صیادی

صَیّادی، عمل صید ماهی و میگو در رودخانه‌ها، دریاچه‌ها، دریاها و آبگیرهای طبیعی با ابزارها و ادوات مختلف.
دهخدا صیاد را دامیار، شکارچی و شکارگر معنی کرده، و ذیل دامیار آورده است: آن‌که برای گرفتن مرغ و ماهی دام می‌گستراند (نک‍ : لغت‌نامه ... ). در دیگر فرهنگها نیز کم‌وبیش همین توضیحات آمده است (نک‍ : معین، انوری، ذیل صیاد؛ برهان ... ، ذیل دامی). به‌هرحال، در متون ادب گذشته، صیاد هم به ماهیگیر و هم به صیدکنندۀ پرندگان، و گاه نیز به مفهوم عام‌تر، به هر نوع شکارچی می‌گفته‌اند؛ چنان‌که در کلیله و دمنه، صیاد هم در مفهوم ماهیگیر (ص 91-92)، و هم در مفهوم شکارچی آهو و گوزن (ص 172)، و نیز پرندگان (ص 416)، آمده است. در این مقاله، منظور از صیادی «ماهیگیری» است و صیاد در معنای کسی به کار رفته که پیشه‌اش ماهیگیری است.
پژوهشگران بر این عقیده‌اند که انسان از هزاران سال پیش، در دوره‌ای که از طریق شکار به امرار معاش می‌پرداخته، برای تأمین بخشی از غذای خود، ماهیگیری نیز می‌کرده است. براساس پژوهشهای صورت‌گرفته، دست‌کم از 12هزار سال پیش در بیشتر جوامع بشری، ماهی منبع مکملی برای تأمین غذا بوده است؛ اما ساخت قلابهای واقعی ماهیگیری، تورها و تله‌های خاص این فن تقریباً از حدود 10هزار سال پیش محقق شده است (لنسکی، 131-132، 159، 298). با آغاز دورۀ مبادله در جوامع انسانی، ماهی یکی از اقلام مورد معامله بوده است (چایلد، 112-113). تا اوایل سدۀ 20 م نیز معیشت برخی از جوامع بدوی که در کنار مردابها زندگی می‌کردند، براساس ماهیگیری بود (یونگ، 39، 44).
ماهیگیری از دیرباز در ایران رایج بوده است و ایرانیان با ماهی و ماهیگیری آشنا بوده‌اند. باستان‌شناسان از تپۀ سیلک کاشان (ملک‌شهمیرزادی، 25) و نیز شهر سوختۀ سیستان (سیدسجادی، 19) ظرفهای سفالینی به دست آورده‌اند که روی آنها نقش ماهی وجود دارد؛ ازاین‌رو حدس می‌زنند که ماهیگیری در این مناطق رواج داشته است.
به گفتۀ هرودت، کورش در برخورد با ایونیها و ائولیها داستانی تمثیلی نقل می‌کند که در آن، ماهیگیری با تور، ماهی می‌گیرد (ص 77). از این داستان می‌توان نتیجه گرفت که در آن زمان مردم با صید ماهی، آن هم با تور، کاملاً آشنا بوده‌اند. هرودت همچنین نقل می‌کند که در دورۀ داریوش بخشی از خراج مصریها به پادشاهی هخامنشی، مربوط به صید ماهی بوده است (ص 223). از دورۀ ساسانیان نیز الواح و آثاری به دست آمده که نقشهایی از انواع ماهی و ابزار ماهیگیری روی آنها کشیده شده است.
