دجال

در کتب ملاحم، احادیثی از پیامبر (ص) دربارۀ معجزات زمان نزول عیسى (ع) و پس از قتل دجال، خطاب به مسلمین آمده است، ازجمله اینکه: وقتی عیسى (ع) فرود آمد و دجال به قتل رسید، خوش باشید و در شبی که خورشید آن از مغرب طالع شود، به یکدیگر درود فرستید که تا 40 سال بعد هیچ‌کس نمیرد و بیمار نشود، و در آن سالها، مردمان به دامها و چهارپایانشان خواهند گفت: به فلان مکان به چرا بروید و فلان ساعت بازگردید. چهارپایان را خواهی دید که در میان دو مزرعه به چرا مشغول‌اند و خوشه‎ای از مزرعۀ غیر نمی‎خورند. ماران و کژدمان را می‎بینی که آشکارا راه می‎روند، اما به احدی آسیب نمی‎رسانند. کشاورزان را می‎بینی که یک پیمانه تخم کشت می‎کنند و 700 برابر آن محصول برمی‎دارند (ابن‎طاووس، 97).
در روایات اسلامی، ظهور او مانند ظهور سفیانی و دابةا‎لارض از علائم آخرالزمان و ظهور مهدی (ع) دانسته شده است. در روایتی از حضرت رسول (ص)، دجال از زمرۀ 4 فتنۀ آخرالزمان دانسته شده است. در حدیثی دیگر آمده است که پیش از قیامت، 72 دجال بیایند که برخی از آنها جز یک نفر پیرو نداشته باشند (فاطمیان، 207- 208).
دجال از سرزمین خراسان بیرون می‌آید و گروهی با او هستند که چهره‎هایشان مانند سپر است. مردمان از بیم دجال به کوهها می‌گریزند. او به هر زمینی پای می‌نهد، الا به مکه و مدینه. وی پس از ظهور از خراسان یا محلۀ یهودیۀ اصفهان، ادعای خدایی می‎کند و بر خری می‎نشیند به رنگ سرخ با پاهای خاکستری (نک‍ : ه‍ د، خرِ دجال).
خروج دجال در کتب اهل سنت از نشانه‎های برپایی قیامت و در کتابهای شیعه از علائم ظهور مهدی (ع) دانسته شده است و چنان‌که نوشته‎اند، ظاهراً اشکالی ندارد که هم نشانۀ ظهور باشد و هم نشانۀ قیامت (نک‍ : اسماعیلی، 289؛ نیز طوسی، محمد بن حسن، 436؛ مفید، 121-122).
در کتب حدیث، باب فتن و ملاحم، روایات بسیاری دربارۀ ظهور دجال و چگونگی هیئت و رفتار و کردار او آمده است (بخاری، 101؛ ابوداوود، 494 بب‍ ؛ ترمذی، 440 بب‍ ‎)، که همگی آنها یکجا در معجم ‎المفهرس (نک‍‌ : ونسینک، مادۀ دجل) و مفصل‌تر از آن در معجم‎ احادیث امام ‎المهدی (ع)، آمده است (1/ 33- 35، 56، 185، 186، 298، 312-313، 2/ 275-282، 3/ 121، جم‍ ).
برخی معتقدند دجال پالانی دارد که هر شب آن را می‎دوزد و صبح پاره می‎شود (هدایت، نیرنگستان، 178؛ نیز نک‍ : ه‍ د، خر دجال). همچنین در ترجمۀ تفسیر طبری آمده است که ظهور دجال، یأجوج و مأجوج، مهدی (ع) و فرودآمدن عیسى (ع) از آسمان، همه در فاصلۀ یک سال صورت خواهد گرفت (نک‍ : 6/ 1614).
در برخی از کتب ادعیه، دعاهایی برای حفظ مؤمنان از شر دجال آمده است (نک‍ : مجتهدی، 251). برخی هم قرائت سورۀ فاتحه را موجب دفع سحر وی دانسته‎اند (قمی، 655).

