آسیای مرکزی، زبانها و گویشهای

زبانهای قفقازی

از میان زبانهای قفقازی، زبانهای گرجی، از شاخۀ جنوبی (هِـویت، 220)، چِچِنی و اینگوش، از شاخۀ شمال مرکزی (همو، 225)، و دارگی و لزگی، از شاخۀ شمال شرقی (همانجا)، در آسیای مرکزی، به‌ویژه در قزاقستان، سخنگویانی داشته‌اند («اطلس»، همانجا). سرشماری 1989 م وجود شماری چچنی‌زبان، دارگی‌زبان و لزگی‌زبان را در قرقیزستان تأیید کرده است، اما در سرشماری 1999 م، هیچ سخنگویی از این زبانها در این کشور گزارش نشده است (نک‍ : همان، 235). 

زبانهای اورالی

از میان زبانهای اورالی، زبانهای اودمورت، از شاخۀ پِرمی، و ماری، از شاخۀ چِرِمیسی، در قزاقستان، و زبان مردوین، از شاخۀ مُردوینی (یانهونِن، 207)، در همۀ جمهوریهای آسیای مرکزی سخنگویانی داشته‌اند («اطلس»، 235-236). 

زبان کالمیک

زبان کالمیک عضوی از خانوادۀ زبانهای مغولی است (بینیک، 437) که در 1989 م، 521 گویشور در قرقیزستان داشته است («اطلس»، 235). برخی از زبان‌شناسانْ زبانهای مغولی را به‌همراه زبانهای ترکی و تونگوزی (یا تونگوزی ـ منچوری)، 3 شاخه از خانوادۀ زبانهای آلتایی به‌شمار می‌آورند (لمان، 87؛ قس: گرونبک، 5) و بر این اساس، ترکی را آلتایی غربی، و مغولی و تونگوزی را آلتایی شرقی می‌نامند (آرلوتو، 53). با وجود این، هرچند از ‌لحاظ رده‌شناسی، شباهتهای ساختاری فراوانی میان این زبانها وجود دارد، نمی‌توان آنها را هم‌خانواده دانست. حتى وجود واژه‌های مشترک میان این زبانها به‌سبب تماس درازمدت میان سخنگویان آنها بوده است و دلیلی بر اصل مشترک آنها نیست (کرنفیلت، «ترکی و زبانها»، 620). 

زبان براهویی

زبان براهویی عضوی از شاخۀ شمالی خانوادۀ زبانهای دراویدی، و نخستین زبانی است که از تنۀ اصلی این خانوادۀ زبانی جدا شده است (استیور، 9؛ شارپ، 1063). احتمالاً خاستگاه براهویی‌زبانان جایی در ایالتهای اُریسه و بِهار (ه‍ م‌م) در هندوستان بوده است و آنان از آنجا به سوی مناطق غربی کوچیده‌اند (استیور، 11). براهویی سخنگویانی در افغانستان، ایران و ترکمنستان دارد (افشار، 2 / 957؛ اینگام، 46؛ آکسنوف، 20). براهویی‌زبانان افغانستان در بیابان شوراواک در شمال غربی نوشکی زندگی می‌کنند. بیشتر براهویی‌زبانان ترکمنستان در واحۀ مرو سکونت دارند و به‌همراه بلوچها، در اواخر سدۀ 19 و اوایل سدۀ 20 م به آنجا کوچیده‌اند (الفنباین، «براهویی»، 388). شماری از براهوییان ایران در استانهای خراسان (به‌ویژه در سرخس) و گلستان (به‌ویژه در گنبد کاووس) پراکنده‌اند (افشار، همانجا). 

زبان عربی

عربی از مهم‌ترین زبانهای سامی است. گروهی آن را عضوی از شاخۀ شمال غربی، و شماری دیگر آن را عضوی از شاخۀ جنوب شرقی زبانهای سامی می‌دانند (نک‍ : فابر، 12-13). از آنجا که زبان عربی ویژگیهای مشترکی با زبانهای سامی شمال غربی و سامی جنوبی دارد (کی، 665)، برخی نیز ترجیح می‌دهند که آن را سامی مرکزی (فابر، 6) یا سامی مرکزی ـ جنوبی (لیووین، 187) بنامند. گویش شرقی عربی سخنگویانی در ازبکستان (به‌ویژه در بخارا)، افغانستان و ترکمنستان دارد (نک‍ : کی و روزنهاوس، 265؛ حاتمی، 228-230؛ دربارۀ زبان عربهای بخارا، نک‍ : وینیکف، سراسر کتاب). در 1994 م، عربی‌زبانان افغانستان در 4 روستا در دشت جیحون در شمال افغانستان می‌زیستند (اینگام، همانجا). 

