سینمای مردم شناسی

آداب و رسوم مذهبی

 وجه دیگری از فولکلور اجرای پاره‌ای از آداب و رسوم مذهبی است که در مذهب رسمی، نشانی از آنها نیست، اما در میان عامۀ مردم رواج دارد. این آداب و رسوم یا جنبۀ سوگواری دارند، مثل عزاداری برای اولیا و مقدسان در روزهای عاشورا و تاسوعا، نوحه‌خوانی، سینه‌زنی و تعزیه‌خوانی، یا جزو جشنهای مذهبی‌اند، مثل عید قربان، عید فطر، عید غدیر، مبعث پیامبر (ص)، مولودی‌خوانی و دیدوبازدیدهای مخصوص این‌گونه مراسم (جعفری، «تعریف»، 104). 
فیلمهای مربوط به آداب و رسوم مذهبی را می‌توان در 3 دستۀ آیینهای سوگواری، تعزیه و شبیه‌خوانی، و اعیاد و آیینهای مذهبی تفکیک کرد: 

الف ـ آیینهای سوگواری

ثبت این‌گونه مراسم از آغاز ورود دستگاه فیلم‌برداری به ایران، در سالهای سلطنت مظفرالدین شاه قاجار، کم‌وبیش مورد توجه فیلم‌برداران بود. یکی از نخستین گزارشهای سینمایی در ایران، حکایت از فیلم‌برداری از دستۀ قمه‌زنها دارد که از مسیر سبزه‌میدان به طرف تکیۀ دولت حرکت می‌کردند (بهارلو، صد چهره، 12). 
تنوع فرهنگی و جغرافیایی ایران سبب گوناگونی آداب و مراسم متفاوت، ازجمله آداب و مراسم مذهبی شده است و به همین سبب، فیلمهای مستندی که دربارۀ آیینها و مراسم سوگواری در روزهای محرم و عاشورا ساخته شده‌اند، از حیث کیفیت اجرای آیین و مراسم، تفاوتهای آشکاری با یکدیگر دارند و در پژوهشهای مردم‌شناسی دربارۀ مراسم عزاداری در اقصا نقاط ایران بسیار به کار می‌آیند (نک‍ : عادل، سینما، 180). 
اربعین (ناصر تقوایی، 1349 ش) از شاخص‌ترین فیلمهایی است که از هیئتهای عزاداری مساجد دهدشتی و بهبهانی در بوشهر، در روز اربعین ساخته شده است. در این فیلم، در کنار نشان‌دادن خلوص دینی یک قوم (بهارلو، «ناصر ... »، 39) و مراسم خاص سوگواری روز عاشورا، مناسبات سیاسی ـ اجتماعی نیـز نقد شده است (امامی، «نشانه‌شناسی ... »، 159؛ نیز نک‍ : ه‍ د، اربعین، فیلم). به همان میزان که تقوایی در اربعین کوشش کرد تا این مراسم را در بوشهر از جنبۀ هنری بازتاب دهد، هوشنگ آزادی‌ور نیز در مستند عاشورا (1359 ش) ــ کـه آیین عـزاداری عـاشورا در روستای دوان، از توابع کازرون، را به تصویر درآورده ــ تلاش کرده است جنبۀ نمایشی و هنری سینه‌زنی را در این روستا ثبت کند (مهرابی، 278). 
جعفر پناهی نیز در مستند یارانی باشلار (1366 ش)، به مراسم عزاداری اردبیلیهای مقیم تهران در ماه محرم پرداخته (همو، 408- 409)، و تصاویر بسیار تکان‌دهنده‌ای از قمه‌زنی و زنجیرزنی را به‌مثابۀ سنتی به‌جامانده از گذشته‌های دور، ثبت کرده است (عادل، همان، 183). 
