قربان

از آیینهای خاص در روز عید قربان، دیدوبازدید و صرف ناهار روز عید با گوشت قربانی است (شاه‌حسینی، 205‌). در گذشته، انواع بازی و تفریح هم در روز عید قربان و دو روز پس از آن رواج داشته است. دختران قاووز (زنبورک) را بین دو لب نگه می‌داشتند، با نوک انگشت تار فلزی وسط آن را به ارتعاش درمی‌آوردند و فضای روستا را سرشار از وجد و شادی می‌کردند. نیز تخم‌مرغ‌بازی از دیگر بازیهای مختص بچه‌ها، نوجوانان و جوانان به حساب می‌آمد (معطوفی، 3/ 2030؛ گلی، 272). در بسیاری از ولایات ایران، اصیل‌ترین و رایج‌ترین بازی مفرح عید قربان تاب‌بازی بود (همانجاها؛ بیگدلی، 458) و همۀ افراد به‌جز زنان شوهردار تاب می‌خوردنـد. درصورتـی‌کـه هـوا ابـری بـود، مردم از زیـر سقف اتاقهایشان طناب می‌آویختند و تا هنگام غروب تاب می‌خوردند (میرنیا، 14). گروهی از یاشولیهای (پیران، ریش‌سفیدان) ترکمن فلسفۀ برپانمودن این تابها را در عید قربان، افزون‌بر تفریح و بازی، نمادی از صعود انسان به عرش، و سپس فروریختن گناهان او عنوان می‌کردند (معطوفی، 3/ 2032). 
عده‌ای از ایرانیان اعتقاد دارند در صبح صادقِ روز عید قربان (محمدی، 354) و نیز شب عید قربان در لحظاتی، درختان و آب از حرکت باز می‌مانند و اگر کسی در همین هنگام حاجتی بخواهد، نیازش برآورده می‌شود (اسدیان، 303؛ اخوان، 154)؛ به‌همین‌سبب سعی می‌کنند در این اوقات با آب چشمه یا جویبارها و رودخانه‌ها وضو بگیرند تا از همۀ مصائب و بلایا محفوظ بمانند. همچنین معتقدند در صبح صادق روز عید قربان، حضرت خضر نبی در کنار سرچشمه‌ها و جویبارها دیده می‌شود و چون ممکن است در شکل هر انسانی ظاهر شود، در سلام‌کردن بر یکدیگر پیشی می‌گیرند و به هم احترام می‌گذارند (نک‍ : محمدی، همانجا). مردم ناحیۀ افشار تکاب برآورده‌شدن حاجت را مشروط به هم‌زمانی زیارت حضرت خضر و ایستـادن جریـان آب می‌دانند (همـو، 355؛ نیـز نک‍ : ه‍ د، خضر). 
 ازجمله رسمهای دیگر این عید آن بود که دوزنده‌ها و خیاطها کار خود را تعطیل می‌کردند و زنها برای اینکه خرده‌ریزِ جارو بر زمین نریزد، هیچ اتاقی را جارو نمی‌کردند؛ زیرا عقیده داشتند که به‌کاربردن سوزن و جوال‌دوز و امثال آن در عید قربان موجب تیغ‌رفتن به پای حاجیهایی ‌شود که در مراسم روز عرفه پای‌برهنه راه می‌روند (کاربخش، 127؛ شهری، 4/ 11؛ ماسه، 227). نیز زنها بر این باور بودند که سوزن‌زدن در این روز، سبب عقربک (جراحت گوشۀ ناخن) خواهد شد و جماع و هم‌بستری در این روز جنین ناقص‌الخلقۀ شش‌انگشتی به بار خواهد آورد (شهری، همانجا). 
در برخی ولایات، افرادی که قبلاً به حج مشرف شده‌اند، بر خود واجب می‌دانند که هرساله عمل قربانی را به جای بیاورند (اخوان، شاه‌حسینی، همانجاها)؛ حتى اگر فقیر و ورشکسته باشند، برای حفظ آبرویشان حیوانی قربانی می‌کنند. همچنین پسردارها، به‌خصوص کسانی که یک پسر دارند، گوسفند قربانی می‌کنند (شهری، همانجا). در خراسان اگر متوفا «حاجی» باشد، هرساله در روزهای عید قربان، برایش قربانی می‌کنند و اگر حاجی نباشد، تا 3 سال این کار را ادامه می‌دهند (اسدیان،124). در این روز، ترکمانان برای تبریک به خانه‌های یکدیگر می‌روند و سپس بر سر سفره می‌نشینند و به خوردن گوشتهای پخته‌شده می‌پردازند؛ البته بر سر سفره، دیگر خوراکیهای معمول مثل نان و چای گذاشته می‌شود. از فردای روز عید، یعنی روزهای 11 و 12ام ذیحجه، صدقه‌دادن یا «چاقرمن» به معنی دعوت برای خوردن آبگوشت یا گوشت «قورمه» آغاز می‌شود و دیدوبازدیدها و شادی و نشاط به اوج خود می‌رسد (معطوفی، 3/ 2028- 2029؛ گلی، همانجا). 
یکی دیگر از رسمهای عید قربان در گذشته این بود که خانوادۀ پسر برای نامزدِ فرزندشان گوسفند سفیدی تزیین و گردن و پشتش را رنگ می‌کردند و دستمال قرمزی به آن می‌بستند و به‌عنوان عیدی، با هدایای دیگر به خانۀ عروس می‌فرستادند (محمدی، 354؛ خلعتبری، 142؛ سرلک، 44؛ انزلی، 433؛ ماسه، 228). این رسم هنوز هم در روستاهای آذربایجان رواج دارد. اگر در این روز پسربچه‌ای به دنیا می‌آمد، نام او را حاجی، قربان، اسماعیل و ابراهیم، و اگر دختر بود، هاجر می‌گذاشتند (خلعتبری، کاربخش، همانجاها؛ شهاب، 178؛ قس: اسدیان، 303). 