دجال در ضرب‎المثلها

وجوه مختلف داستان دجال در ضرب‎المثلهای فارسی ظهور یافته است و نشان می‎دهد که مردم همواره با این داستان مانند بسیاری از داستانهای دینی و ملی دیگر مأنوس بوده‎اند. اکنون به برخی از این ضرب‎المثلها اشاره می‎شود: «بکش دجالِ خود، مهدیِ خویشی» (ذوالفقاری، 1/ 534)؛ «پالان خر دجال است، صبح می‌دوزی شب پاره است» (همو، 1/ 619)؛ و یا روایت دیگر همین مَثل: «پالان خر دجال شده، هرچه می‎دوزی پاره می‎شود» (همانجا؛ نیز نک‍ : ه‍ د، خر دجال)؛ «عیسى رسید و نوبت دجال درگذشت» (همو، 1/ 1343).

دجال در شعر فارسی

دجال به عنوان شخصیتی افسانه‎ای و خیال‎انگیز برای شاعران زبان فارسی بسیار مورد توجه بوده، و در شعر بسیاری از آنان، با توجه به ابعاد و گوشه‎های سرگذشت و شخصیت وی، در زمینـه‎های مختلف دربارۀ او مضمون‎پردازیهایی صورت گرفته است.

فتنۀ دجال

کمر به بستن او بر دو دست فتنه ببست / گشادن در یأجوج و فتنۀ دجال (غضایری، 176)؛ به تأیید مهدی‌خصالی که تیغش / روان‌سوز دجال طغیان نماید (خاقانی، 130).

سیرت دجال

وان مرد که او کتْب فتاویّ و حِیَل ساخت / بر صورت ابدال بد و سیرت دجال (ناصر خسرو، 255)؛ سرّ است بس که باشد، پیدا ولیّ امر / پیدا و پیش دیدۀ دجال‌خو نهان (صفا، 147).

دجال عالم‎سوز

ای دریغا مهدی‌ای که امروز از هر گوشه‎ای / یک ‎جهان دجال عالم‎سوز سر برکرده‎اند (سنایی، 150).

دجال یک‌چشم

عشق یک‌روی‌ است او را در بر عیسى نشان / عقل یک‌چشم است، او را در صف دجال کن (همو، 498)؛ چرا سوزن چنین دجال‌چشم است / که اندر جیب عیسى یافت مأوى؟ (خاقانی، 24).

عیسى (ع) و دجال

مال را دجال دان و عشق را عیسى شناس / چون شدی از خیل عیسى، گردن دجال زن (سنایی، 974)؛ چنان رمند و دوند اهل بدعت از نظرش / که از مسیحا دجال و از عمر شیطان (سعدی، 724). 

مهدی (ع) و دجال

تو آدمی و همه دشمنان تو ابلیس / تو مهدی‌ای و همه حاسدان تو دجال (انوری، 1/ 285)؛ مهدی دجال‌کش، آدم شیطان‌شکن / موسی دریاشکاف، احمد جبریل‌دم (خاقانی، 261).

دجال‌طبع

ازین دجال‌طبعان وارهد دور / نماند کار و بار عالم این طور (وحشی‎، 427).

دجال‌فعل

کجاست صوفی دجال‌فعل ملحدشکل / بگو بسوز که مهدیّ دین‌پناه رسید (حافظ، 222).

دجال و اصفهان

هادی امت و مهدیّ زمان کز قلمش / قمع دجال صفاهان به خراسان یابم (خاقانی، 298).

دجال‌شکل

کید این دجال‌شکلان آخر اندر چه فتاد / چون لوای مهدی آخرزمان آمد پدید (مجیرالدین، 95).

