حسینیه ارشاد

معماری حسینیۀ ارشاد 

مجموعه

مجموعۀ حسینیۀ ارشاد دارای عرصه‌ای به وسعت 000‘4 مـ2 است که در زمینی مستطیل‌شکل، و با ترکیبی از معماری سنتی و معاصر در راستای خیابان دکتر علی شریعتی (جادۀ قدیم شمیران) ساخته شده است. عرصۀ مجموعه از شمال به کوچۀ ارشاد، از غرب به خیابان شریعتی، از جنوب به خیابان گل‌نبی، و از شرق به املاک مجاور محدود می‌شود. 
این مجموعه در حال حاضر (1390 ش) دارای 3 ساختمان اصلی شامل حسینیه، مسجد (شبستان)، ساختمان بخش اداری و یک بخش در دست ساخت است. دو بنای حسینیه و مسجد که به ترتیب در جبهۀ جنوب غربی و شمال غربی عرصه واقع شده‌اند، از نظر معماری و فرهنگی، از بناهای مهم و ارزشمند معاصر به شمار می‌روند. ساختمان اداری در جبهۀ شرقی عرصه قرار گرفته است، و نسبت به کل مجموعه، معماری ناهمگونی دارد. در همین بخش از عرصه (جبهۀ شرقی) از 1386 ش تاکنون ساختمان دیگری در حال ساخت است که متعلق به کتابخانۀ بزرگ مجموعۀ حسینیه است. 
مؤسسۀ دینی ارشاد از ابتدای ساخت تاکنون، کاربـری فرهنگی ـ مذهبـی دارد و از آن، برای برپایی مراسم، سخنرانیها، کلاسهای آموزشی و فعالیتهای خیریه استفاده می‌شود. ساختمانهای اصلی این مجموعه، یعنی حسینیه و مسجد، جز برای نوسازی جزئی داخلی، تاکنون مرمت اساسی نشده‌اند. با وجود بهره‌برداری گسترده از فضای حسینیه و مسجد در سالهای پیش و پس از پیروزی انقلاب اسلامی، این دو بنا در فضاهای داخلی و نمای بیرونی کاملاً سالم و استوارند. بنای حسینیه به‌طور خاص از دخل و تصرف مصون مانده است و مبلمان داخلی آن ازجمله صندلیها، میز سخنرانی و تریبون سالن وضعیت گذشتۀ خود را به‌طور کامل حفظ کرده‌اند. 
حسینیه: ساختمان حسینیه نخستین بنای ساخته‌شده در عرصۀ مجموعه است. حسینیه در ابتدا (1343 ش) به شکل خیمه‌گاهی چادری، و محل برگزاری برنامه‌های مذهبی و عزاداریهای ماه محرم بود که به صورت غیررسمی در خیابان قبا برپا می‌شد. ساختمان حسینیه با مساحت تقریبی 000‘1 مـ2 در 1345 ش آغاز شد و در 1346 ش پایان یافت (میناچی، 7، 44، نیز مقدمه، «ه‍‌ »). 
معمار حسینیه استاد علی برگه‌جانی، و طراح آن اوژن آفتاندیلیانس از ارامنۀ تبریز بود. آفتاندیمان ساختمان حسینیه را برخلاف نمونه‌های سنتی آن، به شکلی نوین و دارای فضای آمفی‌تئاتر طراحی کرد. تزیینات کاشی‌کاری حسینیه نیز توسط استاد حاج احمد زحمتکش انجام گرفت. 
بنای حسینیه پلانی مستطیل‌شکل، به عرض تقریبی 25 متر و طول تقریبی 50 متر است. پلان این بنا تمامی ضلع جنوبی عرصه را از گوشۀ غربی تا شرقی آن در بر گرفته است. نمای حسینیه در قسمت بدنه از جنس سنگ مرمر سفید با قاب‌بندیهایی از جنس کاشی فیروزه‌ای‌رنگ، و در قسمت ازاره از جنس سنگ قهوه‌ای‌رنگ و به ارتفاع دو متر است. نمای اصلی بنا در جبهۀ غربی آن است. نمای شمالی و جنوبی تقریباً قرینۀ یکدیگرند و هرکدام دارای یک ورودی و یک ردیف پنجره‌های باریک بلند با قوس تیزه‌دارند. بر رخ‌بام کتیبه‌ای نواری‌شکل از جنس کاشی دیده می‌شود. همچنین در نمای شمالی بنا کتیبه‌ای سه‌لنگه از جنس گرانیت به یاد ناصر همایون، دکتر شریعتی و دکتر میناچی نصب شده است ( گزارش ... ، 11-12). 
