اسباب بازی

اختلاف آراء و نظرهای علما و فقهای اسلامی دربارۀ بازی و انواع افزارهای آن به حدی است که برخی با استناد به احادیث و روایات مختلف منقول از پیامبر(ص) که برخی بازیها چون شنا، سوارکاری، تیراندازی، کُشتی و‌ جز اینها را مباح و جایز دانسته، استدلال نفی بازی توسط فقهای دیگر را رد کرده‌اند (حر عاملی، 15/ 199؛ محقق حلی، 2/ 235؛ شهیدثانی، 4/ 421-422؛ بحرانی، 22/ 353-355).
مناقشه در بحث بازیها در اسلام شاید از آن جهت متصور است که برخی بازیها در گذشته ابزار قمار و وسیلۀ برد و باخت شمرده می‌شدند که سبب غفلت انسان از یاد خداوند و ترک معاش و ایجاد رخوت و سستی و رفتارهای ناشایست در جامعه می‌شد. و یا به جهت آنکه برخی از بازیها چون کبوتربازی برای مردم ایجاد مزاحمت می‌کرد، گاهی فرمانروایان دستور تحریم این بازی را صادر می‌کردند؛ چنان‌که مقتدی عباسی به ویران کردن کبوتر‌خانه‌ها و منع این بازی دستور داد (سیوطی، 481). همچنین برخی از صاحبنظران واژۀ لعب (بازی) در قرآن و حدیث و فقه و اخلاق سده‌های نخست اسلامی را کاملاً با کاربرد آن در دورۀ کنونی منطبق ندانسته‌اند (شهیدی تبریزی، 54؛ نیز نک‍ : دانشنامه...، 1/ 482). از این‌رو چون برای برخی از بازیهای کنونی غرض منطقی و عقلانی متصور است، بسیاری از بازیهایی که درگذشته تحریم شده بودند، امروزه با فتاوای مجتهدان و علمای دینی جایز شمرده می‌شوند (برای فتاوای برخی علمای دینی معاصر دربارۀ جایز بودن بازیها، نک‍ : گلپایگانی، 2/ 16؛ صانعی، 2/ 169-171).
در هر حال به نظر می‌رسد، به‌رغم تحریم برخی آداب و مناسک ایرانی در دستورها و آموزه‌های اسلامی، مردم جامعه‌های مختلف ایران دورۀ اسلامی همچون گذشته به بسیاری از آیینها و مراسم خود پای‌بند بودند و به اجرا و برپا داشتن آن همت می‌گماشتند. از میان متون تاریخی و ادبی بر جا مانده از سده‌های مختلف اسلامی، اشاره‌هایی دربارۀ بازیها و بازیچه‌های کودکان و بزرگ‌سالان ایرانی وجود دارد که اینک به برخی از آنها اشاره می‌شود: بسیاری از پیکره‌ها و تندیسهایی که در دوران پیش از اسلام برای مراسم آیینی ـ مذهبی زردشتیان ساخته می‌شد و مورد احترام و تقدس زردشتیان قرار می‌گرفت، در دورۀ اسلامـی ــ که جنبۀ تقـدس این اشیـاء زدوده شد ــ به عنوان ابزار و اسباب سرگرمی کودکان به کار رفت. گاه دستورهای دینی دربارۀ عروسک‌سازی و خرید و فروش آن در دورۀ اسلامی نادیده گرفته می‌شد و با تسامح نسبت به بازارها و دکانهای خرید و فروش اسباب‌بازی نگریسته می‌شد. مثلاً برخی منابع مانند الاحکام السلطانیۀ ابویعلى به عروسک و بازیچه‌های دختران و کودکان در بازارهای زمان آل‌بویه اشاره می‌کند (ص 294). همو گوید متصدی (مأمور) حسبۀ بغداد در زمان خلیفه مقتدر برخی از دکانها و بازارهای تهیۀ می و شراب را ویران کرد، لکن بازار اسباب‌بازی فروشی را به حال خود باقی گذاشت (ص 294- 295؛ نیز نک‍ ‍: فقیهی، 499). در سدۀ 5 ق صنعتگران و پیشه‌وران صورتکهای حیوانات، شمشیر و سپر چوبین، بوق سفالین و تندیسکهایی در روز نوروز و جشن سده برای کودکان می‌ساختند و در بازار می‌فروختند (غزالی، کیمیا، 1/ 407). غزالی به ساخت و فروش شمشیر و سپر چوبین به عنوان اسباب‌بازی کودکان اشاره کرده است (همانجا). چوگان‌بازی یا گوی‌بازی که پیشینۀ آن به روزگاران کهن می‌رسد، نیز به عنوان بازی کودکان و بزرگ‌سالان در جامعه‌های ایرانی دورۀ اسلامی رواج داشت (برای اطلاعات بیشتر، نک‍ : ه‍‌ د، چوگان).
