ظهیرالدوله

ب ـ آثار ادبی و عرفانی

1. مجمع الاطوار، مجموعۀ شعری است بر وزن مخزن الاسرار نظامی در اخلاق درویشان، که در 1317 ش در تهران سروده شده است. این اثر که مشتمل بر 778 بیت است، با ستایش خداوند آغاز می‌شود و با منقبت حضرت علی (ع) ادامه می‌یابد. مجمع الاطوار در برگیرندۀ اشعاری با مضامین اخلاقی و عرفانی در قالبهای مسمط، قطعه، غزل و قصیده است. این کتاب نخستین بار در 1347 ق / 1308 ش توسط انجمن اخوت در مطبعۀ سعادت در کرمانشاه به چاپ رسید؛ سپس بار دیگر در 1363 ش به کوشش سیف‌الله وحیدنیا در مجموعه اشعار ظهیرالدوله در تهران انتشار یافت. همچنین نسخه‌ای از این کتاب با نام مجمع الانوار در کتابخانۀ وزیری یزد به شمارۀ 022‘4 موجود است که ظاهراً در نوشتن عنوان آن اشتباهی صورت گرفته است (قس: فهرستواره ... ، 61). 
2. چنتۀ صفا، رساله‌ای منظوم است که نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران موجـود است. ظهیرالدوله در ابتدای این رساله، شرح ـ حالی از خود به رشتۀ تحریر درآورده، و همچنین به طور خلاصه به معرفی آثار خود پرداخته‌است (دانش‌پژوه، 2 / 124؛ نک‍ : معصوم‌علیشاه، 447- 448). 
3. فرقان الفقرا، اثری مشترک از ظهیرالدوله و صفی‌علیشاه است که نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران نگهداری می‌شود (دانش‌پژوه، همانجا). 
4. روح الارواح، اثری منثور که در 1317 ق، و دربارۀ ارواح نوشته شده است. نسخه‌ای از این اثر در کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران وجود دارد (همانجا). 
5. «رعنا و زیبا»، که بر وزن خسرو و شیرین نظامی و در 604‘ 3 بیت سروده شده است. این اثر دربرگیرندۀ مضامین اخلاقی، اجتماعی و عرفانی است و در مجموعه اشعار ظهیرالدوله به چاپ رسیده است. 
6. «سبحۀ صفا»، که در 1310 ق در روستای اراج سروه شده، و بر وزن مثنوی معنوی و شامل 879‘1 بیت است. این کتاب در مجموعه اشعار ظهیرالدوله به چاپ رسیده است. نسخه‌ای از سبحۀ صفا همچنین در کتابخانۀ ملی ملک موجود است. 
7. مجموعۀ اشعار میرزا علی خان ظهیرالدوله، شامل رساله‌های «سبحۀ صفا»، «رعنا و زیبا»، «مجمع الاطوار» و «واردات» به انضمام اشعاری از ظهیرالسلطان، فرزند ظهیرالدوله، در 1363 ش به کوشش سیف‌الله وحیدنیا در تهران به چاپ رسیده است. 
براساس آنچه ظهیرالدوله در چنتۀ صفا نوشته است، او آثار دیگری نیز داشته است که نشانی از آنها در دست نیست؛ این آثار عبارت‌اند از: مرآت الصفی، در بیان حالات برخی از عرفای بزرگ و بر وزن مثنوی معنوی؛ بورژمیه؛ آیة العشاق؛ و واردات (مشتمل بر 869 بیت)؛ و اشعاری در قالب غزل و رباعی. ظهیرالدوله در اشعار خود «صفا» تخلص می‌کرد (نک‍ : مجموعه اشعار ... ، سراسر کتاب). 

