلاب دارد، از زیر چانه رد، و روی سر به مقنعه وصل می‎کنند؛ آنها همچنین سکه‎های یک یا دوقرانی را به همراه مهره‎ای رنگین روی پارچه‎ای به عرض 5 سانتی‎متر می‎دوزند و از آن به‌عنوان پیشانی‎بند استفاده می‎کنند (لهسایی‌زاده، 151). خار روبنده زیوری است که زنان فسایی برای تزیین، بـه گوشۀ روبندۀ خود می‌زنند. این زیور از جنس طلا، نقره یا بَدَل، و به‌صورت نگین‌دار یا بی‌نگین است (رضایی، غلامرضا، 392). از جملۀ زیورآلات مربوط به سر در میان زنان ترکمن، قُبَّه یا قوبیا ست. این کلاه با تکه‌هایی از فلز، نگینهای رنگی، گردن‌بند و شبه‌گوشواره تزیین می‌گردد. قبۀ زنان ترکمن یموت شبکه‌ای طلااندود به همراه سنگهای رنگی و یا شبکه‌ای طلااندود و سوراخ‌دار با آویزه‌هایی به شکل ماهی است (معطوفی، 3 / 2335؛ نیز نک‍ : امیدی، 192). 

دختران متمول ترکمن قبل از ازدواج، بوروک (کلاه نیم‌کره‌ای سکه‌دوزی‌شده) به سر می‌کنند. آنان پس از ازدواج، از پیشانی‌بند یا نیم‌تاج با آویزهایی از نقره و طلا استفاده می‌کنند. این زیور را طی مراسمی بر سر عروس می‌گذارند، که طی آن عروس چند بار از گذاشتن تاج بر سرش امتناع می‌کند و درنهایت، با اصرار مادرشوهر، آن را بر سرش می‌گذارد (معطوفی، 3 / 2308). از دیگر زیورآلات دختران ترکمن، اوگُرْمَه است که از تکه‌های بریده‌شدۀ فلز با اشکال هندسی درست می‌کنند و بر روی هریک از تکه‌ها، نگینی قرار می‌دهند؛ سپس تکه‌ها را با نظم خاصی مانند نواری به هم متصل می‌کنند؛ درنهایت، اوگرمه به شکل مستطیلی درمی‌آید. این زیور را که مختص طوایف تکه و گوکلان است، روی سربند می‌دوزند (امیدی، 192-193؛ برای آگاهی بیشتر دربارۀ دیگر زیورآلات مربوط به سر در میان زنان ترکمن، نک‍ : معطوفی، 3 / 2337- 2339). 

زنان کرمانشاهی گیلَگیلِه سرآویز را به سربندشان می‌بندند که شامل مهره‌هایی است به‌نخ‌کشیده‌شده که به انتهای آن سکۀ طلا هم نصب می‌کنند (سلطانی، 1 / 257). همچنین کِلاوْلیره کلاهی است که سکه‌های طلا روی آن دوخته شده است (همانجا)؛ اگر به جای سکۀ طلا سکۀ نقره بدوزند، به آن کِلاوزر می‌گویند (همو، 1 / 258).
در بیرجند، زنان به سنجاقِ چارقد در زیر گلو زیورآلاتی چون زِگِلوی (زیرگلویی) و کشکول می‌آویزند (رضایی، جمال، 443- 444). همچنین، در این منطقه، زنان زیوری به شکل کشکول به نام شَدّه در زیر گلو به چارقد می‌بندند (امیدی، 141). 