دجال ‌جادو

بسی دجال مهدی‌روی هستند / که چون دجال از پندار مست‌اند / / پی دجال جادو چند گیری / نه وقت آمد که آخر پند گیری؟! (عطار، 180).
 نه‌تنها در شعر، که در نثر فنی فارسی نیز به تبعیت از شعر، به قضیۀ دجال اشاره شده است، با تلمیحی به خروج او از خراسان؛ در وصف جباری از جباران: «و الحق مَقْدَم شوم او بر اهل خراسان مقدمۀ مَقْدَم دجال را مانست، بلکه هجوم طلیعۀ آجال را» (نک‍ : جوینی، 2/ 266).
به نظر می‎رسد که ادبیات عرفانی از مضامین مربوط به دجال پیش از ادب ستایشی و غنایی استفاده کرده است، گو اینکه آمیختگی میان مضامین عرفانی و تعلیمی فارسی به حدی است که نمی‎توان آنها را به‌راحتی از هم تفکیک کرد. این موضوع به یکی از مؤلفان (نک‍ : پونکی، 22 بب‍ ‌‌) فرصت داده که با دامنۀ وسیعی که برای عرفان قائل شده است، بسیاری از مضامین مربوط به دجال را در قالب مضامین عرفانی بررسی کند.

مآخذ

ابن‎بابویه، محمد، کمال ‎الدین، چ سنگی، 1301 ق؛ ابن‎طاووس، علی، الملاحم و الفتن، قم، 1398 ق/ 1978 م؛ ابن‎کثیر، النهایة، به‎ کوشش محمد فهیم ابوعبیه، ریاض، 1389 ق/ 1968 م؛ ابن‎منظور، لسان؛ ابوداوود سجستانی، سلیمان، سنن، استانبول، 1401 ق؛ ابوالفدا، تقویم البلدان، ترجمۀ عبدالمحمد آیتی، تهران، 1349 ش؛ احمدی، داریوش، پایان جهان و ظهور موعود در ادیان ایران باستان، تهران، 1386 ش؛ اسماعیلی، اسماعیل، «بررسی نشانه‌های ظهور»، چشم به راه مهدی، قم، 1375 ش؛ اصفهانی، محمدتقی، مکیال المکارم، قم، 1398 ق؛ امینی، ابراهیم، دادگستر جهان یا مهدی موعود، قم، 1346 ش؛ انوری، محمد، دیوان، به ‎کوشش محمدتقی مدرس رضوی، تهران، 1347 ش؛ بخاری، محمد، صحیح، بیروت، دار الکتب العلمیه؛ پورداود، ابراهیم، سوشیانس، بمبئی، 1927 م؛ پونکی، محمدرضا، صوفی دجال‌فعل، تهران، 1383 ش؛ تاریخ سیستان، به‎ کوشش محمدتقی بهار، تهران، 1366 ش؛ ترجمۀ تفسیر طبری، به‎ کوشش حبیب یغمایی، تهران، 1342 ش؛ ترمذی، محمد، سنن، به‎ کوشش کمال یوسف حوت، بیروت، 1408 ق/ 1987 م؛ جوینی، عطاملک، تاریخ جهانگشای، به‎ کوشش محمد قزوینی، لیدن، 1334 ق/ 1916 م؛ حافظ، دیوان، به‎ کوشش محمد قزوینی و دیگران، تهران، 1377 ش؛ حمدالله مستوفی، نزهة ‎القلوب، به ‎کوشش لسترنج، لیدن، 1331 ق/ 1913 م؛ خاقانی شروانی، دیوان، به ‎کوشش ضیاء‎الدین سجادی، تهران، 1357 ش؛ دمیری، محمد، حیاة‌ الحیوان الکبرى، حلب، 1398 ق؛ ذوالفقاری، حسن، فرهنگ بزرگ ضرب‎المثلهای فارسی، تهران، 1388 ش؛ راشدمحصل، محمدتقی، نجات‌بخشی در ادیان، تهران، 1369 ش؛ سعدی، کلیات، به‎ کوشش مظاهر