در دورۀ اسلامی، آگاهیهای ما از صید و صیادی بیشتر است. در سده‌های نخستین این دوره، هم در شمال و هم در جنوب ایران، ماهیگیری برخلاف شکار دیگر حیوانات، جنبۀ تفریحی نداشته، و برای گذران زندگی صورت می‌گرفته است (اشپولر، 2 / 406-407). به گزارش ابن‌اسفندیار، یکی از اقلام مالیاتی مردم طبرستان در دورۀ فرمانروایی طاهریان (206- 259 ق / 821-873 م)، مربوط به صید ماهی بود (ص 75). در حدود العالم (ص 144، 150) و ممالک و مسالک (نک‍ : اصطخری، 226-227)، ضمن تأکید بر صید فراوان ماهی در دریای خزر، از ماهی به‌عنوان یکی از غذاهای اصلی مردم طبرستان یاد شده است. در برخی از متون آن دوره، ازجمله متون پزشکی و عجایب‌نامه‌ها، ضمن شرح خواص ماهیان، خوردن برخی از انواع آنها توصیه شده است (برای نمونه، نک‍ : ابن‌سینا، 2 / 256- 258؛ رازی، 21 / 36-41؛ تحفة ... ، 156، 183-184). نویسندگان کتابهای سده‌های بعد مانند بسحاق اطعمه (ص 151، 156، جم‍‌ ) و نیز کتابهای آشپزی، انواع متفاوت خوراکیهایی را که با ماهی درست می‌شده، شرح داده‌اند (نک‍ : نورالله، 204-205؛ باورچی، 110؛ برای آشنایی با کاربردهای غذایی و دارویی ماهی در گذشته، نک‍ : ه‍ د، ماهی).
در بسیاری از آبادیهای سواحل دریای خزر و در کرانه‌ها و جزایر جنوب ایران، صید ماهی و نیز میگو شیوۀ غالب امرار معاش مردم بوده است؛ برای نمونه، در 1356 ش، در روستای رمین چابهار به‌جز 5 نفر از مردان، بقیه به کار ماهیگیری و پیشه‌های مربوط به آن مشغول بوده‌اند (احمدیان، 44). در کیش، رواج ماهیگیری به اندازه‌ای است که حتى بچه‌های 7- 8ساله نیز با این نوع فعالیت اقتصادی آشنایند (مختارپور، 197- 198). در جزیرۀ لارک، از توابع شهرستان قشم نیز ماهیگیری در صدر فعالیتهای اقتصادی است؛ به‌گونه‌ای‌که تقریباً همۀ خانوارهای ساکن جزیره به ماهیگیری اشتغال دارند (رضاییان، 71). سدیدالسلطنه نیز حدود 100 سال پیش، ضمن آنکه شمار خانوار بندر کلاهی را 100 خانواده برآورد کرده است، می‌نویسد که گذران زندگی آنها تنها از راه صید ماهی است (ص 38).
این نوع امرار معاش بر دیگر وجوه زندگی آنان نیز تأثیری مستقیـم دارد. نخست آنکه، پیشه‌های مـرتبط بـا ماهیگیری شکل می‌گیرد، مانند ساخت ادوات و ابزارهای صید (نک‍ : دنبالۀ مقاله). دوم، مناسبات اجتماعی خاص، برای نمونه، مناسبات میان ماهیگیران و خریداران عمدۀ ماهی یا دلالان، شکل می‌گیرد (نک‍ : زند مقدم، 59؛ احمدیان، 47- 48). آیینها و باورهایی که در این زمینه شکل می‌گیرد، در برخی مناطق حتى بر معماری روستا نیز تأثیر می‌گذارد؛ برای نمونه، در کنارۀ مرداب انزلی و نیز سواحل دریای خزر، صیادان بناهای محقری به نام «کومه» می‌سازند و در فصل صید در آنها به استراحت می‌پردازند (برای انواع کومه و ویژگیهای آن، نک‍ : دادرس، 80-81). در روستای رمین شغل اصلی مـردم ماهیگیری است. آنها بـرای محافظت قایقها از تابش شدید آفتاب، در ساحل دریا، سایبانهایی با پایه‌های چوبی و سقفهـای حصیـری می‌سازند و قایقها را در آنها قـرار می‌دهند؛ انبارهایی نیز از سنگ و چوب به نام کُد یا اوتاگ می‌سازند و ابزار صید و نیز گاه ماهیهای صیدشده را در آنها نگهداری می‌کنند (احمدیان، 48). 