ساختمان حسینیه در 3 طبقه شامل تالار آینه، سالن اصلی و بالکن، با تلفیقی از معماری معاصر و عناصر تزیینی سنتی ساخته شده است. ورودی اصلی حسینیه به صورت 3 درِ دولنگه در ضلع غربی بنا در خیابان شریعتی قرار دارد که از طریق 8 پله از کف معبر قابل دسترسی است. درها زیر یک قوس تیزه‌دار در یک قاب بزرگ قرارگرفته‌اند، و بر پیشانی این قاب، نام «حسینیۀ ارشاد» به صورت کتیبه‌ای کاشی‌کاری و به خط نستعلیق دیده می‌شود. بالای ورودی اصلی، 3 پنجرۀ گره‌کاری بلند با شیشه‌های رنگی و قوس تیزه‌دار وجود دارد که متعلق به پاگرد دوم (بالکن سالن اصلی) است. اطراف این ورودی که قاب‌بندی زیبایی بر روی آن انجام گرفته است، دارای تزیینات کاشی‌کاری و کتیبه‌نویسی است. این در برای ورود افراد به سالن اصلی حسینیه در نظر گرفته شده است. درِ شمالی (داخل محوطه) برای ورود مهمانان ویژه، و درِ جنوبی (در خیابان گل‌نبی) به منظور خروج افراد از سالن تعبیه شده است. درِ جنوبی چهارلنگه و از جنس آهن است که داخل قابی کاشی‌کاری به عرض 5 متر و ارتفاع 10 متر قرارگرفته، و از طریق 6 پله از کف معبر قابل دسترسی است. درِ شمالی نیز دری آهنی است که تزییناتی مشابه درِ جنوبی دارد (همان، 12). 
تالار آینه نخستین بخش ساخته شده از ساختمان حسینیه است. این تالار با گنجایشی در حدود 500 نفر در زیرزمین قرار دارد و سقف آن کوتاه‌تر از سقف سالن اصلی است. سالن اصلی حسینیه در طبقۀ همکف قرار دارد. این سالن بزرگ و مرتفع با ظرفیت حدود 200‘1 نفـر، دارای شیبـی ملایم در جهت غربی ـ شرقی و یک سن به منظور اجرای مراسم در جبهۀ شرقی است. این سن سکویی به ارتفاع تقریبی 30/ 1 متر است که دارای محرابی بلند از جنس کاشی لعاب‌دار با زمینۀ لاجوردی و فیروزه‌ای به همراه کتیبه‌نویسی است. این محراب بخشی الحاقی است که پس از ساخت سالن به آن اضافه شده است. در دو طرف محراب، 2 در و 4 پنجره دیده می‌شود که به انباری واقع در پشت محراب راه دارد. ارتفاع سالن از کف تا سقف حدود 15 متر است که در بخش انتهایی سالن (جبهۀ غربی) امکان ایجاد یک نیم‌طبقه را به‌عنوان بالکن سالن به طراح داده است. بالکن به صورت پلکانی با شیبی نسبتاً تند است و در حدود 600 نفر گنجایش دارد. 
ورودی اصلی سالن در جبهۀ غربی بنا قرار دارد. این ورودی به شکل 3 درِ شیشه‌ای است که بر پیشانی آن کتیبه‌ای کاشی‌کاری‌شده و مزین به آیاتی از قرآن کریم به خط ثلث نقش بسته است. در فضای مقابل این ورودی، پاگردی نسبتاً بزرگ وجود دارد که در سمت راست آن میز بزرگ پذیرایی، و در سمت چپ آن پلکان منتهی به بالکن سالن قرار دارد. پاگرد دوم نیز دارای پلکانی منتهی به طبقۀ بالایی است که به تأسیسات و تجهیزات فنی ساختمان تعلق دارد. 