مصفا، تهران، 1340 ش؛ سنایی، دیوان، به کوشش محمدتقی مدرس رضوی، تهران، 1341 ش؛ سورآبادی، عتیق، قصص قرآن مجید، به کوشش یحیى مهدوی، تهران، 1365 ش؛ صفای اصفهانی، محمدحسین، دیوان، به‎ کوشش احمد سهیلی خوانساری، تهران، 1337 ش؛ طوسی، محمد بن حسن، الغیبة، به‎ کوشش عبادالله تهرانی و علی‌احمد ناصح، قم، 1411 ق؛ طوسی، محمد بن محمود، عجایب‌نامه (عجایب‌المخلوقات و غرایب الموجودات)، به کوشش جعفر مدرس صادقی، تهران، 1375 ش؛ عطار نیشابوری، فریدالدین، الٰهی‎نامه، به کوشش محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، 1387 ش؛ عنصری، حسن، دیوان، به‎ کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1342 ش؛ عهد جدید؛ غضایری رازی، محمد، «قصیدۀ ثانی»، دیـوان عنصری (هم‍ ‌)؛ فاطمیان، علـی، نشانه‎های پایان، تهران، 1381 ش؛ فروزانفر، بدیع‌الزمان، شرح مثنوی شریف، تهران، 1346 ش؛ فزونی استرابادی، محمود، بحیره، تهران، 1328 ق؛ قزوینی، زکریا، عجایب ‎المخلوقات، تهران، 1361 ش؛ قمی، عباس، منتهی الآمال، ترجمۀ نادر تقی، بیروت، 1414 ق/ 1994 م؛ کرمانی، محمدکریم، ارشاد العوام، کرمان، چاپخانۀ سعادت؛ متقی هندی، علی، البرهان فی علامات مهدی آخرالزمان، به ‎کوشش علی‎اکبر غفاری، قم، 1399 ق؛ مجتهدی سیستانی، مرتضى، الصحیفة المهدیة، کربلا، 1437 ق؛ مجیرالدین بیلقانـی، دیـوان، به‎ کـوشش محمد آبـادی، تبریز، 1358 ش؛ معجم احادیث الامام المهدی، به‎ کوشش علی کورانی، قم، 1411 ق؛ مفید، محمد، الفصول العشرة فی الغیبة، قم، 1413 ق؛ مقدسی، مطهر، البدء و التاریخ، به‎ کوشش کلمان هوار، پاریس، 1901 م؛ ناصر خسرو، دیوان، به ‎کوشش مجتبى مینوی و مهدی محقق، تهران، 1368 ش؛ نعیم بن حماد، الفتن، به‎ کوشش سهیل زکار، بیروت، 1414 ق/ 1993 م؛ نیر بروجردی، علی‎اصغر، نور الانوار، چ سنگی، 1328 ق؛ وحشی بافقی، کمال‎الدین، دیوان، به‎ کوشش حسین نخعی، تهران، 1339 ش؛ ونسینک، آ. ی.، المعجم المفهرس لالفاظ الحدیث النبوی، استانبول، 1988 م؛ هاکس، جیمز، قاموس کتاب مقدس، بیروت، 1928 م؛ هجویری، علی، کشف المحجوب، به‎ کوشش محمود عابدی، تهران، 1383 ش؛ هدایت، صادق، دربارۀ ظهور و علائم ظهور، به‎ کوشش حسن قائمیان، تهران، 1343 ش؛ همو، نیرنگستان، تهران، 1342 ش؛ همامی، عباس و احسان پوراسماعیل، «تطبیق و مقایسۀ دجال در اسلام با آنتی‌کرایست در مسیحیت»، پژوهش دینی، تهران، 1387 ش، شم‍ 16؛ یاحقی، محمدجعفر، فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‎ها در ادبیات فارسی، تهران، 1386 ش؛ نیز:

Iranica.
محمدجعفر یاحقی