مناطق صید ماهی

در تمام مناطقی که آبی روان بوده، در رودخانه‌ها، دریاچه‌ها، مردابها، برکه‌ها و آبگیرهای مصب رودخانه‌ها ماهیگیری رواج داشته است؛ اما بزرگ‌ترین و مهم‌ترین آنها خلیج فارس و دریای خزر بوده است. خوان گسترده و پرنعمت دریای خزر مورد توجه ویژۀ روسیۀ تزاری نیز بوده است. تا زمان محمد شاه قاجار، حکام محلیْ سواحلِ تحت حکومت خود را اجاره می‌دادند؛ اما محمد شاه این امتیاز را از حکام محلی سلب کرد و برای رفع نیاز مالی خود، آن را به شخصی روس به نام «عبدل»، به مبلغ 65هزار ریال واگذار نمود. در 1293 ق / 1876 م، دولت ایران صیادی در دریای خزر و رودخانه‌های آن را به لیانازوف و برادران او اجاره داد. این قرارداد تا 1297 ق بارها تمدید، و در این تاریخ لغو گردید. لیانازوفها ماهیهای خاویار و سوف را که در بازار روسیه و دیگر بازارها خریدار داشت، به انحصار خویش درآوردند و صید دیگر ماهیها مانند سفید، سیم، کپور و جز آن را به صیادان ایرانی واگذار کردند؛ این در حالی بود که گیلانیها ماهی سوف مورد علاقه‌شان را از بازار سیاه تهیه می‌کردند.
در 1306 ش / 1927 م، شرکت شیلات (نک‍ : ه‍ د، شیل) با همکاری ایران و شوروی تشکیل شد. از 1331 ش / 1952 م، شیلات ایران مستقل گردید و زیر نظر وزارت کشاورزی و منابع طبیعی، صید ماهیها به‌صورت صنعتی و سنتی را در دریای خزر و خلیج فارس و دریای عمان به عهده گرفت (ملت‌پرست، 282-295).
در دریای خزر حدود 20 نوع ماهی قابل صید وجود دارد که به دو دستۀ غضروفی و استخوانی، یا خاویاری و غیرخاویاری تقسیم می‌شوند. ماهیهای خاویاری عبارت‌اند از: تاس‌ماهی، فیل‌ماهی، شیب و ازون‌برون؛ سفید، سوف، کفال، کپور، ماش، سس، سیم، کلمه، اردک‌ماهی، کیلکا، ریزه‌کولی، شاه‌کولی و آزاد نیز از ماهیهای غیرخاویاری‌اند (مولایی، 102-103).
خلیج فارس نیز از هزاران سال پیش، از بزرگ‌ترین منابع برای صید ماهی و تأمین غذای ساکنان سواحل آن بوده است و تا همین اواخر، زندگی و معاش برخی از ساحل‌نشینان خلیج فارس وابسته به صید ماهی بود. سالی که میزان صید بالا بود، صیادان زن می‌گرفتند و سالی که صید خوب نبود، ازدواجی هم صورت نمی‌گرفت.
خلیج فارس به‌سبب عمق کم، دمای مناسب، هوای معتدل، نوع خاک، وضعیت ساحل و اتصال به آبهای بین‌المللی، محل مناسبی برای زادوولد و رشد انواع ماهیها، و کثرت و تنوع آنها ست؛ بااین‌همه، از نظر انواع ماهی، کیفیت و صید تفاوتهایی با دریای خزر دارد؛ از سویی ماهیان معروف خلیج فارس در دریای خزر یافت نمی‌شوند، و از سویی دیگر ماهیانی چون تاس‌ماهی که منبع خاویارند، در خلیج فارس وجود ندارند. افزون‌براین، ماهیهای جنوب، نسبت به شمال تیغ و خار کمتری دارند و به‌سبب فراوانی، ارزان‌ترند، و به‌علت وسعت منطقه، در بیشتر ایام سال امکان صید آنها وجود دارد. مهم‌تر اینکه به‌سبب راهیابی به آبهای آزاد، ماهیها از محیط زیست و تغذیۀ مناسب‌تر و متنوع‌تری برخوردارند و از نظر پروتئین و دیگر مواد، کیفیت بالاتری دارند (نوربخش، پژوهشی ... ، 218). ویژگی دیگر خلیج فارس، امکان صید میگو و مروارید در آن است. میگو و شاه‌میگو از خوشمزه‌ترین غذاهای دریایی به شمار می‌روند و بیش از دیگر آبزیان حاوی پروتئین‌اند. از این نظر، در میان ساکنان سواحل خلیج فارس و اطراف آن بسیار خواهان دارند (نوربخش، خلیج فارس ... ، 134- 138).
