جاجرود، رودخانه

سرشاخۀ اول این رودخانه در میان درۀ عمیقی ــ که بین کوههای سیاه‌کوه، مهرچال و قلۀ پیرزن‌کلون در سمت شرق و کوههای هم‌هن در غرب، واقع شده است ــ جریان دارد. این سرشاخه نسبت به سرشاخۀ دیگر پرآب‌تر است و حدود 5 کمـ طول دارد و در جهت شمال شرقی ـ جنوب غربی جاری است. مهم‌ترین دره‌های این مسیر که دارای آب جاری‌اند، از جنوب به شمال، کوه‌سای، سیاه‌پلاس، قُرقَک، لارتنگه که چشمۀ مهم پلک در آن جاری است، لاره و پیرزن‌کلون نام دارند. 
سرشاخۀ دیگر رودخانۀ امامه از شمال غربی به جنوب شرقی جریان دارد و در جنوب قلعۀ امامه و حدود 200 متری شمال باغ‌تنگه به سرشاخۀ دیگر می‌پیوندد. دره‌ای که این شاخۀ رودخانۀ امامه در آن جریان دارد، در حقیقت یکی از دره‌های سینه‌کش جنوب شرقی کوه هم‌هن است. دره‌های فرعی این مسیر به نامهای لارک، اسپیدچال، اسپی‌خاص و درۀ هم‌هن خوانده می‌شوند. این دو شاخۀ رودخانۀ امامه پس از پیوستن به یکدیگر، و عبور از باغ‌تنگه، از سمت مشرق روستاهای امامۀ بالا و امامۀ پایین و سمت غرب مزارع لت‌مون به سمت جنوب شرقی ادامه می‌یابد و از دامنه‌های شمال غربی کوه ورجین و دامنه‌های جنوب شرقی کوههای اورجین عبور کرده، به روستای کلوگان می‌رسد و در پایان در ناحیۀ کمرخانی به رودخانۀ جاجرود می‌ریزد. طول این رودخانه از سرمنشأ تا اتصال به رودخانۀ جاجرود حدود 18 کمـ است و در سالهای پربارش و در زمستان و بهار، آب زیادی را به رودخانۀ جاجرود منتقل می‌کند. یادآوری این نکته لازم است که در طول مسیر حدفاصل روستای کلوگان و امامه، آب چند چشمه به رودخانۀ امامه می‌ریزد که مهم‌ترین آنها چشمۀ درازبال، چشمۀ دشتک و چشمۀ پدر است. 

ب ـ رودخانۀ زایگان

روستای زایگان رودخانه‌ای ندارد، اما از کنار آن رودخانه‌ای عبور می‌کند که یکی از شاخه‌های پرآب رودخانۀ جاجرود است و شامل 6 شاخابه با این نامها ست: 1) رودخانۀ سیروندی، 2) رودخانۀ خاتون‌بارگاه، 3) رودخانۀ گرمابدر، 4) رودخانۀ آبنیک، 5) رودخانۀ لالان، 6) رودخانۀ روته. 

1) رودخانۀ سیروندی

آب این رودخانه از دامنۀ شمالی کوه پیرزن‌کلون (پیرزن‌کلوم) و دره‌ها و چشمه‌های دامنۀ کوه و قلۀ کاسونک و دره‌ها و چشمه‌های دامنۀ غربی تنگ گرگ‌کش سرچشمه می‌گیرد. آب دره‌های کوه پیرزن‌کلون و کاسونک از جنوب به شمال جریان دارند و با پیوستن به آب دره‌های تنگ گرگ‌کش که از شرق به غرب جاری است، در ادامۀ مسیر به سمت غرب، در محل مزارع و مراتع شیربرکش، به رودخانۀ خاتون‌بارگاه پیوسته، از مزارع منطقۀ پیرجبار می‌گذرد و در جنوب روستای گرماب‌در به رودخانۀ گرماب‌در می‌پیوندد. 
مهم‌ترین دره‌هایی که در این حوضۀ آبخیز واقع‌اند و آب دائمی دارند، چارزگرد، صدچال، چارزکمر، سوربندی، بَندابون، لَپو، هَشتدَر، بَل‌تخته، بَلمِ نو، سوربندر، شیورکش و چشمۀ پرآب و معروف سفیدچشمه هستند. در سمت شمال رودخانۀ سیروندی، کوهی واقع است که از دامنۀ جنوبی آن نیز در فصل بهار رودهای کوچک فصلی جاری می‌شود و به رودخانۀ سیروندی می‌ریزد. 