مآخذ

اخوان، مرتضى، آداب و سنن اجتماعی فین کاشان، کاشان، 1373 ش؛ اسدیان، محمد، آیینهای گذر در ایران، تهران، 1384 ش؛ اکبری بیرق، حسن، تحقیقات میدانی؛ انزلی، حسن، اورمیه در گذر زمان، اورمیه، 1378 ش؛ باستانی پاریزی، محمدابراهیم، حماسۀ کویر، تهران، 1356 ش؛ بیرونی، ابوریحان، التفهیم، به کـوشش جلال‌الدین همایـی، تهـران، 1352 ش؛ بیگدلـی، محمدرضا، ترکمنهـای ایران، تهران، 1369 ش؛ پایندۀ لنگرودی، محمود، آیینها و باورداشتهای گیل و دیلم، تهران، 1356 ش؛ پولاک، ی. ا.، سفرنامه، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران، 1361 ش؛ جعفری (قنواتی)، محمد، تحقیقات میدانی؛ جفری، آ.، واژه‌های دخیل در قرآن مجید، ترجمۀ فریدون بدره‌ای، تهران، 1372 ش؛ خرمشاهی، بهاءالدین، دانش‌نامۀ قرآن و قرآن‌پژوهی، تهران، 1377 ش؛ خلعتبری لیماکی، مصطفى، فرهنگ مردم تنکابن، تهران، 1387 ش؛ دایرةالمعارف فارسی؛ راغب اصفهانی، حسین، المفردات فی غریب القرآن، به کوشش محمد سید کیلانی، بیروت، دارالمعرفة؛ سرلک، رضا، آداب‌ورسوم و فرهنگ عامۀ ایل بختیاری چهارلنگ، تهران، 1385 ش؛ شاه‌حسینی، علیرضا، خوار (گرمسار) و میراث کهن آن، قم، 1385 ش؛ شریعت‌زاده، علی‌اصغر، فرهنگ مردم شاهرود، تهران، 1371 ش؛ شهاب کومله‌ای، حسین، فرهنگ عامۀ کومله، رشت، 1386 ش؛ شهری، جعفر، طهران قدیم، تهران، 1371 ش؛ صفری، بابا، اردبیل در گذرگاه تاریخ، تهران، 1353 ش؛ صفی‌نژاد، جواد، مونوگرافی ده طالب‌آباد، تهران، 1353 ش؛ طباطبایی، ضیاءالدین، «عید سعید قربان و فلسفۀ اعمال آن»، اسوه، زاهدان، 1380 ش، س 4، شم‍ 12؛ طباطبایی‌فر، رضا، روستای قاطول در گذر زمان، تهران، 1381 ش؛ فاروقی، عمر، نظری به تاریخ و فرهنگ سقز کردستان، سقز، 1371 ش؛ فوروکاوا، سفرنامه، ترجمۀ هاشم رجب‌زاده و کینیجی ئه‌اورا، تهران، 1384 ش؛ قرآن کریم؛ کاربخش راوری، ماشاءالله، راور، شهری در حاشیۀ کویر، کرمان، 1365 ش؛ کیانی، منوچهر، سیه‌چادرها، تهران، 1371 ش؛ گلی، امین، تاریخ سیاسی و اجتماعی ترکمنها، تهران، 1366 ش؛ لغت‌نامۀ دهخدا؛ لهسایی‌زاده، عبدالعلی و عبدالنبی سلامی، تاریخ و فرهنگ مردم دوان، شیراز، 1380 ش؛ ماساهارو، ی.، سفرنامه، ترجمۀ هاشم رجب‌زاده، مشهد، 1373 ش؛ ماسه، هانری، معتقدات و آداب ایرانی، ترجمۀ مهدی روشن‌ضمیر، تهران، 1387 ش؛ مجیدی کرایی، نورمحمد، تاریخ و جغرافیای ممسنی، تهران، 1371 ش؛ محمدی، علی، تکاب افشار، تهران، 1369 ش؛ معطوفی، اسدالله، تاریخ، فرهنگ و هنر ترکمان، تهران، 1383 ش؛ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، 1374 ش؛ ملک‌پور، علی، کلاردشت، تهران، 1377 ش؛ المنجد، بیروت، 1986 م؛ موحد، جمیل، بستک و خلیج فارس، تهران، 1349 ش؛ موسوی ماکویی، اسدالله، ماکو، تهران، 1376 ش؛ مؤیدمحسنی، مهری، فرهنگ عامیانۀ سیرجان، کرمان، 1381 ش؛ میرنیا، علی، فرهنگ مردم، تهران، 1369 ش؛ نفیسی، علی‌اکبر، فرهنگ، تهران، 1343 ش؛ یاحقی، محمدجعفر، فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی، تهران، 1386 ش. 

حسن اکبری بیرق