زردشتیان

نیایشهایی که زردشتیان در اوقات شبانه‌روز می‌خوانند، در خرده‌اوستا آمده است (نک‍ : تفضلی، 42- 44). برای نمازخواندن، نخست باید دست‌ورو را شست و سر را پوشاند و رو به سوی نور آتش یا هر نور دیگر ایستاد؛ سپس، با خواندن نیایشهای سروش‌باج و اوستای کشتی از خرده‌اوستا، نخست، کشتی را از کمر باز کرد و سپس دوباره به کمر بست (آذرگشسب، آیین سدره‌پوشی ... ، 37- 39). به‌جز خواندن سروش‌باج و اوستای کشتی که در آغاز نماز روزانه خوانده می‌شود، هر زردشتی می‌تواند نیایش همان گاه را نیز بخواند؛ یعنی مثلاً در گاه هاون، از سپیده‌دم تا هنگام ظهر، نیایش هاوَن‌گاه را بخواند. به‌جز اینها، خواندن 3 بار خورشیدنیایش در روز یعنی در 3 گاه هاون، رپیتوین و ازیرن، و 3 بار ماه‌نیایش در هر ماه، در متون دینی زردشتی سفارش شده، و از ضروریات آیینی به شمار آمده است (نک‍ : مزداپور، یادداشتها بر، 173-175). 
بخشی از اوستای سروش‌باج که هرروز خوانده می‌شود، «فرَوَرانه» نام دارد و اعتقادنامۀ زردشتی به شمار می‌رود. این قطعـه در اصل، بنـد یکم از هـات 12 یسنـا ست (نک‍ : پورداود، حاشیه بر ... ، 85، حاشیۀ 2). این اعتقادنامه که گویا در همان روزگار دیرین سروده شده است، خواندنش برای اظهار ایمان هر نوکیشی ضروری بوده است (بویس، زردشتیان، 61). 
رسم تشرف آیینی و ورود به دین زردشتی، همراه با پوشیدن لباسی به نام سدره و بستن کمربندی به نام کُشتی/ کُستی است. به نظر می‌رسد که بستن کمربند آیینی برای ورود به جامعۀ دینی، رسمی هندواروپایی بوده است (همان، 56). این مراسم در سنت کنونی زردشتیان ایران سدره‌پوشی (ه‍ م) نام دارد. 
تولد، ازدواج و مرگ پدیده‌هایی‌اند که با گذر آدمی از مرحله‌ای به مرحلۀ دیگر معنا می‌یابند. در سنت زردشتی، زنان پس از زایمان و نیز سقط جنین تا 40 روز به مکانهای مقدس نمی‌روند و در آیینهای دینی شرکت نمی‌کنند. آنها در قدیم در روز چهلم، غسل آیینی سی‌شوی را انجام می‌دادند که امروزه برگزار نمی‌شود (بویس، «دژ»، 111). 
رسم رایج برای نام‌گذاری نوزاد این است که یکی از بزرگان خانواده چند نام را در میان کتاب اوستا می‌گذارد، سپس یک نام را از میان آنها انتخاب می‌کند. در قدیم، زردشتیان جشن تولد را «سال‌گیری» می‌نامیدند و در مراسمی که در این روز برپا می‌داشتند، آش رشته می‌پختند و همراه با سیروگ و کماج شیرین و انواع شیرینی از مهمانان پذیرایی می‌کردند. جشن تولد 13سالگی و 21سالگی، بزرگ‌تر و مفصل‌تر برگزار می‌شد (مزداپور، «تداوم»، 163-164). امروزه، زردشتیان جشن تولد را به شیوۀ رایج، با بریدن کیک و خاموش‌کردن شمع برپا می‌کنند، اما برخی از خانواده‌ها بعد از تولد کودک، آش رشته می‌پزند و به شیوۀ قدیم مهمانی می‌دهند. 