بلندی مو نیز بخشی از زیبایی زنان به شمار می‎آید و برای تکمیل این زیبایی، مو را با انواع زیورآلات و بافتهای مختلف تزیین می‌کنند. زنان بندری موی خود را به‌صورت گیس می‌بافند و لابه‌لای آن را با زنجیری از طلا یا نقره به نام تی‎مویی، می‎آرایند. گاه روی زنجیر، نگینهای گران‌قیمتی از قبیل مروارید، یاقوت یا فیروزه کار می‌گذارند. افزون‌بر زیور تی‎مویی، زنان ثروتمند بندری برای زینت موی سر عروس در شب آخر عروسی، از زنجیـر و آویـز شرابه‎دار و نیم‌تـاج ــ که از طلا بـا دانه‎های مروارید و الماس و جز اینها ساخته شده است ــ استفاده می‎کنند (خطیبی‌زاده، 1 / 80). زنان بلوچ موهای جلو سر را با مودیک که حلقه‌ای طلایی است، تزیین می‌کنند (ناصری، 138) و در کنار آن از لرزوک، زنجیری طلایی که از یک طرف به پولک (زیور مربوط به بینی) وصل می‌گردد و از طرف دیگر به موها و یا به مودیک سنجاق می‌شود، استفاده می‌کنند (همو، 140). 
دختران و زنان ترکمن موی سرشان را با آویزی به نام «ساچق آسئق» تزیین می‌کنند. این آویز را با پارچه‌ای که از حلقۀ بالایی زیور عبور می‌کند، به مو می‌بندند. ترکمنهای یموت این زیور را به مونجوق (زیور مخصوص سر) وصل می‌کنند؛ در انتهای مونجوقها، ردیفی از منگوله‌های نقره‌ای به نام قوبه می‌آویزند و به سر آنها نیز گلوله‌های کوچکی آویخته‌به‌زنجیر، نصب می‌کنند و داخل گلوله‌ها برای تولید صدا، سنگ‌ریزه یا برادۀ آهن می‌ریزند (معطوفی، 3 / 2336). 
زنـان ترکمن شمال خراسان با زیوری به نـام زنجیره، گیسوی خود را می‌بندند. این زیور از زنجیرهایی تشکیل می‌گردد که با سکه، نگین و اشکال هندسی‌ای که به انتهای آنها شرابه‌هایی متصل است، درست ‌شده‌اند. گاه زنجیره را روی پارچه‌ای دولایه می‌دوزند تا هنگام استفاده به موی سر گیر نکند (امیدی، 192). زنان مسن ترکمن برای تزیین گیسوانشان از دانه‌های درشت تسبیح، سکه‌های قدیمی و گلوله‌هایی کوچک که به نخ کشیده شده‌اند، استفاده می‌کنند (معطوفی، 3 / 2339). زنان جوان ترکمن از طایفۀ تکه، گیسوان خود را با قطعه‌ای طلا، و زنان طایفۀ آتابای با فلزی مطلا تزیین می‌کنند (لوگاشوا، 75). گاه، زنان ترکمن از تکه‌پارچۀ مستطیل‌شکل پول‌دوزی‌شده‌ای برای پوشاندن موهای بافته‌شده در پشت سر، استفاده می‌کنند (امیدی، 87). 
در سمنان، گیس عروس به 10 رشته تقسیم، و هر رشته در 3 شاخه بافته می‌شود و در انتهای هر شاخه، قیطانی سیاه‌رنگ شبیه به مو با 3 زنجیر کوچک در انتهای آن، وصل می‌شود و به هرکدام از این زنجیرها نیز قطعه‌ای طلا و یا سکه وصل می‌گردد (احمدپناهی، 255). در این منطقه، برای تزیین مو از لَفت که زیوری به شکل مثلث با ملیله‌کاری و مزین به سنگهای قیمتی است نیز استفاده می‌گردد (حسنی، 218). همچنین، زنان برای زیبایی بیشتر در میان گیسوان خود نخهای رنگی بافته‌شده می‌گذارند (همو، 213). 
زنان کرد طایفۀ کلهر کرمانشاه «بان‌زُلفی»، که رشته‌ای طلایی است، به موی خود می‌بندند (سلطانی، 1 / 250) و گیسوانشان را با لاسَری آرایش می‌دهند؛ لاسری یک رشته لیره یا اشرفی است که زرگر آنها را با نظمی خاص در کنار هم بر روی تورهای طلا قرار داده و با سنگهای قیمتی تزیین می‌کند (همانجا).