مسجد

این بنا درواقع مسجدی گنبدخانه‌ای با پلان چنـدوجهی است که در راستای شمال غـربی ـ جنـوب شرقی قرار گرفته است. ساخت این بنا پس از انتقال حسینیه به این مکان (در 1346 ش) آغاز شد و حدود 5 سال به طول کشید. ساختمان این مسجد توسط مهندس بهرامی، و گنبد زیبای آن توسط حاج حسن معمار، و با الهام از مسجد شیخ لطف‌الله طراحی شد. در طرح اولیه، گنبد به صورت خوابیده بود، اما حاج حسن معمار به منظور نمایان ساختن ساختمان مسجد، گنبد را به صورت برجسته طراحی کرد، به گونه‌ای که از فواصل دور نیز قابل رؤیت باشد. کاشی‌کاریهای مسجد طی چندین سال توسط استاد ابراهیم فلاح و استاد احمد زحمتکش انجام گرفت. مصالح به کار رفته در ساختمان مسجد آجر و تیرآهن است. همچنین نمای خارجی از سنگ مرمر سفید پوشیده شده، و ازاره‌ها از سنگ تیشه‌خوردۀ خاکستری به ارتفاع 4 متر است ( گزارش، 14). 
مسجد بـا زیربنـایی به مساحت 450 مـ2، دارای دو بخش شرقی و بخش گنبدخانه است. بخش شرقی فضای نسبتاً کوچک سرپوشیده‌ای با سقف تخت است و از آن به‌عنوان نمازخانه استفاده می‌شود. این نمازخانه در سمت راست دری چوبی و پنجره‌هایی رو به معبر، در سمت چپ دری بزرگ به گنبدخانه، و در بخش شمالی پلکانی منتهی به نمازخانۀ فوقانی دارد. ورودی این بخش در جبهۀ شمال شرقی مسجد از داخل محوطه است. گنبدخانۀ مرتفع مسجد محرابی در جهت قبله و تزیینات کاشی‌کاری و کتیبه‌نویسی در قسمت داخل گنبد، دیوارها و محراب دارد. نور داخل گنبدخانه توسط 12 پنجرۀ کوتاه در قسمت ساقۀ گنبد، و پنجره‌های بلند روی دیوارها تأمین می‌شود. ورودی اصلی گنبدخانه در جبهۀ شمال غربی، و ورودی دیگر آن در جبهۀ جنوب غربی است. پس از ورودی شمال غربی، پاگرد کوچکی وجود دارد که در سمت راست آن اتاقی برای نگهداری تجهیزات صوتی، و در سمت چپ آن پلکان منتهی به مناره‌ها قرار دارد. در جبهۀ شمال غربی پاگرد، و منطبق بر محور ورودی اصلی گنبدخانه، ورودی اصلی مسجد واقع شده که از طریق چند پله از کف معبر قابل دسترسی است. 
گنبد مسجد از نوع دوپوش گسسته با آوگون بلند است. وزن پوستۀ بیرونی یا خود بزرگ گنبد و فشارهای جانبی ناشی از آن، توسط 4 ستون قطور به‌عنوان باربر تحمل می‌شود. خود گنبد دارای نمایی زیبا از جنس آجر لعاب‌دار فیروزه‌ای است که به صورت رگ‌چین از بخش بالای آوگون شروع شده و به تیزه می‌رسد و تزیینات روی آن شامل آیاتی به خط کوفی، ثلث و نستعلیق است. پوستۀ درونی یا آهیانۀ گنبد نیز از ترکهای مختلف تشکیل شده، و از خود گنبد جدا ست. نکتۀ قابل ذکر در بنای مسجد، مناره‌های آن است که در بالای ورودی اصلی آن در جبهۀ شمال غربی قرار دارند. این مناره‌ها برخلاف نمونه‌های متداول در دیگر مساجد، بسیار کوتاه‌اند و تنها به منظور تبعیت از الگوی سنتی ساخت مساجد و ایجاد حس تقارن ساخته شده‌اند. 

مآخذ

تحقیقات میدانی مؤلف؛ گزارش ثبتی: حسینیۀ ارشاد، ادارۀ کل میراث فرهنگی استان تهران، تهران، 1382 ش؛ میناچی‌مقدم، ناصر، تاریخچۀ حسینیۀ ارشاد، تهران، 1384 ش. 

سیما طایفه