در برخی متون مربوط به پزشکی سده‌های نخست اسلامی به برخی بازیها و ابزار آن و ورزشهای رایج ایرانیان اشاره شده است. مثلاً اخوینی بخاری در سدۀ 4ق در کتاب هدایة المتعلمین در بخشی به نام «فی حفظ الصحة» پدران و مادران را برای تندرست و برومند پروردن فرزندان سفارشها نموده است، از جمله آنکه فرزندان چون به 7 سالگی برسند، بر پدر و مادر است که آنها را کشتی گرفتن، کمان کشیدن، سوارکاری و برخی بازیها چون «مام خشت باختن، دستارک باختن و دویدن یار با یار و سکندر زدن» سفارش کنند (ص 779). همو به بازیهای فراوانی که جالینوس حکیم برای حفظ سلامتی و تندرستی تن و جان آورده، و کودکان را به آن سفارش کرده است، اشاره می‌کند (همانجا).
همچنین میدانی نیشابوری در فرهنگ عربی به فارسی خود، السامی فی الاسامی که در سدۀ 5 ق تألیف گردیده، در باب «فنون و دست‌افزارهای موردنیاز بشر» به برخی بازیها و ابزار و اسباب آن اشاره کرده است. مثلاً الاُرجوحه به معنی نرموره (= تاب بازی)، قُلَه به معنی دودَلَهْ (= الک دولک) و المَقلاَء چوب دودله (= چوب الک دولک) و بازیها و اسباب‌بازیهای دیگر مانند شطرنج و نرد (شامل صفحۀ شطرنج و انواع مهره‌های آن)، البنات (= عروسک)، الصَّوْلَجَان (= چوگان)، الکُرة (= گوی، گوی بازی)، المِخزاق (= شمشیر چوبی)، المِزداة (= گردوبازی) و برخی بازیهای مسابقه‌ای و برد باختی مانند التوزیع و النَّهْدُ (= توزی، شترسواری)، القِرق و السُدِّر (= سه بره، نوعی قمار نظیر دوزبازی امروزه) (نک‍ : ص 173-175).
در برخی اندرزنامه‌های فارسی چون قابوس‌نامۀ عنصرالمعالی در بیان چگونگی تربیت و پرورش فرزند پسر، به برخی بازیها که جنبۀ فنی‌ـ آموزشی نیز داشته و فرد را برای زندگی آینده آماده می‌ساخته، مانند زوبین و تیرانداختن و نیزه باختن و کمندافکندن، سوارکاری و شنا اشاره شده است (ص 133- 135؛ دربارۀ بازی چوگان و شطرنج، نیز نک‍ : همو، 77- 79، 96-97). از این متون اندرزنامه‌ای چنین دریافت می‌شود که بازی با برخی اشیاء و دست افزارها به نقش جنسیتی کودک مربوط و در انتقال و آموزش نقشهای اجتماعی وی در آینده مؤثر بوده است. در برخی دیگر از اندرزنامه‌ها پدر و مادر را از تشویق کودکان به بازی و پرداختن به برخی بازیچه‌ها بازداشته‌اند. مثلاً در بحرالفوائد از نویسنده‌ای ناشناس ــ که در نیمۀ نخست سدۀ 6 ق نگاشته شده ــ در بخشی به نام«در تربیت اولاد»نویسنده 7 آفت تربیت کودک را برشمرده است که یکی از این آفات کبوتربازی و بر بام شدن است (ص 114-117).
