اسباب بازی

صادق کیا در 1341ش فهرست جامعی از بازیها و بازیچه‌های ایرانی را از فرهنگهای فارسی برهان قاطع و آنندراج استخراج کرد. در این فهرست که دربارۀ هر بازی توضیح کاملی آورده است، انواع بازیچه‌های هر بازی نیز توصیف شده است. آنچه از شرح واژگان این فهرست استنباط می‌شود، این است که بیشتر مواد و مصالح به کار رفته در اسباب‌بازیهای ایرانیان از دیرباز تا زمان تألیف فرهنگهای یاد شده، از موادی چون چوب، ریسمان، استخوان، خاک و گل، مهره‌ها، چرم، تخم‌مرغ، کاغذ، پارچه، کرباس و... بوده است (نک‍ : ص 46-94، ذیل واژه‌ها و اصطلاحات اخلکندو، بادفر، پژول، فرفره، کاغذ باد، دوالک و جز آن؛ دربارۀ برخی بازیهای محلی ایران و اسباب و بازیچه‌های آن نیز نک‍ ‍: بلوکباشی، «نگاهی به چند... تاب‌بازی»، 117-122»، «نگاهی به چند... ترنابازی»، 114- 119؛ امیریان، سراسر کتاب؛ انجوی شیرازی، سراسر کتاب؛ بهار، «بازیهای ایرانی»، 641-647؛ پروین گنابادی، سراسر کتاب؛ برای کتاب‌شناسی بازیهای محلی ایران، نک‍ ‍: نوبان، 93-105؛ پل فیروزه، 242-250).

کارکرد فرهنگی

اهمیت فرهنگی اسباب‌بازیها زمانی نمایان‌تر می‌شود که کارکردهای متنوع آن را در جوامع بشری برشماریم. اسباب‌بازیها گاه به جز وسیلۀ سرگرمی و ایجاد لحظات مفرح برای کودکان و بزرگ‌سالان از طریق قواعد و معانی نهفته در خود چارچوب وسیع آداب و اعتقادات هر قوم و جامعه‌ای را می‌نمایاند؛ یا در جهت اهداف آموزشی‌ـ تربیتی به عنوان یک ابزار کمک آموزشی در آموزش مهارتها و دانشها نقش ایفا می‌کند. امروزه مردم جوامع مختلف اسباب‌بازیها را با اهداف آموزشی، زیبایی‌شناسی، سلامت و بهداشت، فناوری، اقتصادی، نمایشی ـ کارناوالی، موسیقایی، سرگرمی، ورزشی و... به کار می‌گیرند. در این بخش از مقاله به 2 جنبۀ مهم از کارکردهای فرهنگی اسباب‌بازی در عرصۀ فرهنگ اشاره می‌شود:

1. آیینی‌ـ مذهبی

چنان‌که گفته شد، بسیاری از اسباب‌بازیها در جـوامـع ابتدایـی و سنت‌گـرا از ویژگـی جـادویی و آیینی ـ مذهبی برخوردار بودند. گاه این اشیاء را به عنوان تعویذهایی برای رماندن شرها و شیاطین زیانکار به کودک می‌دادند و گاه برای گذر از دوران‌کودکی به بلوغ و نوجوانی آنها را به خدایان پیشکش‌می‌کردند. حتى در برخی جوامع باستانی در مراسم تدفین کودکان اسباب‌بازیهایی همراه آنها دفن می‌کردند تا کودکان آن اشیاء را به رب‌النوعها و خدایان جهان ارواح تقدیم کنند( نیوکاکستن، XVIII/ 5739). ویژگیهای مذهبی و اجتماعی و اقتصادی زندگی با ساخت و طراحی نوع اسباب‌بازیها و کاربرد آن در عرصه‌های مختلف جامعه پیوند دارد. مثلاً مردم ایالت گجرات هند از دیرباز در مراسم مذهبی خود حیوانات گلی رنگ شدۀ بسیاری می‌ساختند و به دست کودکان می‌دادند تا در مراسم اهدای قربانی به الاهگان و خدایان معبد اهدا کنند (فرانسیس، 62).
عروسکها نوعی از اسباب‌بازیها هستند که به عنوان فراگیرترین و زیر‌بنایی‌ترین نماد انسانی به شمار می‌روند. گوناگونی انواع عروسکها به نظام فرهنگی‌ـ آرمانی هر جامعه‌ای بستگی دارد. پوشش و آرایش عروسکها همانند مردم سازندۀ آنها ست. بیشتر عروسکها در جوامع پیشین به غیر از ابزار و اسباب‌بازی کودکان به عنوان شیء جادویی و پیکره‌هایی با خاصیت شرزدایی و گریزاندن دیو و جن و ارواح پلید از انسان و دام و خانه و مزرعه به کار می‌رفتند (قزل ایاغ، «بازیها...»، 52-53؛ نیز نک‍ : ه‍ د، عروسک). در فرهنگهای جوامع کهن چون ایران، بابل، هند، مصر و... عروسکها و تندیسهای مومی کوچکی برای رماندن ارواح و شیاطین می‌ساختند. جادو پزشکان بابلی برای بیرون راندن ارواح پلید از تن بیماران تندیس او را می‌ساختند و بدین‌سان از تن بیمار شرزدایی می‌کردند (استاتلی، 98-99). همچنین کاهنان مصری برای آسیب رساندن و نابود کردن دشمنانشان تندیس شبیه دشمن را می‌ساختند و در آتش می‌سوزاندند (تایلر، 38). نمادگرایی و معانی جادویی بخشیدن به اسباب‌بازیها با فرهنگ و نظام اعتقادی مردم هر جامعه رابطۀ ناگسستنی دارد. از این‌رو گاه هدف بزرگ‌سالان از ساخت اسباب‌بازیها می‌تواند نظر قربانی و اشیاء بلاگردان یا ساخت بت‌واره‌ای کوچک که قدرت باروری به انسان و زمین می‌بخشد، باشد.

2. اهداف آموزشی

امروزه متخصصان علوم تربیتی و روان‌شناسان معتقدند که اسباب‌بازیها باید به‌جز سرگرم کردن کودکان، شرایط دیگری نیز داشته باشند: ایمنی و دوام، تقویت‌کنندۀ قوۀ تصور کودک، تکمیل‌کنندۀ قوۀ انتزاعی نوجوانان، تناسب با سِن و سال و علاقه و تجارب، کمک به رشد اجتمـاعـی ـ عـاطفـی، ارتقای سطح اعتماد به نفس و ایجاد روحیۀ مسئولیت‌پذیری و... («دائرة المعارف»، 338-339). چون اسباب‌بازی را نسخۀ ساده‌ای از افزارهای زندگی نیز تعریف کرده‌اند و کودک ضمن بازی با اسباب‌بازی احساس واقعی بودن می‌کند، می‌توان ابزارهای ورزشی، صنایع دستی، مواد و وسایل کمک‌آموزشی را نیز اسباب‌بازی دانست (همان، 338). گینوت در پیوندهای کودک و خانواده، به نقش آموزشی اسباب‌بازی در یادگیری نقش جنسیتی اشاره کرده، و نوشته است: «آموزش صفات مردانه یا زنانه در پسران و دختران از دوران نخستین زندگی آغاز می‌گردد. بازی با عروسک و سرگرم شدن با فعالیتهای پدر و مادر، چارچوب نقش جنسیتی کودک را پایه‌ریزی می‌کند» (ص 194-195). پدران و مادران، براساس نقش جنسیتی کودک به او اشیاء و ابزارهای بازی می‌دهند. معمولاً دختران را با ابزار مراقبت از کودک، آشپزی و خانه‌داری، و پسران را با نمونه‌های کوچکی از وسایل حمل و نقل و ابزار جنگی سرگرم می‌کنند (فرانسیس، همانجا).