مراسم ازدواج با رسم خواستگاری آغاز می‌شود. در گذشته‌ای نه چندان دور، رسم بود که برای خواستگاری چند شاخه یا برگ درخت سرو یا انار را که با چند عدد سکه آن را زینت می‌دادند، برای خانوادۀ عروس می‌فرستادند و اگر ایشان این هدایا را قبول می‌کردند، برای دیدار قرار گذاشته می‌شد. رسم دیگر برای خواستگاری این بود که روی کاغذی سبزرنگ، نامه‌ای خطاب به پدر عروس می‌نوشتند و همراه با دستمالی سبزرنگ، کله‌قند، آویشن، نقل و سنجد برای خانوادۀ عروس می‌فرستادند (آذرگشسب، آیین زناشویی ... ، 22- 23؛ هیربد، 17- 18). این هدایا، به‌ویژه شاخۀ سرو، آویشن، نقل، سنجد و کله‌قندی که با کاغذ سبزرنگ پوشانده شده است، در مراسم خواستگاری، بله‌برون، نامزدی و عروسی وجود دارند. همچنین، برای تعیین روز این مراسم، زردشتیان دقت خاصی دارند که روزی خوش‌یمن باشد و مطابق با سالروز درگذشت اقوام نزدیک و یا روزهای پرسۀ همگانی نباشد. در قدیم، رنگ لباس عروس نیز سبز بود که مدتها ست این رسم تغییر کرده، و عروس همان‌طور که رایج است، لباس سفید می‌پوشد. رسم دیگری که اکنون دیگر انجام نمی‌شود، «وکیل‌پرسان» است که هنگام مراسم گواه‌گیری انجام می‌شد و به جای عروس، پدر، دایی یا عموی وی در مراسم گواه‌گیری شرکت می‌کرد (آذرگشسب، همان، 24-26؛ هیربد، 35-36). 
«گواه‌گیری» یا «گواه‌گیران» نام مراسم عقد نزد زردشتیان ایران است. این آیین در متون زردشتی، «پیمان کدخدایی» نیز خوانده شده است. مراسم گواه‌گیری را موبد به جای می‌آورد و پیمان‌نامه‌ای را می‌خواند که در متون با نامهای مختلفی چون «پیمان کدخدایی»، «پدوند راینیداره (برقراری پیوند)»، «اندرز گواهِ ایرانی»، «پیمان گواه‌گیران» و «اندرز گواه‌گیران» از آن یاد شده است (نک‍ ‍: ه‍ د، عقدنامه). بعد از پایان مراسم مهمانی، مراسم «عروس‌کشان» برگزار می‌شود و نزدیکان و خویشاوندان با خواندن آواز و اشعار زیبا، نواختن دف و پیشکش هدیه (که به آن «پاانداز» می‌گویند)، عروس را تا خانۀ داماد همراهی می‌کنند. در روز بعد از عروسی، داماد برای مراسم «دست‌بوسی» نزد مادر عروس می‌رود، سپس برای مراسم دیگری به نام «آب‌زور» همراه با موبد به کنار قنات و جوی آب روان می‌روند و موبد برای او و همسرش دعای تندرستی می‌کند و مراسم آب‌زور را به جای می‌آورد. بعدازظهر همین روز، مراسم پاتختی انجام می‌شود که در آن، با آش رشته و خوراک دیگری به نام «تافته» از مهمانان پذیرایی می‌شود (آذرگشسب، همان، 28- 29؛ هیربد، 44-56). 
به‌جز نذرهای غیررسمی و کشیدن سفره ‌که تنها در فرهنگ شفاهی باقی مانده است و پیش از این به آن اشاره شد، در متون زردشتی مانند شایست‌ناشایست، روایت پهلوی، روایات داراب هرمزدیار و صد در بندهش، به نذرهای آیینی به نام ایزدان زردشتی نیز اشاره شده و آن را «اُستوفِرید ایزدان» نامیده‌اند و به‌ویژه از نذر برای ایزد «ماه» یاد شده است (مزداپور، «تداوم»، 159-160). امروزه نیز زردشتیان به یکی از ایزدان، معمولاً بهرام، اشتاد و مهر متوسل می‌شوند و پس از برآورده‌شدن حاجتشان، نذر خود را ادا می‌کنند. پختن آش و سیروگ، خریدن شیء یا وسیله‌ای که مورد نیاز زیارتگاه و زائران است، و نذر پول، شمع و نیز روغن برای چراغ زیارتگاه، از نذرهای رایج نزد زردشتیان ایران است. همچنین، زردشتیان برای مرادخواهی به یکی از «پیرون»، مـانند پیر سبز توسل می‌جویند و نذر می‌کنند (نک‍ : ه‍ د، پیر سبز). با پای پیاده به زیارت رفتن، از دیگر نذرهایی است که برای پیرون، به‌ویژه پیر هریشت، انجام می‌شود. 