اوحدی مراغه‌ای نیز در یکی از اشعارش به نکوهش بازی و پرداختن به بازیچه‌هایی چون تیر و کمان و شمشیرهای چوبین مخصوص بازی پرداخته، عواقب سهمگین پرداختن به چنین بازیچه‌هایی را برشمرده، و به جای آن آموزش فنون تجارت و پیشه‌‌ها را به کودک سفارش کرده است (ص 553-555؛ برای عنوان برخی بازیها چون خرسک‌بازی، «نوعی بازی که خطی بکشند و شخص در میان خط بایستد و دیگران آیند و او را زنند و او پای خود به جانب ایشان افشاند، به هر کدام که پای او بخورد، او را به درون خط به جای آورد...»، نک‍ : لغت‌نامه... ؛ و در مذمت پرداختن به بازیچه‌ها، نک‍ ‍: سعدی، 155-156؛ دربارۀ بازی نرد و شطرنج و اشاره به اسباب و ابزار آن، نک‍ : عوفی، 1/ 3). طرسوسی در داراب‌نامه که از متون فارسی سدۀ 6 ق است، به برخی از بازیچه‌های کودکان از جمله دهل، بوق، گردونچه و اسب چوبی اشاره کرده است (1/ 75).
آنچه از وضعیت اجتماعی ایرانیان در زمان حملۀ مغول در متون تاریخی و ادبی آمده، گویای مظالم و بیدادگریهای مغولان است؛ از این‌رو در این دوران اطلاع چندانی دربارۀ بازیها و اسباب و ابزار آن در دست نیست. میرابوالقاسم میرفندرسکی از دانشمندان عهد صفوی در رسالۀ صناعیه عقاید عالمان آن زمان دربارۀ بازی و تفریح و پرداختن به بازیچه‌ها را چنین بیان کرده است که همان‌گونه که کار و هنر و صنعت برای زندگی اجتماعی اهمیت دارد، تفریج و بازی برای زدودن کسالت و ایجاد نشاط ضروری است. میرفندرسکی به برخی بازیهای نمایشی که اسباب آن بوزینگان، طوطیان، بُزان و سگانی بوده‌اند که در دست «بازیگران و حقه‌بازان و اصحاب اساطیر و اهل مخرقه و مضحکه و ملعبه» معرکه‌ها برپا می‌کردند، اشاره می‌کند (ص 12-13) چوگان بازی و قَپُق‌اندازی (= قبق، بازی‌ای که در آن اسب‌سواران به تاخت، جامی زرین را که بر بالای دیرکی چوبی نهاده‌اند، نشانه می‌گرفتند و با پرتاب تیر آن را به زمین می‌افکندند) از بازیهای دورۀ صفویه است (نک‍ : نویدی شیرازی، 76، 93). از دیگر اسباب بازیها و سرگرمیهای مردم در این دوره، بازیچه قرار دادن حیوانات و پرندگان بود. به غیر از شکار و تیراندازی به حیوانات شکاری که از دیرباز موردعلاقۀ ایرانیان، به‌ویژه شاهان و درباریان بوده است، گاوبازی، گرگ‌بازی و کبوتربازی و نیز به جنگ واداشتن حیواناتی چون قوچ و خروس و غیره رایج بود (باربارو، 63- 64؛ تاورنیه، 81؛ ریچاردز، 73).