مآخذ

آملی، محمد، نفائس الفنون، به کوشش ابوالحسن شعرانی، تهران، 1377ش؛ آمیه، پیر، تاریخ عیلام، ترجمۀ شیرین بیانی، تهران؛ ابن رشد، البیان و التحصیل، بیروت، 1404ق/ 1984م؛ ابن قدامه، المغنی، بیروت، عالم‌الکتب؛ ابواسحاق شیرازی، ابراهیم، المهذب، بیروت، 1379ق/ 1959م؛ ابویعلى، محمد، الاحکام السلطانیة، به کوشش حامد فقی، بیروت، 1403ق؛ اخوینی بخاری، ربیع، هدایة المتعلمین، به کوشش جلال متینی، مشهد، 1344ش؛ اسدی‌طوسی، علی، گرشـاسب‌نـامه، بـه کـوشش حبیب یغمـایی، تهران، 1354ش؛ اعظمی، چـراغعلی، «هشت پای»، آینده، 1365ش، س 12، شم‍ 4-6؛ امیریان، فریدون، بازیهای محلـی استان کهگیلویه و بویراحمد، تهران، 1370ش؛ انجوی شیرازی، ابوالقاسم، بازیهای نمایشی، تهران، 1352ش؛ اوحدی مراغه‌ای، دیوان، به کوشش سعید نفیسی، تهران، 1340ش؛ باربارو، جوزافا، «سفرنامه»، سفرنامه‌های ونیزیان در ایران، ترجمۀ منوچهر امیری، تهران، 1349ش؛ بحرالفوائد، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، تهران، 1345ش؛ بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة، قم، 1363-1367ش؛ بلوکباشی، علی، «اسباب‌بازی»، فرهنگنامه کودکان و نوجوانان، تهران، 1373ش، ج 2؛ همو، «نگـاهی به چند بـازی دیرین ایرانی، تـرنابازی»، کتـاب هفته، 1342ش، شم‍ 96؛ همو، «نگاهی به چند بازی دیرین ایرانی، تاب بازی»، کتاب هفته، 1342ش، تهران، شم‍ 100؛ بهار، محمدتقی، «بازیهای ایرانی»، تعلیم و تربیت، 1313ش، س4، شم‍ 11؛ پروین گنابادی، محمد، بازیهای محلی ایران، تهران، 1355ش؛ پل فیروزه، تهران، 1382ش، س 3، شم‍ 9؛ تاورنیه، ژان باتیست، سفرنامه، ترجمۀ ابوتراب نوری، تهران، 1331ش؛ ثعالبی مرغنی، حسین، غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم، به کوشش زٌتنبرگ، پاریس، 1900م؛ جهانشاه، حسین، قاپ‌بازی در ایران، تهران، 1350ش؛ حر عاملی، محمد، وسائل الشیعة، بیروت، 1403ق/ 1983م؛ دانشنامۀ جهان اسلام، تهران، 1375ش؛ دولت‌آبادی، هوشنگ، «بازیهای جبر و اختیار»، ناموارۀ دکتر محمود افشار، تهران، 1377ش؛ راوندی، محمد، راحة الصدور، به کوشش محمداقبال، تهران، 1333ش؛ ریچاردز، فرد، سفرنامه، ترجمۀ مهین‌دخت بزرگمهر، تهران، 1343ش؛ سعدی، گلستان، به کوشش غلامحسین یوسفی، تهران، 1368ش؛ سیوری، راجرز، ایران عصر صفوی، ترجمۀ کامبیز عزیزی، تهران، 1376ش؛ سیوطی، تاریخ الخلفاء، بیروت، 1406ق/ 1986م؛ شاردن، ژان، سیاحت‌نامه، ترجمۀ محمد عباسی، تهران، 1336ش؛ شهری، جعفر، تاریخ اجتماعی ایران در قرن سیزدهم، تهران، 1368ش؛ شهید ثانی، زین‌الدین، الروضة البهیة، بیروت، 1403ق/ 1983م؛ شهیدی تبریزی، فتاح، کتاب المکاسب، تبریز، 1375ش؛ صانعی، یوسف، مجمع المسائل، قم، 1382ش؛ طرسوسی، محمد، داراب‌نامه، به کوشش ذبیح‌الله صفا، تهران، 1356ش؛ طوسی، محمد، المبسوط، تهران، 1387-1392ق؛ عنصرالمعالی، کیکاووس، قابوس‌نامه، به کوشش غلامحسین یوسفی، تهران، 1352ش؛ عوفی، محمد، لباب الالباب، به کوشش ادوارد براون، تهران، 1324ش؛ غزالی، محمد، احیاء