افزون بر اینها، فیلمهای دیگری نیز قابل اشاره‌اند: محرم در ماسوله (سیامک بیات، 1366 ش)، محرم در ابیانه (سیامک بیات، 1367 ش) و محرم در گیلان (محمود اشرف‌زاده، 1367 ش) که در آنها آیینهای سنتی عزاداری محرم نشان داده شده است؛ عاشورا در مهریز (مجید ماهیچی، 1369 ش) که آمیختگی مراسم آیینی و مذهبی مردم مهریز در استان یزد با کار و حرفه و آداب و رسوم زندگی آنها نشان داده شده است (مهرابی، 279، 344-345)؛ پیچاق (بابک کلانتری خرمی، 1370 ش)، گزارشی از مراسم عاشورا؛ هجای سرخ (سعید حدادی، 1382 ش)، روایتی از حماسۀ عاشورا ( کاتالوگ سومین ... فیلمها، 57)؛ اشک غربت (علی سردرودیان، 1382 ش)، صحنه‌هایی از آیین خطبه‌خوانی عاشورا و شام غریبان در حرم امام رضا (ع)؛ شور (فریده شاهسوارانی، 1384 ش)، گزارشی از برگزاری مراسم روز عاشورا؛ نهم ... دهم محرم (بهزاد دورانی، 1384 ش)، ثبت مراسم عزاداری روزهای 9 و 10 محرم در خرم‌آباد (بهارلو، تحقیقات). 
در بیشتر این فیلمها، مستندساز به جای شرکت در آیینها، ناظر آنها ست؛ ناظری که می‌خواهد در جایگاه مردم‌شناس قرار بگیرد، اما متشرف و شکافندۀ آیین نیست و به جای انتقال آیین، فقط پوستۀ آن را نشان می‌دهد و خودش را به جایگاهی نمی‌رساند که جزئی از آیین یا مردمی باشد که در آیین شرکت می‌کنند («سینما ... »، 9). 
یکی از شناخته‌شده‌ترین آیینهای سوگواری مذهبی در ایران، نخل‌گردانی (ه‍ م) است. حوزۀ فرهنگ کویری در شهرها و آبادیهای کویرنشین و حاشیۀ کویر ایران، از عمده‌ترین حوزه‌های جغرافیایی و فرهنگی است که از دیرباز، مراسم نخل‌گردانی در آنجا رواج داشته است (بلوکباشی، نخل‌گردانی، 57). ورهرام در 1356 ش در مستند نخل، آیین نخل‌بندی و نخل‌گردانی در روستای تاریخی ابیانه را به تصویر کشید و نشان داد که عزاداران ابیانه‌ای در این دو روز، نخل را به‌عنوان نماد تابوت سیدالشهداء در کوچه‌پس‌کوچه‌های دو محلۀ روستایشان می‌گردانند (امامی، سینما، 190-191). 
علم و علم‌گردانی (ه‍ م) نیز از حیث کارکرد در مراسم مذهبی همین گونه‌گونیها را دارد. علم مهم‌ترین نشانۀ عزاداری است و پیش از اسلام و در اوایل آن نیز وجود داشته است. علم ابتدا نشانه و مشخصۀ یک قوم یا لشکر در صفوف جنگ بود و بعدها، به‌صورت یکی از علایم عزاداری درآمد. علم در صحرای کربلا، نشانۀ پرچم جنگی اردوی امام حسین (ع) بوده است و امروزه، آن را نشانه و یادگاری از او می‌دانند و به آن احترام می‌گذارند (برآبادی، 74). پاره‌ای از فیلمهایی که دربارۀ علم و و علم‌گردانی ساخته شده، به این موضوع اشاره کرده‌اند: چاووشی (جعفر پناهی، 1369 ش)، در پنجم محرم هر سال در میناب، علم پیامبر (ص) را پس از یک سال می‌شویند و آذین می‌بندند تا در شهر بگردانند و عزاداری کنند (مهرابی، 145)؛ رقص علم (عبدالرحمان شلیلیان، 1370 ش)، مراسم عزاداری در دزفول را با نگاهی خاص که ذهنیت رسمی و رایج از مفهوم عزاداری را برنمی‌تابد، نشان داده است (کلانتری، بیست‌وپنج، 36)؛ دیزه دویدی (میر دولت موسوی، 1378 ش)، با تأکید بر علم‌گردانی و عزاداری عشایر دشت مغان ساخته شده است. 