در عهد صفویه در بیشتر شهرهای بزرگ ایران، قهوه‌خانه‌هایی دایر شد که مردم در آنجا به غیر از کشیدن قلیان و نوشیدن چای و برپایی مجالس شاهنامه‌خوانی و... به گنجفه‌بازی، نرد و شطرنج، تخم‌مرغ بازی و پیچاز بازی (پیچاز پارچه‌ای ماهوتی بود به شکل صفحۀ شطرنج که روی خانه‌های آن صدف و گوش‌ماهی می‌گذاردند و بازی می‌کردند) می‌پرداختند (شاردن، 4/ 124، 178-196). راجر سیوری در ایران عصر صفوی به بازیها و بازیچه‌هایی چون بندبازی، خیمه‌شب‌بازی، تردستی و شعبده‌بازی و... که شب هنگام در میدان نقش جهان اصفهان برگذار می‌شد و موجبات سرگرمی و تفریح مردم را فراهم می‌کرد، اشاره کرده است (ص 162).
در دورۀ قاجار برخی پیشه‌وران و صنعتگران مانند سرچپق‌سازان به ساخت و فروش اسباب بازی و عروسک می‌پرداختند. آنها عروسکهای گلینی به شکل انسان و حیوان می‌ساختند و لباسهایی به برشان می‌کردند و در اماکن پر رفت و آمد مانند حوالی امام‌زاده‌ها به مردم می‌فروختند. در این دوره برخی دکانهای اسباب‌بازی‌ فروشی و خرازیها عروسکهایی به سبک غربی با پوشاک و آرایش غربی از فرنگ وارد کردند که تازگی و غرابت آن موجب تعجب و اقبال مردم قرار گرفت. زنان و دختران ارمنی در کار عروسک‌سازی و عروسک‌‌فروشی در تهران عهد قاجار بسیار توانا بودند (شهری، 4/ 679-680). جعفر شهری در کتاب تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم به برخی اسباب‌بازیهای کودکان آن عهد اشاره کرده است: فرفره، وق‌وق‌صاحاب (دو تکه سفال نعلبکی‌مانند که وسط آن کاغذی چروک و آکاردئونی گذارده بودند که با باز و بسته کردن صدای توله‌سگ می‌داد)، بادبادک، علی ورجه (یا اوس‌علی‌بنا؛ تکه گلی را با پر و پوشال می‌پوشانیدند و کش بلندی بر آن می‌بستند و با لنگر دادن بالا و پایین می‌کردند)، گاری حلبی، فانوس کاغذی، سوت‌سوتکهای گلی، جغجغۀ حلبی (به قوطی حلبیهای کهنه دسته‌ای می‌افزودند و چند سنگ‌ریزه و شن در آن می‌ریختند و تکان می‌دادند)، طبلک، مترسک، شتر و اسب و الاغ گلی، آفتابۀ حلبی، قلیان، گهواره، ننو و نمونه‌های کوچکی از اسباب خانه و نهایتاً اتومبیلهای حلبی، ماشین دودی، قطار، توپهای لاستیکی و ماهوتی و... از جمله اسباب‌بازیهای کودکان تهرانی عهد قاجار بود. نوجوانان و بزرگ‌سالان نیز در اوقا‌ت فراغت، و زمان جشن و سرور چهارشنبه سوری، نوروز و سیزده بدر، به بازی الک دولک، دوزبازی، تیله انگشتی، چلتوب (چلتوپ)، قاپ بازی و... می‌پرداختند (دربارۀ شرح کامل بازیهای دورۀ قاجاری، نک‍ ‍: شهری، 680-684، 703).