2) رودخانۀ خاتون‌بارگاه

آب این رودخانه از دامنه‌های شمالی کوه دریوک و دامنه‌ها و دره‌های سمت غرب کوه خاتون‌بارگاه و دامنه‌های جنوبی کوههای اشترگاه و کـوه خرسنگ شرقی کـه در امتـداد شرقی ـ غربی یکدیگر قرار دارند، تأمین می‌شود و آبی دائمی دارد. 
مهم‌ترین دره‌های پرآب این حوضۀ آبخیز شامل کنگرجاری، کشتان، لَسَرَک، بندامیون، زرده‌بند، ولی‌آباد، دریوک، خاتون‌بارگاه، و گردنۀ یونجه‌زار (یونزا) است که ادامۀ آنها به ارتفاعات مشرف به دشت لار ختم می‌شود. مسیر حرکت آب دره‌های این منطقه از شرق به غرب و از شمال به جنوب است و پس از پیوستن به یکدیگر به سمت غرب جریان یافته، در محل مزارع شیربرکش به رودخانۀ سیروندی متصل می‌شود. آب این رودخانه دائمی، و از گواراترین آبهای منطقه است و طول آن از دورترین سرچشمه تا ناحیۀ شیربرکش حدود 6 کمـ است. 

3) رودخانۀ گرمابدر

آب این رودخانه چندان قابل توجه نیست و چشمه‌ها و دره‌های زیادی به آن ختم نمی‌شوند. عمدۀ آب این رودخانه از یک درۀ اصلی که در حدفاصل کوههای خرسنگ شرقی و خاتون‌بارگاه شمالی در جهت شمال به جنوب امتداد دارد، تأمین، و جاری می‌گردد. این دره که اهالی آن را درۀ چشمه‌سر می‌نامند، دارای چشمۀ مهمی به همین نام است؛ کوه انتهای این دره را نیز کوه چشمه‌سر می‌گویند. طول این رودخانه از سرمنشأ اصلی تا محل پیوستن به دو رودخانۀ قبلی در جنوب روستای گرماب‌در، حدود 5/ 3 کمـ است. 

4) رودخانۀ آبنیک

رودخانۀ آبنیک از شاخه‌های اصلی و پرآب رودخانۀ جاجرود، و دارای حوضۀ آبخیز نسبتاً وسیعی است. آب این رودخانه از دره‌ها و دامنه‌های غربی کوه سیالیز و کوه خاتون‌بارگاه شمالی، دشت جانستون، دامنه‌های غربی کوه خرسنگ جنوبی، دره‌ها و دامنه‌های جنوبی کوه خرسنگ میانی، و دره‌ها و دامنه‌های شرقی کوه جانستون تأمین می‌شود. 
مهم‌ترین دره‌های این حوضۀ آبخیز که دارای آب دائمی‌اند، چشمه‌لو، کزار، چال‌باغ، تون‌پلی، اسپی‌جانستون، کک‌دره، بازندان، بندجک، استرک، چال‌زمین، خونیک، گلوگاه، چال‌کون، بندبُن و گرگ‌چال نام دارند. مهم‌ترین چشمۀ این حوضه سفیدچشمه است، و آب مصرفی روستا از آن برداشت می‌شود. طول این رودخانه از دورترین سرچشمه (کوه خرسنگ شمالی) تا جنوب روستای آبنیک ــ محل پیوستن این رودخانه به رودخانه‌های سیروندی، خاتون‌بارگاه و گرمابدر ــ حدود 5/ 5 کمـ است. 
درازای مسیر رودخانۀ آبنیک و شاخه‌های فرعی آن از نقاط بسیار سرسبز و خنک منطقه است. مسیر این رودخانه یکی از مسیرهای اصلی و انتخابی بسیاری از کوهنوردان حرفه‌ای و دوستداران کوه و طبیعت است و در بیشتر روزهای سال می‌توان گروههایی از آنان را در این منطقه دید. 

