سینمای مردم شناسی

بازیها

 بازیهای قومی و محلی و بومی و ملی، همچون قصه‌ها، افسانه‌ها، متلها، ترانه‌ها و آداب و رسوم و اعتقادهای رایج در میان مردم، نشانه‌هایی از حیات فرهنگی جامعه‌اند، و گستردگی و گوناگونی آنها نشان‌دهندۀ ژرفـا و غنـای فرهنگی جوامع تلقی می‌شوند. در سرزمین پهناور و کهن‌سال ایران که دارای تنوع در آب‌وهوا و گوناگونی ریشه‌های فرهنگی است، بازیها و سرگرمیهای رایج در میان مردم نیز تنوع و گستردگی بسیاری دارد (قزل‌ایاغ، مقدمه، 10)؛ به همین سبب، سینمای مستند ایران، به‌ویژه از دهۀ 1370 ش به این سو، به پاره‌ای از این بازیها در شهرها و روستاهای دورونزدیک توجه نشان داده است؛ برای نمونه: لوچو (وارطان آنتانسیان، 1361 ش)، عنوان فیلمی است دربارۀ یک کشتی محلی در مازندران (لو = لبه + چو = چوب) که در فصل برنج‌کاری (قبل از درو) برگزار می‌شود؛ به این ترتیب که یک قالی و یا گوسفندی را به‌عنوان پیشکش به چوبی در گوشه‌ای از زمین نبرد می‌بندند و مسابقۀ کشتی را بین 10 جوان از دو روستا برگزار می‌کنند که 5 برنده دارد. پهلوان پیروز چوب و پیشکشی را بر دوش می‌گیرد و دور زمین می‌گردد (مهرابی، 338- 339؛ کلانتری، بیست‌وپنج، 24؛ بهارلو، تحقیقات؛ نیز نک‍ : ه‍ د، لوچو، کشتی). 
ترنای عشق‌بازان (امیر داوری، 1378 ش) کوششی است برای ثبت یک بازی (آیین) سنتی و مذهبی. فیلم‌ساز در 3 بخش، فیلمش را سروسامان داده است: در بخش «روایت شاهد»، قهوه‌خانه، بازی ترنا و قواعد و آدمهای بازی معرفی شده‌اند؛ در بخش «سخنان کارشناس»، محمود استادمحمد، بازیگر و کارگردان تئاتر و کسی که آشنایی عمیق با این بازی دارد، تلقی و شناخت خود را از این آیین روایت کرده است؛ و در بخش سوم، «حرفها و سخنان کارگزاران برگزاری ترنا» مکملی بر اطلاعات دو بخش قبلی است (مقدم‌دوست، 7). کارگردان این فیلم مایل بوده در زمانه‌ای که ترنابازی رو به انقراض رفته است، خاطرۀ آن را احیا کند و سوءتفاهمها را از این بازی بزداید (داوری، 7). 
در فیلمهای خیمه‌شب‌بازی (عباس بلورچی، 1354 ش)، بازی نمایشی عروسکهایی از جنس پارچه؛ دیاگودزان (محمدرضا خیابانی تنها، 1381 ش)، کشتی چوخه در اسفراین؛ عروسکهای کِمِس (بهرام عظیم‌پور، 1374 ش)، بازی دخترکان روستای کَرَم‌بستِ شهرستان سنقر در شمال کرمانشاه؛ و حال بچه‌های بندر خوبه (فرزاد مؤتمن، 1374 ش)، بازیها و سرگرمیهای کودکان بندرعباس ثبت شده است. 

باورهای اسرارآمیز

از دیرباز برخی مسائل و موضوعهای جامعه و طبیعت برای انسانها، به‌سبب عدم شناخت آنها، شکلی اسرارآمیز داشته است و ازاین‌رو عامۀ مردم با توسل به جادو و جادوگران یا نیروهای ناشناخته سعی در توجیه و تفسیر آنها داشته‌اند (نک‍ : فریزر، 87 بب‍‌ ). پاره‌ای از این باورهای اسرارآمیز در فیلمهای مستند به تصویر درآمده، که از آن جمله‌اند: 
عبدالماء (عباس امینی، 1382 ش): گروهی از مردم حاشیۀ رود کارون معتقدند که موجودی سیاه‌رنگ از رودخانه بیرون می‌آید و زنان و دختران آنها را با خود می‌برد و می‌کشد. از نظر کارگردان، تضادهای ناشی از مناسبات محدود و قوانین عشیره‌ای مردم عرب با روابط اجتماعی و فرهنگهای پیرامون خود، بیشترین آسیب را به زنان و دختران عرب وارد کرده است و آنان برای خروج از تنگناهای اعمال‌شده، گاهی حتى به برخی از باورهای خود متوسل می‌شوند (نک‍ : کاتالوگ ششمین، 58). 