در جزیرۀ هنگام، کوسه‌ای خاص به نام کولی‌کَر / کولی‌گر صید می‌شود که از خطرناک‌ترین کوسه‌ها ست و فقط صیادان آنجا و روستای صَلَخ می‌توانند آن را صید کنند. طول این کوسه به 15 تا 20 متر، و بلندی بالۀ پشتی آن به 5 متر می‌رسد و چندین تن وزن دارد. صیادان از جگر این کوسه روغنی می‌گیرند که به لنج‌داران می‌فروشند و آنها این روغن را که کیفیتش از مشابه خارجی بهتر است، برای استحکام و طول عمر و دوام چوب، به بدنۀ لنج و قایق 
می‌مالند. از جگر هر کولی‌کَر به طور متوسط در حدود 450 لیتر روغن به دست می‌آید که به‌سبب مرغوب‌بودن آن، از کشورهای دیگر هم بـرای خریدش می‌آیند. افزون‌براین، صیادان لارک آبزی دیگری به نام «بام»، صید می‌کنند که شبیه لاک‌پشت است (همان، 128- 129؛ نیز نک‍ : ه‍ د، لنج و لنج‌سازی).
افزون‌بر سواحل دریای خزر و بنادر و جزایر خلیج فارس و دریای عمان، ماهیگیری در بسیاری از مناطق ایران نیز کم‌وبیش رواج دارد. درحقیقت، هر جا دریاچه، تالاب، رودخانه و حتى چشمه‌های پرآب وجود داشته باشد، ماهیگیری نیز رایج است. در اینجا به برخی از مناطق مهم‌تر اشاره می‌شود:
پیش از همه از دریاچۀ هامون در سیستان باید یاد کرد که پس از دریای خزر و عمان و خلیج فارس، بیشترین صید ماهی در آن صورت می‌گیرد. در هامون بیش از 8 نوع ماهی صید می‌شود که مهم‌ترین آنها کپور و آمورند. بسیاری از ساکنان پیرامون این دریاچه از طریق صیادی امرار معاش می‌کنند. تا چند سال پیش، سالانه بیش از 10هزار تن ماهی در این دریاچه صید می‌شد (ابراهیم‌زاده، 298- 299).
از دیگر مناطق ماهیگیری، دریاچۀ پریشان در فارس است که ماهیگیری در آن سابقه‌ای طولانی دارد. در کتاب ممالک و مسالک (نک‍ : اصطخری، 108) تألیف 346 ق، صورة الارض (نک‍ : ابن‌حوقل، 46) تألیف 367 ق، و نیز نزهة القلوب (نک‍ : حمدالله، 240) تألیف 740 ق، به این موضوع اشاره شده است. ساکنان منطقه سالانه مقدار فراوانی ماهی در این دریاچه صید می‌کنند که چون بیش از مصرف مردم محل است، برای فروش به شهرهای شیراز و کازرون می‌برند؛ از جملۀ ماهیهای این دریاچه، ماهی قرمز و شانه‌اند (ثواقب، 25- 28). مردم منطقه بر این باورند که هرچه صید کنند، از میزان ماهیها کم نمی‌شود و برای این باور، افسانه‌ای نیز نقل می‌کنند. براساس این افسانه، عابدی صاحب کرامات در ازای مداوای دختر شاه پریان، صاحب این دریاچه می‌شود. او روزی با قلاب به ماهیگیری می‌رود؛ بار اول قورباغه‌ای، و بار دوم لاک‌پشتی صید، و هر دو را رها می‌کند. بار سوم ماهی‌ای می‌گیرد، آن را می‌بوسد و دوباره در آب می‌اندازد و می‌گوید: «برو که هر چقدر از تو بگیرند، کم نشوی». مردم سبب برکت دریاچه را همین دعا می‌دانند (همو، 31-32).