علوم‌الدین، تهران، 1351ش؛ همو، کیمیای سعادت، به کوشش حسین خدیوجم، تهران، 1361ش؛ فرانسیس، هیزل و گابریل شانان، «اهمیت اسباب‌بازیها و بازیها»، پل فیروزه، 1382ش، س 3، شم‍ 9؛ فردوسی، شاهنامه، به کوشش سعید نفیسی، تهران، 1314ش؛ فقیهی، علی‌اصغر، آل بویه و اوضاع زمان ایشان، تهران، 1357ش؛ قرآن کریم؛ قزل ایاغ، ثریا، «بازیهای سنتی و قومی جهان در چالش با روند جهانی شدن»، پل فیروزه، تهران، 1382ش، س 3، شم‍ 9؛ همو، راهنمای بازیهای ایران، تهران، 1381ش؛ کارنامۀ اردشیر بابکان، به کوشش محمدجواد مشکور، تهران، 1369ش؛ کخ، هایدماری، از زبان داریوش، ترجمۀ پرویز رجبی، به کوشش ناصر پورپیرار، تهران، 1379ش؛ کلینی، محمد، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، بیروت، 1401ق؛ کیا، صادق، «بازیها و بازیچه‌های ایرانی...»، نشریۀ انتشارات ادارۀ فرهنگ عامه، تهران، 1341ش، شم‍ 2؛ گلپایگانی، محمدرضا، مجمع المسائل، قم، 1405ق؛ گلچین معانی، احمد، «بازیهای برد و باختی قرن سیزدهم»، هنر و مردم، تهران، 1355ش، س 4، شم‍ 164؛ گینوت، حییم، پیوندهای کودک و خانواده، ترجمۀ حسن تقی‌زادۀ میلانی، تهران، 1356ش؛ لغت‌نامۀ دهخدا؛ متون پهلوی، به کوشش جاماسب آسانا، ترجمۀ سعید عریان، تهران، 1371ش؛ مجیدزاده، یوسف، تاریخ و تمدن ایلام، تهران، 1370ش؛ محقق حلی، جعفر، شرائع الاسلام، نجف، 1389ق؛ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، 1403ق/ 1983م؛ مسعودی، علی، مروج الذهب، به کوشش یوسف اسعد داغر، بیروت، 1385ق/ 1965م؛ میدانی، احمد، السامی فی الاسامی، به کوشش محمدموسى هنداوی، 1967م؛ میرفندرسکی، ابوالقاسم، رسالۀ صناعیه، به کوشش علی‌اکبر شهابی، تهران؛ نگهبان، عزت‌الله، باستان‌شناسی ایران، تهران، 1376ش؛ همو، گزارش مقدماتی حفریات مارلیک، تهران، 1343ش؛ نوبان، مهرالزمـان، «کتـاب‌شناسـی بـازی»، بـازی، فـرهنـگ، جـوانـان، تهران،    1382ش؛ نـویـدی شیرازی،زین‌العابدین، دوحة الازهار، به کوشش علی مینایی تبریزی، مسکو، 1974م؛ هدفیلد، ج. آ.، روان‌شناسی کودک و بالغ، ترجمۀ مشفق همدانی، تهران، 1356ش؛ یکتایی، مجید، «پیشینه تاریخی شطرنج»، بررسیهای تاریخی، 1348ش، شم‍ 5 و 6؛ نیز:

Britannica, 2006; Christensen, A., L'Iran sous les Sassanides, Copenhague, 1944; EI2; Ghirshman, R., Iran, Parthes et Sassanides, Gallimard, 1962; Herodotus, The History, tr. G. Rawlinson, New York, 1947; Iranica; Mazaheri, A., Lavıe Quotidienne des Musulmans, au Moyen age, Paris, 1951; ib, La famille Iranienne, Paris, 1938; Mead, G. H., «Mind, Self and Society», Pfeiffer University, www. L.pfeiffer.edu / ~Iridener / Dss / Mead / MĪNDSELF.HTML; The New Caxton Encyclopedies, London, 1966; New Standard Encyclopedia, Chicago, 1971; Stutley, M., Ancient Indian Magic and Folklore, Delhi, 1980; Tylor, E. B., «Exhibition of Charms and Amulets» International Folklore Congress, London, 1892.
معصومه ابراهیمی