فیشینیسم (محمد پورلطفی و مهدی طرفی، 1383 ش): در این فیلم، جادو و مهره‌های جادویی از منظر ادیان رسمی بررسی شده است. 
پیچین‌چی (هوشنگ فضلی، 1383 ش): پاره‌ای از دروگران براساس باوری کهن معتقدند که آخرشدن در برداشت محصول گندم بدشگون است و اگر شالی‌کاری هنگام درو آخر شود، جان همسرش به خطر می‌افتد؛ بنابراین با رقابت در درو می‌کوشند تا نفر آخر نباشند. 
گُربی (مهرداد راستگو، 1386 ش): مستندی دربارۀ افرادی که گفته می‌شود بدشگون‌اند و روبه‌روشدن با آنها روز نحسی را به دنبال خواهد داشت. کارگردان از زاویه‌ای مردم‌نگارانه و به شیوۀ مستندهای مشاهده‌گر، باورهای مردم روستایی پرت‌افتاده را به تصویر درآورده است. وی از یک سو، مخاطبان فیلم را پای صحبتهای پاره‌ای از مردم روستا می‌نشاند که آدمهای چشم‌چپ را شوم و بدشگون می‌دانند و با انداختن آب دهان روی زمین و روی‌برگرداندن از این افراد، طلسم و نامبارکی دیدار آنان را باطل می‌کنند، و از سوی دیگر، با نزدیک‌شدن به آدمهایی که شوم خوانده می‌شوند، می‌کوشد با بررسی این باور مردم، نوعی تجربۀ قوم‌نگارانه را در ثبت افکار و شیوۀ زندگی مردم بیازماید. قابهای تصویر در نماهایی که از دید آدمهای چشم‌چپ فیلم‌برداری شده‌اند، مایل و با زاویه‌ای کج هستند تا کنایه‌ای از متزلزل‌بودن موقعیت این افراد نزد مردم روستا باشد (طهماسبی، 10). به تعبیری دیگر، یکی از ارکان ساختن این نوع فیلمها، فیلم‌نامه‌ای دقیق است که روایت را از جایی شروع کند و سپس به اوج و پایان برساند؛ اما این فیلم که بدون فیلم‌نامه و طرح مشخص روایی ساخته شده، مملو از تصاویری تکراری است که به‌سادگی قابل حذف‌اند (زادمهر، بش‍‌ ). 
افزون بر آنچه گفته شد، فیلمهای دیگری نیز دربارۀ آداب و رسوم مردم ساخته شده که در بخشهای مختلف این مقاله نیامده است. برخی از آنها مربوط به جشنهای برداشت محصول‌اند و برخی نیز مجموعه‌ای از آداب و رسوم را نشان می‌دهند؛ برای نمونه، پس از خرمن (محسن نظری، 1377 ش)، فیلمی دربارۀ ادای مراسمی به نام «علم‌وه‌چینی» است که کوه‌نشینان شرق گیلان روز جمعۀ نیمۀ مردادماه فارسی (نخستین جمعۀ نوروز ماه گیلانی) پس از برداشت محصول گرد هم می‌آیند ( کاتالوگ نخستین ... فیلمها، 22). آن چیزی که تلاش شده است در این فیلم به نمایش دربیاید، یادآوردن جشن خرمن زردشتی ایران باستان است که بعد از اسلام رنگ مذهبی به خود گرفته است و امروزه همچون دهۀ عاشورا در 10 روز برگزار می‌شود. در شب اول دهۀ علم‌وه‌چینی مراسم علم‌بندان انجام می‌شود. علمِ چوبیِ بلندی را که در نوک آن پنجه‌ای فلزی نصب است، با پارچه‌های نذری می‌بندند و هر شب در اطراف آن عزاداری و سینه‌زنی می‌کنند و نوحه می‌خوانند. این مراسم در شب دهم به اوج می‌رسد و رسم علم‌وه‌چینی، یعنی بازکردن پارچه‌های علم، اجرا می‌شود. چنین مراسمی پس از کار طاقت‌فرسای کشاورزی و برداشت محصول، هم تجدید خاطرۀ ایام عاشورا ست و هم بهانه‌ای برای دیدار اقوام و خویشاوندان و رفع خستگی اهالی روستا (برای آگاهی بیشتر از جنبه‌های جشن و شادمانی این مراسم، نک‍ : پاینده، 212-217). 