زردشتیان در یزد، 6 زیارتگاه بزرگ دارند که به آنها پیرون می‌گویند و در زمان مشخصی از سال به زیارت هر یک می‌روند. نام این زیارتگاهها و زمان زیارت آنها چنین است: پیر هریشت، روز امرداد تا روز خور از ماه فروردین (7-11 فروردین)؛ پیر سبز، روز اشتاد تا روز انارام از ماه خرداد (24- 28 خرداد)؛ ستی پیر، روز اشتاد از ماه خرداد (24 خرداد)؛ پیر نارستانه، روز سپندارمذ تا روز آذر از ماه تیر (2-6 تیر)؛ پیر پارس‌بانو، روز مهر تا روز ورهرام از ماه تیر (13-17 تیر)؛ و پیر نارکی، روز مهر تا روز ورهرام از ماه امرداد (12-16 مرداد).
از ویژگیهای مهم آیینهای زردشتی، رعایت پاکیزگی و پایبندی به احکام تطهیر در همۀ شئون زندگی است. رعایت این احکام تنها محدود به شرکت در آیینهای دینی نیست، بلکه هر فرد زردشتی باید حتى در زندگی روزمرۀ خود نیز به آنها پایبند باشد و تن، جامه و محیط پیرامون خود را پاک نگاه دارد و به‌ویژه در پاک نگاه‌داشتن آب و آتش (ه‍ م‌م) بکوشد. آب و آتش که خود برای پاک‌کردن آلودگیها به کار می‌روند، باید از آلودگی دور باشند، به همین سبب باید از تماس مستقیم هر گونه ناپاکی با آتش یا منابع طبیعی آب، مانند چشمه‌ها و رودخانه‌ها جلوگیری کرد (بویس، زردشتیان، 70). اصلی‌‌ترین و مهم‌ترین منبع آلودگی، جسد مردۀ موجودات زنده است که به آن «نسا» می‌گویند؛ بعد از آن، هرآنچه از بدن موجودات زنده جدا شود، مانند خون، مو و ناخن (ه‍ م‌م)، آلوده محسوب می‌گردد و به آن هِدْر/ هِخر یا هیرنسا می‌گویند (آذرگشسب، آیین كفن‌و‌دفن، 46-47). 
ساده‌ترین روش تطهیر، شست‌وشوی بدن است که در خانه می‌توان آن را انجام داد. اما برای آلودگیهای شدیدتر، مثلاً برای کسانی که به هر دلیل به جسد دست زده‌اند یا آن را حمل کرده‌اند، دو شیوۀ تطهیر مفصل وجود دارد، یکی سی‌شور یا سی‌شوی که شامل 30 بار شست‌وشوی بدن است و دیگری، تطهیر نه‌شبه که در گویش بهدینان، نُشوه نامیده می‌شود و 9 شبانه‌روز به طول می‌انجامد (بویس، «دژ»، 110-138). این دو آیین بیش از 50 سال است که برگزار نمی‌شود (مزداپور، همان، 167- 168).