در برخی از نقاط ایران، زنان زیورآلات ظریفی برای تزیین بینی به کار می‌برند. شاردن در سفرنامه‌اش به حلقۀ نازکی که کنیزان به سمت چپ پرۀ بینی‌شان آویزان می‎کردند، اشاره کرده، و یادآور می‌شود که در برخی از نواحی، قطرِ حلقه به اندازه‎ای بزرگ است که انگشت شست از آن می‎گذرد. همو می‌افزاید که در نواحی صحرایی کرمان، زنان بالای بینی را سوراخ می‌کنند و حلقه‎ای که جواهراتی روی آن تعبیه شده و قسمتی از بینی را می‎پوشاند، از آن عبور می‌دهند. شاردن از این‌گونه زیورآلات در لار و هرمز بسیار دیده است (4 / 220-221). 
زنان بلوچ زیوری به نام تاج پولی دارند که از جنس طلا ست و روی بینی قرار می‌گیرد و زنجیر آن در وسط پیشانی، و انتهای زنجیر داخل مو با گیره‌ای بند می‌شود (ناصری، 142). همچنین، پوللوک (پولک) سکۀ طلای کوچکی است که گاه با نگینی از سنگ قرمز، آبی یا سبز تزیین شده است و با گیره‌ای در سوراخ کنار بینی قرار می‌گیرد (همو،136). پُلوح نیز انگشتری به شکل بیضی با نگین زمرد یا فیروزه است که از سوراخی که در محل غضروفی بین دو سوراخ بینی ایجاد شده است، عبور داده می‌شود، به‌نحوی‌که نگین درشت آن روی لب بالا را زینت می‌دهد. این زیور اغلب در مراسم شادمانی به کار می‌رود (همانجا). 
عروسهای هرمزگانی زیوری به نام بُلاخ یا پوزی را که مانند هلال ماه است، در وسط بینی قرار می‌دهند که تا روی لبانشان پایین می‌آید، تا هنگامی‌که می‌خندند، دندانهایشان مشخص نشود (صفاایسینی، 135). زنان متأهل بومی جزیرۀ کیش حلقه‎ای طلایی به نام اضمام در سمت راست بینی قرار می‌دهند؛ برای این منظور، پرۀ سمت راست بینی دختربچه‎ها را در سن 8 تا 10سالگی سوراخ می‎کنند، اما هیچ دختری تا شب عروسی حق استفاده از اضمام را ندارد (مختارپور، 102، 560). زنان میناب بینی خود را با بَدلِه، زیوری حلقه‌مانند به شکل گل یا اشکال دیگر از جنس طلا، زینت می‌دهند (سعیدی، 326). استفاده از زیورِ خالِک بر بینی، و میلْ‌پا (از جنس نقره) در مچ‌ پا نشانۀ تأهل زنان عرب خوزستان است (قرنجیک، 69). 
زنان بیرجندی میله‎ای ظریف و بسیار کوچک و قیمتی روی پرۀ بینی می‎گذارند که به آن خار می‌گویند (رضایی، جمال، 443- 444). در گذشته، زنان روستای ابیانه، حلقه‌ای طلایی به طرف راست بینی می‌آویختند، که بعدها این حلقه تبدیل به میخی شد که شبیه خال خوش‌نمایی بود؛ امروزه استفاده از آن منسوخ شده است (خوانساری، 104؛ برای آگاهی بیشتر از زیورآلات بینی در ایل بهمئی، نک‍ : رسترپو، 103؛ در بختیاری: داودی، 379؛ در کهگیلویه و بویراحمد: لمعه، 24؛ در دوان: لهسایی‎زاده، 151؛ در کرمانشاه: سلطانی، 1 / 259).