انیران‌روز (علی ایزدپرست، 1381 ش): انیران‌روز در زبان زردشتی به معنی روز نرها ست. برطبق رسمی کهن، در یکی از روزهای شهریورماه، که از دیرباز انیران‌روز نامیده می‌شود، گوسفندان نر (قوچها) که در مراتع جداگانه نگهداری می‌شوند، با گوسفندان ماده (میشها) مخلوط می‌شوند تا بره‌هایشان در فروردین‌ماه به دنیا بیایند ( کتاب ... ، 49). 
به‌جز اینها، در فیلمهای دیگری نیز پاره‌ای از مراسم و آیینهای فولکلوریک بومی ثبت شده است: ترکمن (حسین محجوب، 1367 ش)، تصویری از آداب و رسوم و شیوۀ زندگی ترکمنها؛ آرای (عذرا اینچه‌درگاهی، 1369 ش)، نگاهی به آداب و رسوم، فرهنگ و هنر قوم مهاجر قزاق؛ از کرمان تا کرمان (محمدرضا میرحبیبی، 1375 ش)، نمایش فرهنگ بومی و مراسم سنتی مردم استان کرمان؛ خندق (فروزان کهوری‌نژاد بندری، 1376 ش)، در گویش محلی بندری به زنانی گفته می‌شود که قاصد شادی‌اند و فیلم دربارۀ این زنان است؛ ترانۀ تاکستان (محمد خزایی، 1377 ش)، نمایش سنتهای فولکلوریک برداشت محصول در منطقۀ تاکستان؛ روژگیران (مهرداد اسکویی و ابراهیم سعیدی، 1379 ش)، برگزاری مراسم روژگیران هنگام خورشیدگرفتگی در روستای نِگِل در استان کردستان؛ آفتاب مهر (الٰهه گل‌محمدی، 1380 ش)، نگاهی به آداب و رسوم مردم منطقۀ تالش؛ رنگ و رنج (الٰهه گل‌محمدی، 1380 ش)، نشان‌دادن آداب و رسوم شالی‌کاری در گیلان که با آواها و موسیقی فولکلوریک همراه است؛ سده‌سوزی (مسعود کرامتی، 1379 ش)، فیلمی دربارۀ زندگی شبانان در دشت فاریاب که به دام و مرتع وابسته‌اند و در نیمۀ زمستان اگر باران نبارد، کودکان عشایر با حضور در آیین سده‌سوزی تمنای باران می‌کنند؛ هدرسه (رامتین لوافی‌پور، 1382 ش)، فیلمی از روستای دورافتادۀ عنا از توابع کهگیلویه و بویراحمد، که بچه‌ها در سالی که باران نمی‌بارد، هدرسه‌بازی می‌کنند که بازمانده از آیینی فراموش‌شده است؛ پنجره‌ای رو به آفتاب (بیژن زمان‌پیرا، 1382 ش)، ثبت دعای تمنای باران در اوراماناتِ کردستان، منطقه‌ای سنگی که به‌سبب کمبود خاک و زمین برای کشاورزی مساعد نیست؛ کلوک (باران) (بهزاد رسول‌زاده، 1383 ش)، گزارشی از مراسم باران‌خواهی؛ باران (شهریار پورسیدیان، 1384 ش)، گزارشی مردم‌شناختی از دعای باران‌خواهی شالی‌کاران تالشی؛ وارش (محمدعلی هاشم‌پور، 1384 ش)، گزارشی از آیین طلب باران در شمال کشور؛ تیشتر (حسن نقاشی، 1385 ش)، ثبت آیین تیرگان و جشن باران‌خواهی در میان زردشتیان یزد؛ سفر بی‌پایان (حجت‌الله حافظی، 1380 ش)، آیین فک‌زنی در میان کوچ‌نشینان لرستان؛ رسم شگون (ابوالفضل طبسی، 1380 ش)، در آخرین چهارشنبۀ سال اتفاقاتی به رسم شگون رخ می‌دهد که گفته می‌شود سنت حسنۀ پیامبر (ص) است ( کاتالوگ سومین ... سراسری ... ، 52)؛ درۀ رویایی (علی قوی‌تن، 1381 ش)، زندگی و آداب و رسوم مردم کلات نادری؛ هالا (محمد فیضی، 1381 ش)، مردم روستای جلده‌باخان سراب روز پایانی درو در آخرین مزرعۀ روستا، که متعلق به معتمد روستا است، گرد هم می‌آیند و در مراسمی معروف به هالا، کار درو محصولات را به پایان می‌برند؛ باران مهر (الٰهه گل‌محمدی، 1382 ش)، گزارشی از آداب و رسوم و معیشت زنان شرق گیلان؛ اَ کَردَ ک (احمد ذات‌اصغر، 1382 ش)، روایتی از 6 آیین و مراسم تهیۀ شیرینی محلی به دست زنان منطقۀ ماسوله، که در میان اهالی روستا اهمیت ویژه‌ای دارد؛ نفت و نمک (اقبال بهاری، 1387 ش)، گزارشی از مراسمی به همین نام در یکی از روستاهای شمال کشور؛ سپیده عَلَم کشید (رضا مجلسی، 1388 ش)، گزارشی از زندگی قوم مراغیان، در رشته‌کوه البرز، که کماکان به سنتهای کهن قومی پایبندند ( فیلم‌شناخت سومین ... ، 83)؛ و زاگرس (منوچهر طیاب، 1388 ش)، پژوهشی در اقلیم، تاریخ، سنت و آداب و رسوم قومی که در منتهاالیه مرز ایران و آذربایجان در حاشیۀ رشته‌کوههای زاگرس زندگی می‌کنند. 

مآخذ

آبادی، فرزاد، «کارون، از زاگرس تا خلیج فارس»، فرهنگ و هنر، تهران، 1387 ش، س 3، شم‍ 11؛ آفریده، هادی، «بیان اسطوره به زبان شهری»، خبر انجمن، تهران، 1387 ش، شم‍ 2؛ «آق‌آش، جشن 63سالگی ترکمن رو به فراموشی»، شمال نیوز (مل‍‌ )؛ آوانسیان، آربی، «بازتابهای فرهنگ ارمنی در سینمای ایران»، گفت‌و‌گو با زاون قوکاسیان و روبرت صافاریان، دوهفته‌نامۀ هویس، تهران، 1390 ش، س 5، شم‍ 102؛ اسماعیل‌زاده، سعید، «مراسم شاه حسین یا همان شاخسی خودمان»، خلخالیم (مل‍‌ )؛ افشارنادری، نادر، «فیلم مردم‌شناسی با نگاهی به فیلم علف»، مجلۀ فرهنگ و زندگی، تهران، 1352 ش، شم‍ 13-14؛ امامی، همایون، «درنگی بر سینمای اتنوگرافیک ایران»، درآمدی بر انسان‌شناسی تصویری و فیلم اتنوگرافیک، ترجمه و به کوشش ناصر فکوهی، تهران، 1387 ش؛ همو، سینمای مردم‌شناختی ایران، تهران، 1385 ش؛ همو، «شهر و شهریت در سینمای مستند»، فصلنامۀ اندیشۀ ایرانشهر، تهران، 1384 ش، شم‍ 4-5؛ همو، «نشانه‌شناسی و معنا در اربعین»، معرفی و شناخت ... (نک‍ : هم‍ ، بهارلو)؛ امید، جمال، تاریخ سینمای ایران، تهران، 1374 ش؛ امیراصلانی، ح.، «فیلم واگون اسبی در اروپا»، روزنامۀ اطلاعات، تهران، 1310 ش، س 6، شم‍ 542‘1؛ بارنو، اریک، تاریخ سینمای مستند، ترجمۀ احمد ضابطی جهرمی، تهران، 1380 ش؛ بازن، آندره، سینما چیست؟، ترجمۀ محمد شهبا، تهران، 1376 ش؛ برآبادی، احمد و دیگران، مردم‌نگاری مراسم عزاداری ماه محرم در شهرستان بیرجند، تهران، 1380 ش؛ «برنامۀ فیلمهای فرهنگ عامه در سینما شهر فرنگ و در تالار شیر و خورشید»، نشریۀ خبری اولین جشن فرهنگ مردم، اصفهان، 1356 ش، شم‍ 2؛ برنز، پ. م.