در دیگر دریاچه‌های ایران مانند اوان قزوین، گهر لرستان، زریوار کردستان، نئور بین خلخال و اردبیل، و مارمیشو در غرب اورمیه نیز ماهیگیری رایج است و در آنها ماهیهای مختلفی ازجمله کپور صید می‌شود («پرطرف‌دارترین ... »، بش‍‌ ). در کنار این دریاچه‌ها باید به تالابهای مهمی مانند هویزه و شادگان در خوزستان، میقان در استان مرکزی، و چغاخور چادگان در استان اصفهان اشاره کرد که ساکنان اطراف آنها بخشی از معاش خود را از طریق ماهیگیری در این آبگیرها تأمین می‌کنند. افزون‌براین، باید گفت که ماهیگیری تقریباً در همۀ رودخانه‌های ایران با ابزارهایی مانند قلاب و تور رایج است. بسیاری از سفرنامه‌نویسان و پژوهشگران نیز به این نوع ماهیگیری اشاره کرده‌اند (فریزر، 508؛ آلمانی، 2 / 841-842؛ سلیمی، 161).

شیوه‌ها و ابزارهای صیادی

صیادی را به‌طورکلی می‌توان به دو شکل سنتی و صنعتی تقسیم کرد. مراد از صیادی سنتی همان صید خُرد و محدود است که به‌صورت انفرادی یا در گروههای کوچک، دو تا چندنفره، به‌منظور امرار معاش خود و خانواده، به‌وسیلۀ ابزارها و آلات ساده و ابتدایی انجام می‌شود. صید سنتی در مسیر پیشرفت خود، درنهایت از قایق و لنجهای کوچک بهره گرفته است؛ اما به‌سبب نبود امکانات حفظ و نگهداری صید، باید آن را خیلی زود و بدون هیچ تصرفی به مصرف یا به فروش برساند. در این نوع صید، شناسایی و ردیابی ماهی و محل صید کاری تجربی، و بی‌بهره از هرگونه فناوری است و معمولاً در منطقه‌ای محدود و نه‌چندان دور از ساحل صورت می‌گیرد (کنین، 20-22)؛ درحالی‌که صید صنعتی با بهره‌گیری از فناوری و امکانات گسترده، این شرایط را دگرگون کرد و صیادی از طریق شرکتهایی بزرگ و کشتیهای هزاران‌تنی، مجهز به سردخانه و پیشرفته‌ترین وسایل ماهیگیری، در اعماق اقیانوسها امکان‌پذیر گردید. این نوع صیادی نه‌فقط برای امرار معاش صیادان، بلکه در اصل به‌منظور فروش به میزان بالا صورت می‌گیرد (جعفری).
انسان در روند صید پی برد که ذخایر دریا، نامحدود نیست و عوامل مختلف، ازجمله صید بی‌رویه، دریا را در معرض خطر قرار خواهد داد؛ بدین منظور، برای ماهیگیری قوانینی را وضع کرد و در ایامی از سال، آن را منع نمود (نک‍ : دنبالۀ مقاله). این موارد سبب می‌شود که صید محدود به فصلهایی خاص باشد و بسته به محل و نوع ماهی تعیین گردد؛ مثلاً اگر در تابستان، صید در دریای مازندران به دلیل دمای مناسب هوا ممکن باشد، در خلیج فارس به دلیل گرمای شدید تعطیل است؛ به‌جز میگو که تا اوایل تابستان رشدش کامل می‌شود و تا حدی ماهی سنگسر و شعری در آبهای عمیق. در بهار اگر دمای آب گرم باشد، با وجود ماهیانی که تخم‌ریزی می‌کنند، مقدار صید بیشتر می‌شود. در پاییز و زمستان نیز چنانچه دمای آب پایین باشد، ماهیانی که رشد می‌کنند، بیشتر می‌شوند و میزان صید نیز افزایش می‌یابد. پاییز، زمستان و اوایل بهار بهترین زمان برای صید انواع ماهیها ست که تا نزدیکی ساحل پیش می‌آیند (کنین، 27- 29).