مستند پولکه، یک آیین مذهبی (مجید صباغ‌بهروز، 1381 ش) اجرای مراسم منحصربه‌فردی به نام پولکه است که در شبهای تاسوعا و عاشورا در روستای شیشوان، از توابع عجب‌شیر در آذربایجان شرقی، برگزار می‌شود (زینالی، بش‍‌ ). هم‌زبانی کارگردان با روستاییان، گفت‌وگوی گرم و صمیمانه با آنها، چگونگی ورود او به مراسم (در مقام عکاس) و بیان روان ایدۀ اصلی سبب شده است که مسائل اقلیمی و منطقه‌ای به‌خوبی در این فیلم منعکس گردند (کلانتری، همان، 65؛ نیز نک‍ : ه‍ د، پولکه، یک آیین مذهبی). 
چمر به‌عنوان آیین «سوگباش» مرگ، که در روزهای تاسوعا و عاشورا در خرم‌آباد برگزار می‌شود، دست‌مایه‌ای برای ساخت فیلمهای سوگ (حسین حلمی، 1371 ش)، چمر (بهرام عظیم‌پور، 1375 ش) و مرثیه‌های خاک (غلامرضا نعمت‌پور، 1380 ش) شده است (نک‍ : ه‍ د، چمر). 
جغجغه (محمدتقی راوندی، 1378 ش) مستندی است که به اجرای نوعی مراسم عزاداری در روزهای تاسوعا می‌پردازد. این مراسم در اطراف کاشان، به جغجغه و در برخی مناطق، به سنگ‌زنی و کرب شهرت دارد. در این مراسم هریک از عزاداران دو قطعه چوب نیم‌کره‌ای‌شکل را با وضعیتی خاص به هم می‌کوبند (نک‍ : ه‍ د، سنگ‌زنی). 
شاخسی (عبدالرضا جوادی، 1381 ش) گزارشی از مراسم محلی شاخسی (شاه حسین) در آذربایجان است که با قاعده و اصول خاصی از نخستین شب محرم شروع می‌شود و تا پایان شب عاشورا ادامه می‌یابد (نک‍ : اسماعیل‌زاده، بش‍‌ ). 
کاروان (محسن امیریوسفی، 1381 ش): همه‌ساله در شهر سدۀ اصفهان، کاروانی به راه می‌افتد که در طول مسیر آن، همۀ شخصیتهای واقعی و غیرواقعی حماسۀ کربلا بازسازی می‌شوند ( کاتالوگ دومین ... ، 32). توضیحات هم‌زمان نسخه‌خوانها (شمر، حُر بن یزید ریاحی و امام حسین <ع>) بر جذابیت فیلم افزوده، و مضمونی قوم‌نگارانه به آن بخشیده است (امامی، سینما، 231-232). 
چهل‌منبر (آرش یزدانی، 1387 ش) گزارشی از آیین سنتی چهل‌منبر (ه‍ م) در لاهیجان است که در شب عاشورا برگزار می‌شود («معرفی ... »، بش‍‌ ). 

ب ـ تعزیه و شبیه‌خوانی

تعزیه‌خوانی یا شبیه‌خوانی اصطلاحی است برای نشان‌دادن مصائب امام حسین (ع). این نمایش نتیجۀ تکامل دیگر مراسم سوگواری، مثل نوحه‌سرایی، روضه‌خوانی، شبیه‌سازی، شمایل‌گردانی، دسته‌گردانی، نقالی و جز آنها ست (مسعودیه، موسیقی ... ، 1 / 11؛ نیز نک‍ : ه‍ د، تعزیه و تعزیه‌خوانی). 