با پا گرفتن صنعت اسباب‌بازی در سدۀ 18م در اروپا و اختراع دستگاههای ماشینی، کارخانه‌های اسباب‌بازی در بسیاری از کشورها تأسیس و تولیدات و مصنوعات آنها به سراسر دنیا پراکنده شد. در ایران نیز صنعت ساخت اسباب‌بازی در اوایل سدۀ 20م همراه دیگر کشورهای اروپایی پا گرفت. امروزه کودکان ایرانی اسباب‌بازیهای دست ساز و بومی خود را رها کرده‌اند و با اسباب‌بازیهای ماشینی که با نیروی الکتریسیته کار می‌کنند و نمونه‌های کوچک وسایل نقلیۀ برقی یا باطری‌دار مانند قطارها، هواپیماها، آدم آهنی، کامپیوترهای کوچک و... که حاصل تمدن مادی عصر جدید است، بازی می‌کنند.

مواد و مصالح ساخت

برخی دانشمندان عرصۀ علوم اجتماعی و روان‌شناسی فقط اسباب‌بازیهایی را که با مواد و مصالح گوناگون به دست بشر ساخته شده‌اند، اسباب‌بازی می‌نامند. به نظر هیزل فرانسیس و گابریل شانان، آنچه بزرگ‌سالان برای بازی کودکان می‌سازند، اسباب‌بازی واقعی است، چرا که ساخت‌و‌ساز ابزار و اسباب‌بازی با بهره‌گیری از مواد و مصالح ساده و امکانات موجود به بروز خلاقیت و شکوفایی استعدادهای پنهان مردم هر جامعه کمک می‌کند. از نظر اینان بایستی میان اسباب‌بازیهای تولید انبوه کارخانه‌ها با بازیچه‌های تزیینی، بافتنی، گلین، چوبی و پارچه‌ای که توسط صنعتگران بومی هر جامعه برای کودکان ساخته می‌شود، تفاوت قائل شد (ص 60-62). نظر فرانسیس و شانان از آن‌رو اهمیت دارد که نشان می‌دهد صنعتگران و پیشه‌وران هر جامعه، انگیزه‌ها و ویژگیهای مذهبـی ـ فرهنگـی، اجتماعـی و اقتصادی آن جامعه را در نظر می‌گیرند و با مواد و مصالح بومی و موجود هر منطقه به ساخت و تولید اسباب‌بازی دست می‌زنند. سنگ، چوب، گِل، الیاف گیاهان بومی، صدفها، هسته‌های میوه، مهره‌ها، لباسهای کهنه، تورهای ماهیگیری و جز آن، پاره‌ای از مواد و مصالحی است که با اندیشه و تفکر خلاق سازندگان به شکل اسباب و وسایل بازی درمی‌آیند (قزل ایاغ، «بازیهای سنتی...»، 51).
ویژگیهای آب و هوایی و اقلیمی هر جامعه‌ای، در کاربرد انواع مواد و مصالح مورد نیاز ساخت اسباب‌بازی دخیل‌اند. از این‌رو مردمان روزگاران گذشته به درک تفاوتهای ظریف و مفاهیم جزئی اشیاء و درآمیختن آنها با اعتقادات و آرمانهای خود اسباب‌بازیهای متنوعی برای کودکان می‌ساختند تا هم آنها را سرگرم کند و هم بازگوکنندۀ ارزشهای نمادین جامعه‌شان باشد. قزل ایاغ در راهنمای بازیهای ایران که شیوه و انواع بازیهای مختلف مناطق گوناگون ایران را مورد مطالعه و بررسی قرار داده است، در فهرستی به ابزار و اسباب‌بازیهای کودکان ایرانی اشاره می‌کند. داده‌های این فهرست نمایانگر سادگی ابزار و وسایل بازی کودکان ایرانی است؛ چرا که آنها از پیش‌پا افتاده‌ترین و در دسترس‌ترین اشیاء اطرافشان برای بازی بهره می‌جویند. اسباب‌بازیهای ساخته شده از چوب بالاترین رقم جدول اسباب‌بازیهاست (ص بیست و دو).