مآخذ

 آدمیت، فریدون، ایدئولوژی نهضت مشروطیت در ایران، تهران، 1355 ش؛ آزمایش، مصطفى، درآمدی بر تحولات تاریخی سلسلۀ نعمت‌اللٰهیه در ایران در دوران اخیر، تهران، 1381 ش؛ آل داود، علی، «اخـوت، انجمن»، دبا، ج 7؛ اسناد تاریخی وقـایع مشروطه ایران، به کوشش جهانگیر قائم‌مقامی، تهران، 1348 ش؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، تاریخ منتظم ناصری، به کوشش محمداسماعیل رضوانی، تهران، 1367 ش؛ همو، روزنامۀ خاطرات، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1345 ش؛ همو، المآثر و الآثار، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1374 ش؛ افشار، ایرج، مقدمه بر خاطرات و اسناد ظهیرالدوله، تهران، 1367 ش؛ همو، مقدمه بر ظهیرالدوله در حکومت مازندران، تهران، 1384 ش؛ همو، مقدمه بر نامه‌های فروغ‌الدوله (هم‍‌ )؛ همو و محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست کتابهای خطی کتابخانۀ ملی ملک، تهران، 1361 ش؛ افضل‌الملک، غلامحسین، افضل التواریخ، به کوشش منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان، تهران، 1361 ش؛ الگار، حامد، شورش آقاخان محلاتی، ترجمۀ ابوالقاسم سری، تهران، 1370 ش؛ بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران، 1347 ش؛ براون، ادوارد، انقلاب ایران، ترجمۀ احمد پژوه (مبشر همایون)، تهران، 1338 ش؛ پایور، فرامرز، ردیف آوازی و تصنیفهای قدیمی، تهران، 1384 ش؛ پژوه، احمد، ترجمه و حواشی بر انقلاب ایران ادوارد براون، تهران، 1338 ش؛ تفرشی حسینی، احمد، روزنامۀ اخبار مشروطیت و انقلاب مشروطیت ایران، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1351 ش؛ حاج سیاح، محمدعلی، خاطرات، به کوشش حمید سیاح، تهران، 1356 ش؛ حائری، عبدالهادی، تاریخ جنبشها و تکاپوی فراماسونگری در کشورهای اسلامی، مشهد، 1368 ش؛ خاطرات سید علی محمد دولت‌آبادی، تهران، 1362 ش؛ خالقی، روح‌الله، سرگذشت موسیقی ایران، تهران، 1361 ش؛ دانش‌پژوه، محمدتقی، فهرست میکروفیلمهای کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، تهران، 1353 ش؛ رائین، اسماعیل، فراموش‌خانه و فراماسونری در ایران، تهران، 1357 ش؛ زرین‌کوب، عبدالحسین، ارزش میراث صوفیه، تهران، 1344 ش؛ سپهر، عبدالحسین، مرآة الوقایع مظفری، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1368 ش؛ همو، یادداشتهای ملک المورخین، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1368 ش؛ ستایشگر، مهدی، نام‌نامۀ موسیقی ایران‌زمین، تهران، 1376 ش؛ ستوده، منوچهر، جغرافیای تاریخی شمیران، تهران، 1372 ش؛ شاه‌آبادی، حمیدرضا، تاریخ آغازین فراماسونری در ایران، تهران، 1378 ش؛ شریف کاشانی، محمد مهدی، واقعات اتفاقیه در روزگار، به کوشش منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان، تهران، 1362 ش؛ صدر هاشمی، محمد، تاریخ جرائد و مجلات ایران، اصفهان، 1363 ش؛ صفایی، ابراهیم، حواشی بر اسناد نویافته، به کوشش همو، تهران، 1349 ش؛ همو، ده نفر پیشتاز، تهران، 1357 ش؛ همو، رهبران مشروطه، تهران، 1362 ش؛ ظهیرالدوله، علی، خاطرات و اسناد، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1367 ش؛ همو، سفرنامه، به کوشش محمد اسماعیل رضوانی، تهران، 1371 ش؛ همو، ظهیرالدوله در حکومت مازندران، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1384 ش؛ همو، مجموعه اشعار، به کوشش سیف‌الله وحیدنیا، تهران، 1363 ش؛ عرفان، محمود، «فراماسونها»، یغما، تهران، 1328 ش، س 2، شم‍ 11؛ فخرایی، ابراهیم، گیلان در جنبش مشروطیت، تهران، 1356 ش؛ فراگنر، برت. گ.، خاطرات‌نویسی ایرانیان، ترجمۀ محمد جلیلوند رضایی، تهران، 1377 ش؛ فروغ‌الدوله، نامه‌ها، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1383 ش؛ فریدالملک همدانی، محمدعلی، خاطرات فرید، به کوشش مسعود فرید، تهران، 1354 ش؛ فهرستوارۀ دست‌نوشتهای ایران (دنا)، به کوشش مصطفى درایتی، تهران، 1389 ش؛ قائم‌مقامی، جهانگیر، مقدمه بر اسناد تاریخی وقایع مشروطۀ ایران، تهران، 1348 ش؛ کتاب آبی، به کوشش احمد بشیری، تهران، 1362 ش؛ کسروی، احمد، تاریخ مشروطۀ ایران، تهران، 1354 ش؛ مخابرات استراباد، به کوشش ایرج افشار و محمد رسول دریاگشت، تهران، 1363 ش؛ مدرسی چهاردهی، نورالدین، سیری در تصوف، تهران، 1361 ش؛ مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، تهران، 1341 ش؛ مشحون، حسن، تاریخ موسیقی ایران، تهران، 1373 ش؛ معاصر، حسن، تاریخ استقرار مشروطیت در ایران، تهران، 1353 ش؛ معصوم‌علیشاه، محمد معصوم، طرائق الحقایق، به کوشش محمدجعفر محجوب، تهران، 1345 ش؛ معلم حبیب‌آبادی، محمدعلی، مکارم الآثار، اصفهان، 1337 ش؛ معیرالممالک، دوستعلی، رجال عصر ناصری، به کوشش خدیجه نظام‌مافی، تهران، 1361 ش؛ همو، وقایع الزمان (خاطرات شکاریه)، به کوشش خدیجه نظام‌مافی، تهران، 1361 ش؛ مهجوری، اسماعیل، تاریخ مازندران، ساری، 1345 ش؛ ناظم‌الاسلام کرمانی، محمد، تاریخ بیداری ایرانیان، به کوشش علی‌اکبر سعیدی سیرجانی، تهران، 1362 ش؛ نسیم شمال، 1327 ق، شم‍ 42؛ وحیدنیا، سیف‌الله، مقدمه بر مجموعه اشعار ظهیرالدوله (هم‍‌ )؛ هدایت، مهدیقلی، گزارش ایران، به کوشش محمدعلی صوتی، تهران، 1363 ش؛ همایونی، مسعود، تاریخ سلسله‌های طریقۀ نعمت‌اللٰهی در ایران، تهران، 1358 ش؛ نیز: 

Brown, E. G., The Press and Poetry of Modern Persia, Los Angeles, 1983; Ridgeon, L., Sufi Castigator, London, 2006. 

میترا آقامحمدحسنی