به گفتۀ لویس پلی اگر موفقیت یک اثر نمایشی با میزان تأثیر آن بر مردمی که نمایش برای آنها نوشته شده یا اجرا می‌گردد، سنجیده شود، هیچ نمایش‌نامه‌ای از آنچه در جهان اسلام به نام تراژدی حسین (ع) شناخته می‌شود، برتر نیست (نک‍ : چلکوفسکی، 212). با وجود این، بیشتر مستندهایی که تعزیه‌ها را به تصویر درآورده‌اند، فاقد چنین میزانی از تأثیرگذاری‌اند. یکی از موارد استثنا، فیلم تمرین آخر (1382 ش) است که ناصر تقوایی براساس تعزیۀ «حر دلاور»، نسخۀ میر عزای کاشی، و به سفارش سازمان جهانی یونسکو و مرکز هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ساخت (نک‍‌ : «مسابقه ... »، 58). 
به‌جز این، پاره‌ای از فیلمهای مستندی که اجرای برخی از مجالس تعزیه را به تصویر درآورده‌اند، به این شرح‌اند: شبیه شهادت (علی‌اصغر عسگریان، 1355 ش)، ثبت تعزیۀ حر بن یزید ریاحی و عباس بن علی؛ تعزیه (جعفر فاطمی، 1370 ش)، اجرای مراسم تعزیه در روستای قودجان خوانسار؛ تعزیه به روایت دیگر (پرویز جاهد، 1380 ش)، کوششی برای شناخت ریشه‌های اسطوره‌ای و داستانی تعزیه و تحلیل عناصر نمایشی آن، با استناد به اجرای تعزیۀ امام حسین و حضرت عباس (ع) در روستای شویلاشت مازندران؛ سفر آواز و ارغوان (علیرضا قاسم‌خان، 1383 ش)، معرفی تعزیۀ ایران در 7 بخش در وصف تاریخ، موسیقی و بازیگران، با استناد به تعزیۀ شهادت امام حسین (ع)؛ روز دهم (حمید سهیلی‌مظفر، 1384 ش)، روایتی از مرثیۀ مشهور محتشم کاشانی. 
دست‌کم آنچه از سنت اجرای تعزیه در پاره‌ای از این فیلمها ثبت شده است، تأکید بر نمایش ایثار و شهادت در اعتقادات عامه، دگرگونی در مکانهای اجرای تعزیه، نحوۀ آذین‌بندی صحنه، شبیه‌خوانان، لباسها، تعزیه‌گردانها، زمان و انواع نمایش است که واکاوی دگرگونیهای بنیادین آنها از لابه‌لای صحنه‌های این فیلمها، می‌تواند در پژوهشهای مردم‌شناختی مورد توجه باشد (بهارلو، تحقیقات). 

ج ـ اعیاد و آیینهای مذهبی

یکی از اعیاد مذهبی که بیشترین توجه را در میان مستندسازان برانگیخته، عید قربان و مراسم نحر شتر است. این مراسم که شاید نخستین‌بار در صحنه‌ای از فیلم کاروان زرد نشان داده شد، در بزرگداشت روزی است که حضرت ابراهیم (ع) قصد داشت فرزندش اسماعیل را قربانی کند؛ اما بر اثر معجزه، حیوانی برای سربریدن به جای اسماعیل بر او پدیدار شد (نک‍ : نیشابوری، 63-66؛ نیز ه‍ د، قربان، عید). هوشنگ آزادی‌ور در فیلم عید قربان (1354 ش)، گوشه‌هایی از این مراسم را با استفاده از امکانات رادیو تلویزیون ملی ایران ثبت کرد (مهرابی، 285) و با استفاده از گفتار فیلم، به مقایسۀ قربانی‌کردن شتر و اسماعیل پرداخت (نک‍ : امامی، سینما، 151-154). 
از فیلمهای شاخص دیگری که این مراسم را ثبت کرده، قتل شتر در شهر کاشان است که فرهاد ورهرام (1370 ش) آن را چند سال پس از فیلم آزادی‌ور ساخت (همان، 194؛ نیز نک‍ : ه‍ د، شترکشی، مراسم عید قربان در شهر کاشان). به‌جز او، علی‌محمد قاسمی نیز در 1378 ش، فیلم تا آن اندازه دور را دربارۀ همین آیین ساخت. ایل بایرامی (مهرداد اسکویی، 1376 ش) هم وصفی از مراسم عید قربان در روستایی در ترکمن‌صحرا ست (بهارلو، تحقیقات). 