زبان دونگان 

زبان دونگان گونه‌ای از زبان چینی است که سخنگویانی در قرقیزستان و قزاقستان دارد («اطلس»، 235-236). آنان خود را هوی ـ زو (مسلمان چینی) می‌نامند (چارلز، 262). 

زبان کره‌ای 

زبان کره‌ای در همۀ جمهوریهای آسیای مرکزی سخنگویانی داشته است («اطلس»، همانجا). برخی از زبان‌شناسانْ کره‌ای را نیز به‌همراه ترکی، مغولی و تونگوزی، عضوی از خانوادۀ فرضی‌ زبانهای آلتایی به‌شمار می‌آورند (کیم، 282). 
جدول شمارۀ 1 نام زبانهای رایج در جمهوریهای آسیای مرکزی را به‌همراه شمار سخنگویان هریک، بر پایۀ سرشماری 1989 م، نشان می‌دهد. شایان ذکر است که این فهرست مربوط به دورۀ اتحاد جماهیر شوروی است و پس‌از فروپاشی شوروی، فقط آماری از اقوام ساکن در قرقیزستان در 1999 م در دست است. مقایسۀ این آمار با آمار مربوط به 1989 م (جدول شمارۀ 2)، کاهش چشمگیری را در برخی از اقلیتهای قومی نشان می‌دهد. به نظر می‌رسد که اوضاع در دیگر جمهوریهای آسیای مرکزی به همین گونه است و زبانهای اقلیت مهاجر کم‌کم به فراموشی سپرده می‌شوند. 
جدول 1. ترکیب زبانی جمهوریهای آسیای مرکزی در 1989 م («اطلس»، همانجا)

مآخذ

ابوالقاسمی، محسن، واژگان زبان فارسی دری، تهران، 1378 ش؛ اُرانسکی، ی. م.، زبانهای ایرانی، ترجمۀ علی‌اشرف صادقی، تهران، 1378 ش؛ افشار سیستانی، ایرج، سیستان‌نامه، تهران، 1369 ش؛ آکینر، شیرین، اقوام مسلمانان اتحاد شوروی، ترجمۀ علی خزاعی‌فر، مشهد، 1366 ش؛ آموزگار، ژاله و احمد تفضلی، اسطورۀ زندگی زردشت، تهران، 1370 ش؛ بهار، محمدتقی، سبک‌شناسی، تهران، 1337 ش؛ بیگدلی، محمدرضا، ترکمنهای ایران، تهران، 1369 ش؛ جهشیاری، محمد، الوزراء و الکتاب، به‌کوشش حسن زین، بیروت، 1408 ق / 1988 م؛ حاتمی، داوود، «چشم‌انداز زبان فارسی در آسیـای میانه»، ایران شنـاخت، تهران، 1378ش، شم‍ 12؛ خانلری، پرویز، تاریخ زبان فارسی، تهران، 1369 ش؛ دبا؛ راعی، قیام‌الدین، «لغات ترکی، مغولی و چینی در تاریخ بیهقی»، یادنامۀ ابوالفضل بیهقی، مشهد، 1350 ش؛ رجایی بخارایی، احمدعلی، لهجۀ بخارایی، مشهد، 1375 ش؛ رزم‌آرا، مرتضى، «فارسی و تاجیکی: دو گونـۀ متفاوت از زبان فارسی»، نامۀ پارسی، 1384 ش، س 10، شم‍ 3؛ رضایی باغ‌بیدی، حسن، «چهار واژۀ دخیل سغدی در هدایة المتعلمین فی الطب»، نامۀ فرهنگستان، تهران، 1375 ش، س 2، شم‍ 3؛ همو، «کهن‌ترین متون فارسی به خطوط غیرعربی (عبـری، سریانی و مانـوی)»، همان، 1385 ش، س 8، شم‍ 2؛ همو، معرفی زبانها و گویشهای ایران، تهران، 1380 ش؛ زرشناس، زهره، «زبان سغدی در یک نگاه»، نامۀ پارسی، 1383 ش، س 9، شم‍ 1؛ همو، «نخستین نوشته‌های ادبی ایرانی میانۀ شرقی»، همان، 1381 ش، س 7، شم‍ 2؛ فرهنگ مصادر زبانها و گویشهای ایرانی تاجیکستان، به ‌کوشش مسعود قاسمی و دیگران، دوشنبه، 1376 ش؛ قرشی، امان‌الله، «تأثیر زبان فارسی در زبان اویغوری»، یادنامۀ آنکتیل دوپرون، 1351 ش، س 11، شم‍ 2؛ قریب، بدرالزمان، فرهنگ سغدی، تهران، 1374 ش؛ کاتسنر، کنت، زبانهای جهان، ترجمۀ رضی هیرمندی (خدادادی)، تهران، 1376 ش؛ گاور، آلبرتین، تاریخ خط، ترجمۀ عباس مخبر و کورش صفوی، تهران، 1367 ش؛ گُلی، امین‌الله، تاریخ سیاسی ـ اجتماعی ترکمنها، تهران، 1366 ش؛ محمود‌اف، منصور، «گویش ایرانیان بخارا»، نامۀ پژوهشگاه، تهران، 1381 ش، شم‍ 2؛ موسوی، مصطفى، «واژگان ترکی و مغولی تاریخ جهانگشای جوینی»، آینۀ میراث، 1384 ش، س 3، شم‍ 3-4؛ میربابایف، عزیز، «تحول تاریخی زبانهای ایرانی در منطقۀ هندوکش شرقی»، نامۀ پژوهشگاه، تهران، 1381 ش، شم‍ 2؛ نیز: 