5) رودخانۀ لالان

این رودخانه مانند رودخانۀ آبنیک در این منطقه، از شاخه‌های پرآب و دائمی رودخانۀ جاجرود، و دارای بیشترین دره و چشمۀ پرآب در تمامی مناطق لواسان و رودبار قصران است. آب این رودخانه از دره‌ها و دامنه‌های غربی کوه‌چال و کوه عسلک، دامنه‌ها و دره‌های سینه‌کش غربی کوه جانستون، دره‌ها و چشمه‌های جنوبی کوهها، گردنه و قله‌های کوه ورزآب، دره‌ها و دامنه‌های جنوبی برج خُلِنو، دامنه‌ها و دره‌های سینه‌کش شرق قله‌های کوه سرک‌چال، و کوههای ریگ‌چال و درۀ پلک تأمین، و از سمت شرق، شمال و غرب به درۀ لالان ــ که با عمق زیاد در میان کوههای یادشده از شمال غربی به سمت جنوب کشیده شده است ــ جریان می‌یابد. 
مهم‌ترین دره‌ها و مناطق دارای آب جاری از لالان به سمت شمال و شمال غربی به نامهای گودال‌بند، عسلک، میون‌چال، زارع، چال‌کردن، وَل‌دره، چال‌بره، کرباس‌چال، حلبی‌چالک، چال‌چنکک، بالوخورتو، وادار، کش‌کویک، چم‌زمین (زمین چمن)، کتله، اوساگوره، میان‌کوه، تلخاب، آبشار، بن‌رو، گت‌چال، کلون‌بستک، مطبخ، خرم‌کیا و کالِ کاک‌بند، خوانده می‌شوند. نیز نام برخی از دره‌ها و تنگه‌های پرآب سمت غرب رودخانۀ لالان به نامهای گردنۀ سیلو، چهارسلطان، سیاه‌چال، خاصه‌بن، شیرمرزه، یازچالک، فیل‌گهره، گوسنگ، ریگ‌چال، هفت چشمه، کهو و ساکاچال خوانده می‌شوند. دره یا تنگۀ ورزا، تنگ لب‌سنگ یا ریگ‌چال، تنگۀ گت‌روآرک (رودخانۀ بزرگ) و تنگۀ کوشک روآرک (رودخانۀ کوچک) از مهم‌ترین و پرآب‌ترین تنگه‌های حاشیۀ رودخانۀ لالان‌اند و چشمه‌های مهم این حوضۀ آبخیز چشمۀ تنگ ورزا، چشمه‌های هاشم، چشمۀ رضا، چشمۀ تلخاب و چشمۀ آبشار هستند. 
طول رودخانۀ لالان از دورترین سرچشمۀ واقع در شمال غربی (برج خلنو) تا روستای زایگان که محل الحاق رودخانۀ لالان به دیگر رودخانه‌هایی است که از شرق بـه غرب جریان دارند، حـدود 11 کمـ است. طول مسیر این رودخانه مانند رودخانۀ آبنیک و بلکه بیشتر از آن سرسبز، و پوشیده از انواع علوفه و گونه‌های متنوع گیاهان دارویی و صنعتی است. 