همچنین فیلمهایی که آیینهای اقلیتهای مذهبی مثل زردشتیان و کلیمیان ایران را نشان می‌دهند، در همین دسته قرار می‌گیرند: فیلم مستند پیریِ سوز چک‌چکو (منوچهر عسگری‌نسب، 1355 ش) دربارۀ زیارتگاه زردشتیان جهان (واقع در بین شهرهای اردکان و یزد) و مراسم موسوم به حج پیر سبز و 3 روایتی است که دربارۀ پیدایش این زیارتگاه در افواه شنیده می‌شود (مهرابی، 108؛ نیز نک‍ : ه‍ د، پیر سبز). 
دو مستند صابئین ایران (عباس تحویلدار، 1379 ش) و تعمیدیان (محمد رضایی‌راد، 1385 ش) آیین و مناسک مذهبی صابئین در کنار رود کارون در اهواز را نشان می‌دهند. در این دو فیلم پاره‌ای از آیینهای دینی این قوم، مثل نماز، غسل تعمید، مراسم پنجه، مسقتا، لوفانی و دخرانی نشان داده شده است (بهارلو، تحقیقات). 
سدره‌پوشی (بهرام بهرامی، 1379-1380 ش): براساس یک آیین کهن و پذیرفته‌شدۀ باستانی، جوانان پس از درک و شناختن دین، باید آیین سدره‌پوشی را ــ که به معنای بلوغ و زایش دوبـاره است ــ انجـام دهند تا زردشتی شوند. کارگردان در ایـن فیلـم، مـراحل ایـن آییـن را ــ بـدون اتـکا بـه پـژوهشهای لازم مردم‌شناختی ــ ثبت کرده است (نک‍ : امامی، سینما، 229-230). 
نوزودی (شهرزاد راستانـی، 1380 ش) مراسم موبدشدن فردی زردشتی را نشان می‌دهد که مراحل یادگیری اوستا، گاتاها، یسنا و یشتها را گذرانده، و چگونگی اجرای مراسم دینی را آموخته و در آزمون این دوره‌ها موفق شده است (بهارلو، تحقیقات). 
در مستندهای استان یزد (مسعود مدنی، 1352 ش)، مُلک ری (علیرضا رئیسیان، 1378 ش) و برج خاموشان (مصطفى منصوریار، 1382 ش) نیز مراسم مذهبی و آیینهای زردشتیان در آتشکده‌ها و بناهای به‌جامانده از آنها در شهرستان ری و استان یزد به نمایش گذاشته شده است (همو، تحقیقات). 

آیینهای گذر

 آیینها یا مناسک گذر (ه‍ م) به مراسمی گفته می‌شود که به مناسبت تحولات اساسی در زندگی هر انسانی برگزار می‌شود؛ تولد، ختنه‌سوران، ازدواج و مرگ از مهم‌ترین آیینهای گذر به شمار می‌آیند. همان‌گونه که مشخص است، در هریک از این وضعیتها، انسان از مرحله‌ای به مرحله‌ای دیگر در حیات خود گذر می‌کند. بسیاری از این آیینها همواره مورد اعتنای مستندسازان بوده است. 