، درآمدی بر مردم‌شناسی گردشگری، ترجمۀ هاجر هوشمندی، تهران، 1385 ش؛ بلوکباشی، علی، آشپز و آشپزخانه، تهران، 1392 ش؛ همو، «مفاهیم و نمادگارها در طریقت قادری»، مردم‌شناسی و فرهنگ عامۀ ایران، تهران، 1356 ش، شم‍ 3؛ همو، نخل‌گردانی، تهران، 1380 ش؛ بهارلـو، عباس (غلام حیدری)، «آب و سازه‌های آبی در تمدن خوزستان»، کتاب خوزستان، تهران، 1383 ش، ج 2؛ همو، «تاریخچۀ سینمای مستند ایران»، نامۀ فیلم‌خانۀ ملی ایران، تهران، 1370-1371 ش، س 3، شم‍ 2-3؛ همو، تحقیقات میدانی؛ همو، خاطرات و خطرات فیلم‌برداران سینمای ایران، تهران، 1376 ش؛ همو، «درس عبرت از عبور کاروان زرد»، نامۀ فیلم‌خانۀ ملی ایران، تهران، 1370 ش، س 3، شم‍ 1؛ همو، «در فاصلۀ دو کودتا (از 1299 تا 1332 ش)»، تاریخ تحلیلی صد سال سینمای ایران، به کوشش همو، تهران، 1379 ش؛ همو، صد چهرۀ سینمای ایران، تهران، 1381 ش؛ همو، فیلم‌شناخت ایران، تهران، 1384 ش؛ همو، معرفی و شناخت محسن مخملباف، تهران، 1379 ش؛ همو، معرفی و شناخت ناصر تقوایی، تهران، 1382 ش؛ همو، «ناصر تقوایی بین دو دُوْر»، همان؛ بهنود، مسعود، دولتهای ایران از سید ضیاء تا بختیار، تهران، 1366 ش؛ پاپلی یزدی، محمدحسین و مجید لباف‌خانیکی، «نقش قنات در شکل‌گیری تمدنها»، مجموعه‌مقالات قنات، یزد، 1379 ش، ج 1؛ پایندۀ لنگرودی، محمود، آیینها و باورداشتهای گیل و دیلم، تهران، 1355 ش؛ ترابی، حسین، برای آزادی، گفت‌وگو با مجید جعفری لاهیجانی، تهران، 1385 ش؛ تقوایی، ناصر و مینو فرشچی، کاغذ بی‌خط، به کوشش امیر پوریا، تهران، 1381 ش؛ تهامی‌نژاد، محمد، «انسان‌شناسی بصری در سینمای مستند ایران، عامل شناخت یا موضوع شناخت»، کتاب ماه هنر، تهران، 1383 ش، شم‍ 73-74؛ همو، سینمای مستند ایران عرصۀ تفاوتها، تهران، 1381 ش؛ همو، «مروری بر سینمای مستند ایران»، هفتۀ سینمای مستند ایران (از سینماتوغراف تا سینمادیجیتال)، تهران، 1383 ش؛ همو، «نظم‌بخشی به خاطرۀ بصری از تاریخ ایران»، ماهنامۀ فیلم، تهران، 1384 ش، س 23، شم‍ 339؛ همو، «نظم‌بخشی به خاطرۀ بصری از تاریخ معاصر ایران»، تصویر شهر، تهران، 1387 ش، شم‍ 5؛ همو، «یک‌صد سال تصویر شهر»، فصلنامۀ اندیشۀ ایرانشهر، تهران، 1384 ش، شم‍ 4-5؛ جعفری (قنواتی)، محمد، «آب و سازه‌های آبی در تمدن خوزستان»، کتاب خوزستان، تهران، 1383 ش، ج 2؛ همو، «تعریف فرهنگ عامه یا تعیین موضوعات آن»، کتاب ماه کودک و نوجوان، تهران، 1384 ش، شم‍ 91؛ جلالی‌فخر، مصطفى، «سینما سینما ست؟»