مآخذ

آذرگشسب، اردشیر، آیین برگزاری جشنهای ایران باستان، تهران، 1349 ش؛ همو، آیین زناشویی زرتشتیان، تهران، 1363 ش؛ همو، آیین سدره‌پوشی زرتشتیان. تهران، 1345 ش؛ همو، آیین كفن و دفن زرتشتیان، تهران، 1349 ش؛ آموزگار، ژاله، «ادبیات زردشتی به زبان فارسی»، «پیمان»، زبان، فرهنگ و اسطوره، به کوشش همو، تهران، 1386 ش؛ همو و احمد تفضلی، اسطورۀ زندگی زردشت، تهران، 1370 ش؛ امینی، تورج، اسنادی از زرتشتیان معاصر ایران، تهران، 1380 ش؛ اوستا، ترجمۀ جلیل دوستخواه، تهران، 1370 ش؛ اوشیدری،‌ جهانگیر، تاریخ پهلوی و زرتشتیان، تهران، 1355 ش؛ بندهش، ترجمۀ مهرداد بهار، تهران، 1385 ش؛ بویس، مری، تاریخ کیش زرتشت، ترجمۀ همایون صنعتی‌زاده، تهران، 1375 ش؛ همو، زردشتیان، باورها و آداب دینی آنها، ترجمۀ عسكر بهرامی، تهران، 1381 ش؛ بیرونی، ابوریحان، آثار الباقیه، ترجمۀ اکبر داناسرشت، تهران، 1389 ش؛ پورداود، ابراهیم، ایران‌شاه، بمبئی، 1926 م؛ همو، حاشیه بر خرده‌اوستا، بمبئی، 1310 ش؛ همو، «سوگندنامه»، ضمیمۀ ویسپرد (هم‍‌ )؛ تاریخ سیستان، به کوشش محمدتقی بهار، تهران، 1339 ش؛ تاورنیه، ژان باتیست، سفرنامه، ترجمۀ ابوتراب نوری، به کوشش حمید شیرانی، اصفهان، 1363 ش؛ تفضلی، احمد، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، به کوشش ژاله آموزگار، تهران، 1376 ش؛ ثمره، یدالله، «پاره‌ای ویژگیهای دستوری گویش دری، گونۀ زین‌آبادی»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران، تهران، 1355 ش، س 23، شم‍ ‍4؛ چرتی، کارلو، «قصۀ زرتشتیان هندوستان و قصۀ سنجان، یادداشتهایی بر تاریخ پارسیان»، ترجمۀ زهرا (نیلوفر) باستی، سروش پیر مغان، به كوشش كتایون مزداپور، تهران، 1381 ش؛ حسن‌دوست، محمد، فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی، تهران، 1393 ش؛ خرده‌اوستا، ترجمۀ اردشیر آذرگشسب، تهران، 1343 ش؛ داراب هرمزدیار، روایات، به کوشش رستم اونوالا، بمبئی، 1922 م؛ روایت پهلوی، ترجمۀ مهشید میرفخرایی، تهران، 1390 ش؛ سروشیان، مهوش، «خوراكهای آیینی و سنتی زرتشتیان در ایران»، سروش پیر مغان، به كوشش كتایون مزداپور، تهران، 1381 ش؛ شایست‌ناشایست، به کوشش کتایون مزداپور، تهران، 1369 ش؛ شهمردان، رشید، تاریخ زرتشتیان پس از ساسانیان، تهران، 1360 ش؛ همو، فرزانگان زرتشتی، تهران، 1330 ش؛ صفا، مینا، «اقوام هندوایرانی و سرزمین ایرانویج»، جستارهای تاریخی، تهران، 1390 ش، س 2، شم‍ ‍1؛ فیروزبخش، فرانک، بررسی ساختمان دستوری گویش بهدینان شهر یزد، ‌تهران، 1377 ش؛ قدردان، مهرداد، بررسی زبان‌شناختی و دستوری گویش زرتشتیان شریف‌آباد اردکان یزد، شیراز، 1386 ش؛ گزیده‌های زادسپرم، ترجمۀ محمدتقی راشدمحصل، تهران، 1366 ش؛ گشتاسب، ‌فرزانه، «آیینهای پس از مرگ نزد زرتشتیان ایران»، مجموعه‌ مقالات همایش مردم‌شناسی مرگ و زندگی، تهران، 1394 ش؛ همو، «تأملی در آداب و رسوم زرتشتیان ایران»، پژوهشنامۀ ادیان، تهران، 1391 ش، س 6، شم‍ ‍12؛ همو، «دخمه‌گذاری و آیینهای آن در سنت متأخر زرتشتیان ایران»، مجموعه‌ مقالات کنفرانس ایران‌شناسی در فرانسه، تهران، 1394 ش؛ همو، «زمان و مکان زردشت»، ادیان و مذاهب در ایران باستان، به کوشش کتایون مزداپور، تهران، 1394 ش؛ همو، «ستایش