پاره‌ای از فیلمهایی که در این تقسیم‌بندی قرار می‌گیرند، به این شرح‌اند: خواستگاری (ابراهیم گلستان، 1341 ش)؛ عروسی (زکریا هاشمی، 1350 ش)، گزارشی از مراسم عروسی در منطقۀ آوج (مهرابی، 173، 280)؛ سائوچی، عروسی در ترکمن‌صحرا (مهرداد اسکویی و رضا یزدانی، 1375 ش)، نمایش تفاوت فرهنگی یک عروسی سنتی و امروزی در روستای شغال‌تپه در ترکمن‌صحرا؛ چارشو (مهوش شیخ‌الاسلامی، 1378 ش)، بازسازی مراسم عروسی سنتی در ترکمن‌صحرا؛ پِرسنگ (مهوش شیخ‌الاسلامی، 1380 ش)، یادآوری رسم کهن معاوضۀ دختر با دختر در ازدواجهای قومی (بهارلو، تحقیقات)؛ بَه‌فراو (رحیم مرتضى‌وند، 1381 ش)، نگاهی به گوشه‌ای از همان رسم معاوضۀ دختر با دختر که در کردستان به آن «ژُن به ژن» می‌گویند. براساس سنتی دیرپا، پاره‌ای از کردها خود را ملزم می‌دانند در قبال عروسی که از یک خانواده می‌گیرند، دختری را به‌عنوان عروس، به آن خانه بفرستند (نک‍ : امامی، سینما، 230)؛ عروس ایل (کیومرث درم‌بخش، 1382 ش)، گوشه‌هایی از مراسم عروسی در ایل قشقایی؛ داوات (سعید کوثری و محمدرضا خیابانی تنها، 1386 ش)، در نزد اهالی کرمانج، داوات به معنی عروسی است و سازندگان فیلم مراحل مراسم عروسی را در میان این مردم ثبت کرده‌اند؛ ختنه‌سوران (عباس یاری، 1355 ش)؛ سوران (مهدی عباسیان، 1380 ش)، مراسم ختنه‌سوران در یکی از شهرستانهای گناباد؛ جزیره (صفورا احمدی، 1381 ش)، مراسم ختنه‌سوران دختران و پسران در جزیره‌ای در جنوب، در روزی خاص ( کاتولوگ نخستین ... زنان ... ، 28)؛ دارالمغفره (محمدتقی دُرنشان، 1383 ش)، نگاه مردم قشم به مرگ؛ سخن سنگ (محمدرضا گوهری، 1370 ش)، دربارۀ علائم و سنگ‌نوشته‌هایی که زمانی انسانهای نخستین روی آن تصویر می‌کشیدند و امروزه در لرستان روی سنگ‌قبر مردگان و شهدا حکاکی می‌شود ( کاتالوگ نخستین ... فیلمها، 32)؛ دمدال ایل (میثم ریاحی، 1382 ش)، گزارشی از مراسم فوت جعفرقلی رستمی، آخرین بازماندۀ کلانتران ایل بختیاری؛ بر شانۀ فلات (احمد زاهدی، 1382 ش)، گزارشی قوم‌نگارانه از استودانهای کهن شهر یزد و نحوۀ خاک‌سپاری مردگان زردشتی. پیش از این نیز آلبر لاموریس در فیلم «باد صبا»، یکی از استودانهای شهر یزد را نشان داده بود (بهارلو، تحقیقات). 
به‌جز اینها، در مستندهای شصت‌وسه (شهناز سلیمانی، 1383 ش) و آق آش (جواد تقی‌ئی، 1386 ش) نیز به یک موضوع واحد پرداخته شده است: برطبق رسوم و مناسک گذر، مرد ترکمن وقتی به 63سالگی (ه‍ م) می‌رسد، به احترام سن پیامبر (ص)، برای وی مراسم «آق‌آش» برگزار می‌کنند ( فیلم‌شناخت بیست‌ودومین، 53). آق‌آش یا آق‌قوین، به معنی گوسفند سفید، جشن 63سالگی یا جشن هم‌سن‌شدن با پیامبر اسلام (ص)، و از متداول‌ترین آیینهای رایج در بین ترکمنها بود که گذشت زمان آن را به فراموشی سپرده است، اما سازندگان این دو فیلم سعی در احیای این آیین کهن داشته‌اند (نک‍‌ : «آق‌آش ... »، بش‍ ؛ حسینی، 294). 