، ماهنامۀ فیلم، تهران، 1376 ش، شم‍ 201؛ چلکوفسکی، پیتر، «هنگامی که نه زمان زمان است و نه مکان مکان (تعزیۀ امام حسین <ع>)»، فصلنامۀ ایران‌نامه، نیویورک، 1370 ش / 1991 م، س 9، شم‍ 2؛ حسینی، محمدرضا، «و کشتی به راهش ادامه می‌دهد»، روایتهای مستند، به کوشش رضا درستکار، تهران، 1386 ش؛ دانش، مهرزاد، «خاستگاه مشترک»، فصلنامۀ سینما حقیقت، تهران، 1386 ش، شم‍ 4؛ داوری، امیر، «رفع سوءتفاهمات»، همان، 1387 ش، شم‍ 1؛ رزاق‌کریمی، مصطفى، «پیدایش ایران»، ماهنامۀ فیلم، تهران، 1379 ش، س 18، شم‍ 265؛ روش، ژان، «فیلم اتنوگرافیک»، درآمدی بر انسان‌شناسی تصویری و فیلم اتنوگرافیک، ترجمه و به کوشش ناصر فکوهی، تهران، 1387 ش؛ زادمهر، داود، «نقدی بر فیلم ‌گربی ساختۀ مهرداد راستگو»، سینما فردا (مل‍‌ )؛ زینالی، وحید، «آیینهای مردم آذربایجان در ماه محرم»، آفتاب (مل‍‌ )؛ سازگار، ژیلا، کارنامه‌ای از رادیو و تلویزیون ملی ایران (تا پایان سال 2535)، تهران، 1356 ش؛ سرهنگی، محمدرضا، «تولد دوباره»، گفت‌و‌گو با مجید صدقی، ماهنامۀ فیلم، تهران، 1375 ش، س 15، شم‍ 199؛ «سینمای مستند آیینی از چند منظر»، راهنمای نمایش چشم‌انداز فیلمهای کوتاه آیینهای عاشورایی، به کوشش علیرضا قاسم‌خان و فرانک آرتا، تهران، 1384 ش؛ شعبانی‌اصل، فاطمه، «جلوه‌های مراسم زیارتی در فرهنگ مردم ایران»، مجموعه‌مقالات هم‌اندیشی زیارت، سازمان اوقاف و امور خیریه، قم، 1387 ش، ج 2؛ شفا، پرویز، «با تونل زمان به چهارراه آب سردار»، ماهنامۀ فیلم، تهران، 1379 ش، س 18، شم‍ 258؛ شهابی‌نژاد، علی، «عجایب درخت نخل»، فصلنامۀ سینما حقیقت، تهران، 1387 ش، شم‍ 4؛ صدری، احمد، «حاج قربان درختی که در سرزمین خود ریشه داشت»، دوماهنامۀ آینۀ خیال، تهران، 1387 ش، شمـ 6؛ صفی‌نژاد، جواد، «سال‌شمار زندگی دکتر نادر افشارنادری و گذری بر آثار تصویری آن مرحوم»، فصلنامۀ ذخایر انقلاب، تهران، 1381 ش، س 6، شم‍ 35-36؛ ضمیمۀ کاتالوگ فیلم ادارۀ اطلاعات آمریکا، تهران، 1958 م؛ طالبی‌نژاد، احمد، به روایـت ناصر تقوایـی، تهـران، 1375 ش؛ طهماسبی، الهـام، «مستندی بـا نگاهـی قوم‌نگارانه»، فصلنامۀ سینمـا حقیقت، تهران، 1387 ش، شم‍ 6؛ عادل، شهـاب‌الدین، «تک‌نگاشت و فیلمهای مردم‌شناسی ایران»، کتاب ماه هنر، تهران، 1383 ش، شم‍ 73-74؛ همو، سینمای قوم‌پژوهی، تهران، 1379 ش؛ عباسی، حسین، «نمایشهای غیرآگاه در زنجان»، فصلنامۀ تئاتر، تهران، 1387 ش، شم‍ 42-43؛ عرب، اسحاق، «نگاه جشنواره‌ای آفت فیلم‌سازی است»، سینمای جوان، تهران، 1388 ش، شم‍ 1؛ عربستانی، مهرداد و حمیدرضا قربانی، پیش‌گفتاری بر ترجمۀ فیلم مردم‌نگار (نک‍ : هم‍ ، هایدر)؛ عصرآزاد، سحر، «بادگیرهای بدون باد»، فصلنامۀ سینما حقیقت، تهران، 1388 ش، شم‍ 1؛ عناصری، جابر، مردم‌شناسی و روان‌شناسی هنری، تهران، 1368 ش؛ فرانس، کلودین دو، «سینمای اتنوگرافیک»، درآمدی بر انسان‌شناسی تصویری و فیلم اتنوگرافیک، ترجمه و به کوشش ناصر فکوهی، تهران، 1387 ش؛ فریزر، ج. ج.