6) رودخانۀ روته

این رودخانه به‌سبب حوضۀ آبخیز محدودش، آب زیادی ندارد و در بسیاری از سالها که میزان بارش باران کاهش می‌یابد، حتى پاسخ‌گوی نیاز آب آشامیدنی و کشاورزی اهالی روستای روته نیز نمی‌تواند باشد. عمدۀ آب رودخانۀ روته از دامنه‌های غربی کوه تیزه‌زردبند، قلۀ روته، مزرعۀ لپه‌سنگ، دامنه‌های جنوبی قله‌های سرک‌چال، دره‌های شرقی گردنۀ لجنی، کوه‌چمن یا پی‌نسوم، و تنگه‌های سمت شرق کوه آبک که در امتداد شمالی ـ جنوبی یکدیگر قرار دارند، تأمین می‌شود. 
نام دره‌های دامنۀ کوههای یادشده که آب نسبتاً دائمی دارند، از جنوب به شمال و سمت چپ رودخانۀ روته، پشت‌لاروک (پشت رودخانه)، گُله‌لیژدره، چال‌ولی، درۀ اَشدَر که چشمۀ مهمی به نام خونیک دارد، بندبن، گردنۀ سوتک و چال‌مَمِجارک است. دره‌های مهم سمت راست رودخانۀ روته نیز به نامهای سودره، تخت‌استلک، گردنۀ چال‌سودره، تنگه‌دره، جاخوردره، گردنۀ آتشگاه، بندمیرزا، اسبی‌ریگ، سیاه‌بند، گردنۀ وی‌وِن، پی‌استل و لارک نو خوانده می‌شوند. یکی از چشمه‌های پرآب مسیر رودخانۀ روته چشمۀ اسپی‌ریگ نام دارد که در منطقۀ لجنی واقع است. 
در فاصلۀ 50 متری سمت غرب روستای روته، چشمۀ آبی وجود دارد که اهالی روستا آن را مقدس می‌دانند و حکایتهایی در مورد حرمت آن نقل می‌کنند. این چشمه به نام چشمه‌خونی نامیده می‌شود. 
مسیر رودخانۀ روته از شمال به جنوب است و پس از گذشتن از مجاورت روستای روته در ادامۀ مسیر خود به جنوب در منطقۀ مزرعۀ فردآباد به رودخانه‌هایی که از سمت شرق به غرب می‌آیند، می‌ریزد. طول مسیر این رودخانه از دورترین سرمنشأ حدود 7 کمـ است. 
رودخانه‌ای که در این مقاله به‌سبب عبور از روستای بزرگ زایگان، از آن با نام رودخانۀ زایگان یاد شده است، با 6 شاخۀ فرعی که از سمت شرق به غرب و شمال به جنوب جریان دارند، در نهایت در ادامۀ مسیر خود به سمت غرب، در کنار شهر فشم به رودخانۀ جاجرود می‌ریزد. 