اماکن مقدس و زیارت

 در فرهنگ و ادب فارسی، «تشرف‌جستن» به معنای افتخار و شرف درک حضور بزرگی را یافتن و به خدمت او تقرب‌جستن، و شرف ورود به مکانی مقدس و به زیارت امام و امامزاده و پیری مقدس مشرف‌شدن و عزت و حرمت و شرف به‌دست‌آوردن تعبیر شده است (بلوکباشی، «مفاهیم ... »، 9-11). زیارت اماکن مقدس (آرامگاه امامان و مقدسان، قدمگاهها، چشمه‌ها و درختهای نظرکرده)، انجام آداب قبل از سفر زیارتی (مثل آشتی‌کردن و حلالیت‌طلبیدن) و چاووشی‌خوانی جزو رفتارهایی هستند که به فرهنگ عامه مربوط می‌شوند (جعفری، «تعریف»، 104). ازآنجاکه سفرهای زیارتی در هر شهر و دیاری از ایران، آداب و رسوم خاصی دارند (شعبانی، 1073)، فیلم‌ساختن از این سفرها و رفتارها نیز از دیرباز، مورد توجه مستندسازان بوده است. 
لبئوس به نام تادئوس (آربی آوانسیان، 1346 ش) فیلمی دربارۀ زیارت دیر تادئوس مقدس (قره‌کلیسا) در شهرستان ماکو است که به سیاق فیلمهای اتنوگرافیک هنری ساخته شد (تهامی‌نژاد، «انسان‌شناسی»، 37) و اعتراض ارامنۀ متعصب را به دنبال داشت (آوانسیان، 11). 
مشهد اردهال از قدیم‌ترین مکانهای زیارتی، و مناسک قالی‌شویی از آیینهای مذهبی است که مستندسازان از جنبه‌های اجتماعی و مردم‌نگاری به آن اهمیت داده‌اند. ناصر تقوایی در فیلم مشهد قالی (مشهد اردهال) (1350 ش)، هوشنگ آزادی‌ور در گل قالی (1353 ش)، فرهاد ورهرام در بازار اردهال (1358 ش) و حمید سهیلی‌مظفر در مشهد اردهال (1379 ش) به این مکان و مناسک قالی‌شویی و حواشی آن توجه نشان داده‌اند (بهارلو، تحقیقات؛ نیز نک‍ : ه‍ د، قالی‌شویان، فیلم). 
هفت‌کوه مراد (فرود عوض‌پور، 1383 ش): بر بلندای قلۀ کبیرکوه در استان لرستان، مقبره‌ای است که همه‌ساله، از نوروز به مدت 20 روز، زائران از 7 کوه می‌گذرند تا به آنجا برسند (فیلم‌شناخت پنجمین ... ، 40). 
سارا خاتون (محمود کیانی فلاورجانی، 1384 ش) فیلمی است دربارۀ زیارتگاهی فراموش‌شده در روستای پیر بکران، که برای کلیمیان و مسلمانان مقدس است. در این فیلم، هم‌نشینی مسلمانان و کلیمیان بر محور زیارتگاهی مذهبی نشان داده شده، و به فصلهای مشترک مذهبی بین ادیان، مثل اعتقاد به منجی آخرالزمان، تقارن مراسم هفت‌سین با مراسم نه‌مائده، مراسم سیزده‌به‌در با جشن طبیعت و حکایتها و قصص مذهبی اشاره شده است (دانش، 12). 
شمار دیگری از فیلمهایی که در این دسته‌بندی می‌گنجند، به این شرح‌اند: خانۀ خدا (ه‍ م) (ابوالقاسم رضایی، 1345 ش)؛ مشهد، شهر مقدس (جلال مقدم، 1345 ش)؛ مشهد (حسین ترابی، 1348 ش)؛ یا ضامن آهو (ه‍ م) (پرویز کیمیاوی، 1349 ش)؛ مسجد گوهرشاد (پرویز کیمیاوی، 1349 ش)؛ امامزاده‌های تهران (حسن کاوه‌زاد، 1350 ش)؛ ایمان (حسین ترابی، 1351 ش)؛ زیارتگاه زنان در تهران (مریم جان‌بزرگی، 1388 ش)؛ سید سلیمان، برادر امام رضا (ع) (رحمان امامی و غلامرضا سلمانی، 1387 ش)؛ و هوشیدر (حسن نقاشی، 1388 ش) (بهارلو، تحقیقات).