، شاخۀ زرین، ترجمۀ کاظم فیروزمند، تهران، 1383 ش؛ فهرست بیش از 850 فیلم سینمایی، تهران، 1335 ش؛ «فیلم‌برداری»، روزنامۀ اطلاعات، تهران، 1309 ش، س 5، شم‍ 228‘1؛ «فیلم راه‌آهن ایران»، همان، شم‍ 245‘1؛ فیلم‌شناخت بیست‌و‌دومین جشنوارۀ ملی و دهمین جشنوارۀ بین‌المللی فیلم کوتاه تهران، به کوشش منیژه بهارلو و حسین سلطان‌محمدی، تهران، 1384 ش؛ فیلم‌شناخت پنجمین جشنوارۀ فیلم رضوی، به کوشش شهنام صفاجو، تهران، 1388 ش؛ فیلم‌شناخت سومین جشنوارۀ بین‌المللـی فیلـم مستند ایـران: سینمـا حقیقت، بـه کوشش شهنـام صفاجـو، تهران، 1388 ش؛ قزل‌ایاغ، ثریا، راهنمای بازیهای ایران، تهران، 1379 ش؛ کاتالوگ پنجمین جشنوارۀ سینمای مستند کیش، کیش، 1382 ش؛ کاتالوگ دومین جشنوارۀ فیلمهای مستند میراث فرهنگی تمدن ایران (یادگار)، به کوشش مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی، تهران، 1382 ش؛ کاتالوگ سومین جشنوارۀ سراسری فیلم کوتاه وارش، به کوشش دبیرخانۀ جشنوارۀ فیلم کوتاه وارش، بابل، 1381 ش؛ کاتالوگ سومین جشنوارۀ فیلمهای مستند میراث فرهنگی تمدن ایران (یادگار)، به کوشش انجمن سینمای جوانان ایران و مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی، تهران، 1383 ش؛ کاتالوگ ششمین جشنوارۀ بین‌المللی سینمای مستند کیش، کیش، 1383 ش؛ کاتالوگ مجموعۀ کودکان سرزمین ایران، تهران، 1374 ش؛ کاتالوگ نخستین جشنوارۀ زنان فیلم‌ساز، تهران، 1384 ش؛ کاتالوگ نخستین جشنوارۀ فیلمهای مستند میراث فرهنگی تمدن ایران (یادگار)، به کوشش مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی، تهران، 1381 ش؛ کتاب چهارمین جشنوارۀ بین‌المللی فیلم سبز، به کوشش دبیرخانۀ جشنواره، تهران، 1384 ش؛ کشانی، علی‌اصغر، «ثبت تحولات»، گفت‌و‌گو با فرهاد ورهرام، ماهنامۀ سینمای پویا، تهران، 1387 ش، شم‍ 11؛ همو، «گزارش اقلیت»، گفت‌و‌گو با فرشاد فداییان، همان، 1388 ش، س 4، شم‍ 16؛ کلانتری، پیروز، بیست‌و‌پنج سال سینمای ایران (گزیدۀ فیلمهای مستند)، تهران، 1382 ش؛ همو، «واقعیت تنها بیرون ما نیست»، فصلنامۀ اندیشۀ ایرانشهر، تهران، 1384 ش، شم‍ 4-5؛ «کودکان سرزمین ایران»، ماهنامۀ فیلم، تهران، 1374 ش، شم‍ 178؛ کیمیاوی، پرویز، «گفت‌وگو»، گفت‌وگو با هوشمند هنرکار، ماهنامۀ نقد سینما، تهران، 1375 ش، شم‍ 8؛ گلمکانی، هوشنگ، «عرصۀ جذاب، بکر، رنگارنگ و پول‌ساز»، ماهنامۀ فیلم، تهران، 1376 ش، شم‍ 201؛ محجوب، حسین، گفت‌وگو با مؤلف (15 / 1 / 1389 ش)؛ «مسابقۀ سینمای مستند»، ماهنامۀ صنعت سینما، تهران، 1383 ش، س 3، شمـ 31؛ مسعودیه، محمدتقی، مبانی اتنوموزیکولوژی (موسیقی‌شناسی تطبیقی)، تهران، 1365 ش؛ همو، موسیقی مذهبی ایران، تهران، 1367 ش؛ «معرفی فیلم چهل‌منبر ساختۀ آرش یزدانی»، کارگاه فیلم ایواره (مل‍‌ )؛ مقدسیان، محمدرضا، «مسافری در مه ـ 2»، نشریۀ آینه، تهران، 1386 ش، شم‍ 5؛ مقدم‌دوست، هادی، «سه رشتۀ موازی»، فصلنامۀ سینما حقیقت، تهران، 1387 ش، شم‍ 1؛ مک‌دوگال، دیوید، «فیلم مستند مردم‌نگاری»، ترجمۀ محمد تهامی‌نژاد، نشریۀ آینه، تهران، 1387 ش، شم‍ 8؛ همو، «نگاهی به سینمای قوم‌نگاشتی»، ترجمۀ احمد الستی، فصلنامۀ فارابی، تهران، 1375 ش، س 7، شم‍ 25؛ ملک‌راه، علیرضا، آیینهای شفا، تهران، 1385 ش؛ منصور، مهتاب، «پرویز کیمیاوی»، ماهنامۀ نقد ... (نک‍ : هم‍ ، کیمیاوی)؛ مهرابی، مسعود، فرهنگ فیلمهای مستند سینمای ایران، تهران، 1375 ش؛ میرشکرایی، محمد، مقدمه بر فیلم مردم‌نگار (نک‍ : هم‍ ، هایدر)؛ ناظریان، ش.، «اولین کلاس رشته‌های مختلف فیلم‌برداری در خاورمیانه»، ماهنامۀ ستارۀ سینما، تهران، 1334 ش، شم‍ 34؛ نایت، آرتور، تاریخ سینما، ترجمۀ نجف دریابندری، تهران، 1354 ش؛ نصیبی، نصیب، «چیزهای نوشته‌نشده»، ماهنامۀ فیلم، تهران، 1377 ش، س 16، شم‍ 221؛ نفیسی، حمید، فیلم مستند (تاریخ سینمای مستند)، تهران، 1357 ش؛ نیشابوری، ابراهیم، قصص الانبیاء، به کوشش حبیب یغمایی، تهران، 1359 ش؛ نیک‌طبع، پروانه، «قوانین مالکیت و بهره‌برداری از آب قنوات»، مجموعه‌مقالات قنات، یزد، 1379 ش، ج 1؛ ورهرام، فرهاد، جزوۀ تایپی سینمای مستند مردم‌شناسی بدون مردم‌شناس، تهران، 1387 ش؛ همو، «سینمای مستند از نگاه من»، هفته‌نامۀ هنرمند، تهران، 1387 ش، شم‍ 26؛ همو، «مشکل اصلی ضعف پژوهش است»، فصلنامۀ فارابی، تهران، 1375 ش، شم‍ 25؛ هایدر، کارل ج.، فیلم مردم‌نگار، ترجمۀ مهرداد عربستانی و حمیدرضا قربانی، تهران، 1385 ش؛ نیز:

Aftab, www.aftabir.com / articles / view / religion / religion / c7c1200314574p1.php (acc. Nov. 24 / 2003); Issari, M. A., Cinema in Iran (1900-1979), London, 1989; Ivare Film, www.ivarefilm.blogfa. com / post-9. aspx (acc. Nov. 27 / 2003); Khalkhalam, www.khalkhalim. com / index.php? option=com_content&view=article&id=565: 1388-09- 20-08-36-09&catid=90:1388-09-13-16-53-33&Itemid=124 (acc. Nov. 25 / 2003); Shomal News, www.shomalnews.com / index.php?view&sid= 16167 (acc. 28 / 11 / 1388); Sinama Farda, www.cinemafadra.com / articleview.php?cat= 6&id= 366 (acc. Nov. 06 / 2003).

عباس بهارلو