ج ـ رودخانۀ شمشک

رودخانۀ شمشک به‌رغم داشتن حوضۀ آبخیز نسبتاً وسیع و نزدیکی به قله‌های بلند و برف‌گیر که بلندی آنها بیش از 800‘ 3 متر است، به‌سبب گسترش ساخت‌وسازهای بی‌رویه، به‌خصوص مجتمعهای مسکونی بلندمرتبه که نیاز به آب مصرفی فراوان دارند، فاقد آب جاری قابل توجه و سالم است. آب اندکی که در این رودخانه جاری است، یکی از آلوده‌ترین آبهای منطقه است، زیرا عمدتاً فاضلاب خانه‌ها و آب جاری خیابانها و کوچه‌های سطح شهر است که اصول اولیۀ بهداشتی در آنها رعایت نمی‌شود. 
تقریباً آب تمامی چشمه‌های اطراف شمشک به داخل منابع و مخازنی هدایت می‌شود که آب بخشی از محلات را تأمین می‌کنند و پس از مصارف عمومی در اماکن مسکونی، پس‌مانده‌های آن از آنها خارج، و در جویها و کوچه‌ها و نهایتاً رودخانه جاری می‌شوند. بدین‌ترتیب، آب یکی از شاخه‌های اصلی رودخانۀ جاجرود که زمانی سالم‌ترین و گواراترین آبهای منطقه به شمار می‌رفت، دیگر وجود خارجی ندارد. 
عمدۀ آب رودخانۀ شمشک قبل از بروز وضعیت یادشده، از دامنه‌ها و دره‌های سینه‌کش غربی کوه‌چمن و پی‌نسوم با ارتفاع 238‘ 3 متر، دره‌ها و تنگه‌های سینه‌کش جنوبی قله‌های سرک‌چال با ارتفاع متوسط 000‘4 متر، و دامنه‌های جنوبی کوه کلون‌بستک کوچک شرقی با ارتفاع متوسط 900‘ 3 متر تأمین می‌شد. 
مهم‌ترین دره‌ها و چشمه‌های رودخانۀ شمشک از جنوب به شمال، و سپس غرب عبارت‌اند از: چشمۀ جوزدارکشون در دامنۀ غربی کوه پی‌نسوم و سمت شرقی روستای جیرود، پولادره، کَکُم‌چال، درۀ اوبک در سمت شرق روستای دورود، درۀ ویاون، درۀ هفت‌چشمه، درۀ تیس، درۀ سیابند، درۀ فی‌چال، کوه و درۀ زردبند که دو چشمۀ مهم به نامهای قدیرچشمه و چشمۀ آفتاب‌ندیده دارد، درۀ چشمۀ بندگاه، درۀ اوخوره، درۀ سَن اُسبِسون که چشمه‌ای به نام اِسپی‌چشمه دارد، درۀ سیاه‌بند و چشمه‌ای به همین نام در آن، درۀ شاه‌نو، سِلتون‌گاهره (سلطان گاهره)، درۀ اَسفاهنو که چشمۀ بزرگی دارد و آب آشامیدنی شمشک بالا از آن تأمین می‌شود، و درۀ کلون‌بسَتک که چشمۀ پرآبی به نام گت‌پَل دارد و بخشی از آب روستای شمشک از آن تأمین می‌شود. 
حدفاصل حوضۀ آبخیز رودخانۀ شمشک و رودخانۀ دربندسر (نک‍ : دنبالۀ مقاله) یالی از کوه کلون‌بستک است که وِن‌جارکش، و اراضی آن لارسی نام دارد. چشمه‌ای نیز به نام چشمه‌سرک در سمت شمال شرقی روستای شمشک جاری است که آب روستای سفیدستان را که اکنون بخشی از شمشک به حساب می‌آید، تأمین کند. 

د ـ رودخانۀ دربندسر

رودخانۀ دربندسر دارای آب زیادی نیست. عمدۀ آب این رودخانه از دره‌ها و چشمه‌های سینه‌کش جنوبی کوههای کلون‌بستک کوچک و قلۀ خوتویک با ارتفاع 155‘4 متر، دره‌های سمت شرق گردنۀ دیزین با ارتفاع 250‘ 3 متر، دامنه‌ها و دره‌های سینه‌کش شمالی کوه بره‌چر با ارتفاع 380‘ 3 متر، و دامنه‌های شمالی کوههای بندگاه، دوزقک، زیارت‌سر، گرزنسا و کوه دورود که در جهت غرب به شرق در امتداد یکدیگر قرار دارند و دارای ارتفاع متوسط 500‘ 3 مترند، تأمین می‌شود. مسیر حرکت این رودخانه از غرب به شرق است و حدود 6 کمـ درازا دارد. 
مهم‌ترین دره‌های دارای آب و چشمه‌های دائمی این رودخانه از وِن‌جارکش و اراضی لارسی که مرز میان شمشک و دربندسرند، به طرف غرب (گردنۀ دیزین) و از آنجا به سمت شرق تا کوههای روستای جیرود عبارت‌اند از: تلخ‌تنگه یا ترتنگه، درۀ تلخاب، دوآب (محل برخورد دو رود کوچک سیاوش و تلخ‌تنگه)، گِل‌چال، تپه‌سرک، درۀ گورا، لارچال، بائوچال، درۀ شریف‌یورک، و قل‌قل‌چشمه؛ و از غرب به شرق دره و رودخانۀ بَشمِ‌سر، درۀ زیارت‌سر، درۀ دورود، قلعه‌چشمه، و درۀ هلاشوران.