Arlotto, A., Introduction to Historical Linguistics, Lanham, 1972; Atlas of the World's Languages, eds. R. E. Asher and Ch. Moseley, London / New York, 2007; Axenov, S., The Balochi Language of Turkmenistan , Uppsala, 2006; Bailey , H. W., «Khotanese Saka Literature», The Cambridge History of Iran, vol. III(2), ed. E. Yarshater, Cambridge, 1983; Baldi, Ph., «Indo-European Languages», The World's Major Languages, ed. B. Comrie, London, 1991; Bielmeier, R., «Yaghnōbī», Compendium linguarum iranicarum, ed. R. Schmitt, Wiesbaden, 1989; Binnick, R. I., «Mongolian Languages», International Encyclopedia of Linguistics, ed. W. Bright, New York / Oxford, 1992, vol. II; Britannica, vol. XII, 1986, vol. XXII, 1994; Campbell, G. L., Compendium of the World's Languages, London / New York, 2000; Charles, N. Li, «Chinese», International … (vide: Binnick), vol. I; Clark, L. V., «Uzbek», The Encyclopedia of Language and Linguistics, eds. R. E. Asher and J. M. Y. Simpson, Oxford etc., 1994, vol. X; Clauson, G., An Etymological Dictionary of pre-Thirteenth Century Turkish, London, 1972; Comrie, B., «Turkic Languages», International ... (vide: Binnick), vol. IV; Doerfer, G., «Die Stellung des Osmanischen im Kreise des Oghusischen und seine Vorgeschichte», Handbuch der türkischen Sprachwissenschaft, Wiesbaden / Budapest, 1990, vol. I; EI1; Elfenbein, J., «Baločī», Compendium ... (vide: Bielmeier); id, The Baluchi Language: A Dialectology with Texts, Karachi, 1977; id, «Brahui», The Dravidian Languages, ed. S. B. Steever, London / New York, 1998; Emmerick, R. E., «Khotanese and Tumshuqese», Compendium … (vide: Bielmeier); Faber, A., «Genetic Subgrouping of the Semitic Languages», The Semitic Languages, ed. R. Hetzron, London, 1997; Fortson, B. W., Indo-European Language and Culture, Massachussetts etc., 2004; Garrett, J. et al., Turkmen-English Dictionary, Ashgabat, 1996; Golden, P. B., An Introduction to the History of the Turkic Peoples, Wiesbaden, 1992; Gronbech, K. and J. R. Krueger, An Introduction to Classical (Literary) Mongolian, Wiesbaden, 1976; GSE; Herbert, R. J. and N. Poppe, Kirghiz Manual, Bloomington / The Hague, 1963; Hewitt, B. G., «Caucasian Languages», International … (vide: Binnick), vol. I; Humbach, H., «Choresmian», Compendium ... (vide: Bielmeier); Ingham, B., «Afghanistan: Language Situation», The Encyclopedia ... (vide: Clark), vol. I; Iranica ; Jahani, C., Standardization and Orthography in the Balochi Language, Uppsala, 1989; Janhunen, J., «Uralic Languages», International … (vide: Binnick), vol. IV; Kaye, A. S., «Arabic», The World's … (vide: Baldi); id and J. Rosenhouse, «Arabic Dialects and Maltese», The Semitic Languages, ed. R. Hetzron, London, 1997; Kim, N. K., «Korean», International … (vide: Binnick), vol. II; Konow, S., Primer of Khotanese Saka, Oslo, 1949; Kornfilt, J., «Turkish», International … (vide: Binnick), vol. IV; id, «Turkish and the Turkic Languages», The World's ... (vide: Baldi); Kreyenbroek, P. G., «Kurdish», The Encyclopedia ... (vide: Clark), vol. IV; Lazard, G., «Du Pehlevi au persan: Diachronie ou diatopie?», Persian Origins: Early Judaeo-Persian and the Emergence of New Persian, ed. L. Paul, Wiesbaden, 2003; id, «Persian and Tajik», Current Trends in Linguistics, ed. Th. A. Sebeok, The Hague / Paris, 1970, vol. VI; Lehmann, W. P., Historical Linguistics, London, 1992; Lieu, S. N. C., Manichaeism in the Later Roman Empire and Medieval China, Tübingen, 1992; Lloyd, A. L., «Germanic Languages», International … (vide: Binnick), vol. II; Lyovin, A. V., An Introduction to the Languages of the World, New York / Oxford, 1997; Mallory, J. P., In Search of the Indo-Europeans, London, 1991; Masica, C. P., The Indo-Aryan Languages, Cambridge, 1993; Maue, D., «A Tentative Stemma of the Varieties of Brāhmī Script along the Northern Silk Road», Languages and Scripts of Central Asia, eds. Sh. Akiner and N. Sims-Williams, London, 1997; «Mongolia: Language Situation», The Encyclopedia … (vide: Clark), vol. V; Oranskij, I. M., Les Langues iraniennes, tr. J. Blau, Paris, 1977; Panaino, A., «La Religione Zoroastriana: Guida critica e bibliografica», Vendidad, tr. F. A. Cannizzaro, Milan, 1990; Parpola, A., «From the Dialects of Old Indo-Aryan to Proto-Indo-Aryan and Proto-Iranian», Indo-Iranian Languages and Peoples, ed. N. Sims-Williams, London, 2002; id, «Pre-Proto-Iranians of Afghanistan as Initiators of Śākta Tantrism: On the Scythian / Saka Affiliation of the Dāsas, Nuristanis and Magadhans», Iranica Antiqua, 2002, vol. XXXVII; Payne, J. R., «Pāmir Languages», Compendium ... (vide: Bielmeier); Poppe, N., Introduction to Altaic Linguistics, Wiesbaden, 1965; Rossabi, M., «Central Asia», Encyclopedia of Asian History, ed. A. T. Embree, New York / London, 1988, vol. I; Ruhlen, M., A Guide to the World's Languages, London etc., 1991; Sharpe, R., «Dravidian Languages», The Encyclopedia … (vide: Clark), vol. II; Sims-Williams, N., «Eastern Middle Iranian», Compendium ... (vide: Bielmeier); Sjoberg, A. F., Uzbek Structural Grammar, Bloomington, 1963; Steever, S. B., «Introduction to the Dravidian Languages», The Dravidian Languages, ed. id, London / New York, 1998; Sundermann, W., «Mittelpersisch», Compendium ... (vide: Bielmeier); Sussex, R., «Russian», International … (vide: Binnick), vol. III; Tekin, T., «Turkic Languages», The Encyclopedia … (vide: Clark), vol. IX; Vinnikov, I. N., Jazyk i Fol’klor Buharskih Arabov, Moscow, 1969. 

حسن رضایی باغ‌بیدی