زندگی، آیین درگذشتگان و باور مزدیسنان»، فروهر، تهران، 1391 ش، س 46، شم‍ 452؛ همو، «ستوش در متون فارسی میانه و آیینهای زرتشتی»، زبان‌شناخت، تهران، 1389 ش، س 1، شم‍ 2؛ همو، «گاه رپیتوین، زمان آرمانی در دین مزدیسنی»، همان، 1390 ش، س 2، شم‍ 2؛ لکوک، پیر، «گویشهای مرکزی ایران»، راهنمای زبانهای ایرانی، به کوشش ر. اشمیت، ترجمۀ حسن رضایی باغ‌بیدی و دیگران، تهران، 1383 ش؛ مزداپور، کتایون، «اساطیر آفرینش و فرجام گیتی»، ادیان ... (نک‍ : هم‍ ، گشتاسب)؛ همو، «تداوم آداب كهن در رسمهای معاصر زرتشتیان در ایران»، فـرهنگ، تهـران، 1383 ش، س 17، شم‍ ‍‍1-2؛ همـو، «جشنها»، ادیـان ... (نک‍ ‍: هم‍ ، گشتاسب)؛ همو، «دندان گرگ و می‌ كنیز»، یشت فرزانگی، جشن‌نامۀ دكتر محسن ابوالقاسمی، به كوشش سیروس نصرالله‌زاده و عسكر بهرامی، تهران، 1384 ش؛ همو، زرتشتیان، تهران، 1382 ش؛ همو، « گاهان و کیش زرتشتی»، ادیان ... (نک‍ : هم‍ ‍، گشتاسب)؛ همو، «نیایش برای درگذشتگان»، سروش پیر مغان، به كوشش همو، تهران، 1381 ش؛ همو، واژه‌نامۀ گویش بهدینان شهر یزد، تهران، 1374 ش؛ همو، یادداشتها بر شایست‌ناشایست (هم‍‌ )؛ مظفرمقام، احمد، «اسنادی از مکاتبات میرزا حسن رشدیه، مؤسس مدارس نوین به مجلس شورای ملی»، پیام بهارستان، تهران، 1388 ش، س 1، شم‍ 3؛ موسوی، علی، «هندواروپاییان در ایران: مقدمه‌ای بر پیشینه و باستان‌شناسی مسئلۀ هندواروپایی»، مجلۀ باستان‌شناسی و تاریخ، تهران، 1378 ش، س 14، شم‍ ‍1؛ نایبیان، جلیل و جواد علیپور سیلاب، «تجارت‌خانه‌های زرتشتیان در دورۀ قاجار»، پژوهشهای تاریخی، تهران، 1389 ش، س 2، شم‍ ‍4؛ همان دو، «مانکجی لیمجی و جامعۀ زرتشتیان ایران عصر قاجار»، تاریخ‌نامۀ ایران بعد از اسلام، تهران، 1389 ش، س 1، شم‍ ‍1؛ نمیرانیان، کتایون، «زرتشتیان ایران، نامها و اوصاف آنها»، مجلۀ علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، شیراز، 1381 ش، دورۀ 17، شم‍ ‍2؛ نیولی، گراردو، زرتشتیگری، ترجمۀ منیژه آهنی، کپنهاک، 1381 ش؛ همو، زمان و زادگاه زرتشت، ترجمۀ منصور سیدسجادی، تهران، 1381 ش؛ وزیدگیهای زادسپرم، ترجمۀ محمدتقی راشدمحصل، تهران، 1385 ش؛ ویسپرد، ترجمۀ ابراهیم پورداود، به کوشش بهرام فره‌وشی، تهران، 1343 ش؛ هادخت نسك، ترجمۀ مهشید میرفخرایی، تهران، 1386 ش؛ هیربد، شهریار، پیوند مهرگان، تهران، 1384 ش؛ یسنا، ترجمۀ ابراهیم پورداود، تهران، 1356 ش؛ نیز:

Amighi, J. K., The Zoroastrians of Iran: Conversion, Assimilation, or Persistence, New York, 1990; Boyce, M., «Ātaš-Zōhr and Āb-Zōhr» JRAS, London, 1966; id, A Persian Stronghold of Zoroastrianism, Oxford, 1977; id, «The Two Dates of the Feast of Sada», Farhang-e Iran-Zamin, Tehran, 1976, no. 21; Gershevitch, I., The Avestan Hymn to Mithra, Cambridge, 1959; Iranica ; Kotwal, F. M. and J. W. Boyd, A Persian Offering, The Yasna: A Zoroastrian High Liturgy, Paris, 1991; Mallory, J. P., «A Short History of the Indo-European Problem», Journal of Indo-European Studies, Belfast, 1973, vol. I, no. 1; Modi, J. J., The Religious Ceremonies and Customs of the Parsees, Bombay, 1937. 
فرزانه گشتاسب