جاجرود، رودخانه

در فاصلۀ روستای زردبند تا محل تاج سد لتیان که آخرین رشته‌کوههای البرز مرکزی با ارتفاعات کم در آنجا قرار گرفته است، هیچ چشمۀ آبی وجود ندارد. آخرین منابع آبی رودخانۀ جاجرود چشمه‌هایی‌اند که در دامنۀ جنوبی کوههای شمال شهر لواسان ــ حدفاصل لشکرک تا روستای سبوبزرگ و کوه آلون که مرز مشترک شهر لواسان و روستاهای نیکنام‌ده و برگ جهان و رودخانۀ برگ جهان است ــ از سمت شمال به جنوب جریان دارند. این چشمه‌ها عمدتاً کم‌آب‌اند و آب آنها توسط جمعیت ساکن در اطراف مصرف می‌شود و به رودخانۀ جاجرود نمی‌ریزد، اما در گذشته می‌ریخته است. این چشمه‌ها همانهایی‌اند که روستاهای قدیم و محلات محدودۀ یادشده مانند نوشانی، احمدآباد، جائیج، گلندوک، نجارکلا، کلاک، ناران، سبوکوچک، تیمورآباد و سبوبزرگ را آبیاری می‌کردند. 
رودخانۀ جاجرود به‌رغم حوضۀ آبخیز محدودی که دارد و قلمرو آن ذکر شد، به‌علت قرارگیری در دامنه‌های بلندترین ارتفاعات البرز مرکزی و کوههای پربرف آن، دارای آبی فراوان و قابل توجه است. این رودخانه بخشی از دشت پهناور ری را آبیاری می‌کند و سبب رونق و آبادانی آن شده است. امروزه نیز شهرستانهای پاکدشت و ورامین با آب این رودخانه به حیات خود ادامه می‌دهند. آنچه موجب نگرانی است، ساخت‌وسازهای بی‌رویه‌ای است که در طول تمام دره‌ها و شاخه‌های این رودخانه به‌طور روزافزون صورت می‌گیرد. اکنون به گونه‌ای است که آب چشمه‌ها برای مصرف اهالیِ مناطق مسکونی، به درون منابع سیمانی عظیم هدایت می‌شود و از آنجا توسط لوله‌ها به داخل منازل ارسال می‌گردد؛ آن‌گاه پس از مصرف‌شدن، از مجاری فاضلاب در پایین‌دست روستا به دره‌ها و رودخانه‌ها وارد می‌شود و نهایتاً به سد ریخته، پس از صرف هزینه‌های سنگین تصفیه شده، برای مصرف دوباره به تهران ارسال می‌گردد.

ناصر پازوکی طرودی

جاجرود در منابع تاریخی

رودخانۀ جاجرود پس از خروج از سد لتیان، در جهت جنوب ادامۀ مسیر می‌دهد، از محدودۀ شهرستان شمیران بیرون می‌رود، در مسیر خود زمینهای روستاهای عباس‌آباد، جاجرود و خسروآباد را آبیـاری می‌کند، و پس از بـریدن راه تهـران ـ آمـل به دهستان سیاه‌رود وارد می‌شود؛ آن‌گاه از زمینهای روستاهای سعیدآباد، ترقیون و سنجریان می‌گذرد و به منطقۀ حفاظت‌شدۀ خجیر وارد شده، پس از گذر از دامنۀ شرقی کوه سوری‌قلعه در روستای یوردشاه آب رودخانۀ دماوند به آن می‌ریزد؛ سپس وارد جلگۀ پارچین می‌شود و در جنوب آن، در بلندیهایی عمود بر امتداد جریان جاجرود از آبراهی ژرف به پهنای حدود 30 متر ــ که به هنگام طغیانهای بهاری، جریان آب در آن بسیار مهیب می‌شود ــ می‌گذرد. در همین محل با زهکشیهایی که به عمل آمده است، این رودخانه به شاخابه‌های بسیاری تقسیم می‌شود و زمینهای دشت ورامین را آبیاری می‌کند؛ اما شاخۀ اصلی آن در جنوب شرقی شریف‌آباد در محلی به نام بندعلی‌خان با رودخانۀ کرج می‌آمیزد و از آنجا به نام رودخانۀ بندعلی‌خان یا جارجارود خوانده می‌شود و به دهستان قم‌رود از توابع استان قم وارد می‌شود، و سرانجام، در دامنۀ جنوبی کوه بندسیاه در 89 کیلومتری شمال شرقی شهر قم به دریاچۀ نمک می‌ریزد (افشین، 2/ 490-491؛ جعفری، 163، 463؛ کیهان، 1/ 86 -87؛ فرهنگ جغرافیایی رودها ... ، 3/ 14). 
درازای رودخـانـۀ جـاجـرود حـدود 140 کمـ اسـت و حـوضۀ آبـریـز آن حـدود 800‘2 کمـ 2 وسعت دارد. جـاجرود دارای رژیم برفابی، و آب آن دائمی است و از ذوب برفهای البرز میانی پدید می‌آید. میانگین آبدهی سالانۀ آن در محل سد لتیـان، 295 میلیـون مـ3، حـداقـل آن 134 میلیـون مـ3، و حداکثر آن 558 میلیون مـ3 در سال اندازه‌گیری شده است. آبدهی لحظه‌ای آن نیز در همین محل به طور متوسط 5/ 17 مـ3 در ثانیه است؛ اما در سالهای کم‌باران و خشک‌سالی، این میزان به 4 مـ3 در ثـانیه کاهش، و در زمانهای سیلابی تـا 235 مـ3 در ثانیه افزایش می‌یابد (افشین، 2/ 491). 
رودخانۀ جاجرود رسوبات بسیاری را با خود به همراه می‌آورد؛ زمینهای حاصلخیز ورامین از همین رسوبات شکل گرفته است (کیهان، 1/ 87). این رودخانه از دیرباز نقشی بسزا در آبیاری و آبادانی زمینهای دشت تاریخی ری داشته است. ظاهراً نخستین‌بار حمدالله مستوفی در سدۀ 8 ق/ 14 م از این رودخانه یاد، و نام آن را «جایجرود» ضبط کرده است (3/ 220). به نوشتۀ او آب جاجرود در دشت ری در حدود آبادیهای قوهد (قوهه) و اسان/ ابیان به حدود 40 جوی تقسیم، و بیشتر آب دشت ری از آب آن تأمین می‌شده، و به هنگام بهار و فصل پرآبی، هرزآبش به کویر جنوب دشت ری می‌ریخته است (همانجا؛ نیز نک‍ : یاقوت، 4/ 205). 
از نام دو آبادی که در نوشتۀ حمدالله مستوفی به آنها اشاره شده است، امروزه نشانی از اسان/ ابیان نیست، اما در زمان ما روستایی به نام قوهه در 19 کیلومتری شمال ورامین وجود دارد که همچون زمان حمدالله مستوفی، آب جاجرود در حوالی آن به چندین شاخابه تقسیم می‌شود (نک‍ : فرهنگ جغرافیایی ایران، 1/ 172؛ کریمان، 1/ 40). 
در دورۀ قاجاریه با پایتخت‌شدن تهران، کتابهای جغرافیایی آن روزگار آگاهیهای بیشتری از وضعیت نواحی پیرامون تهران ازجمله رودخانۀ جاجرود به دست می‌دهند. به نوشتۀ اعتمادالسلطنه، نام این رودخانه در اصل «جایجه‌رود» منسوب به روستایی به نام جائیج از توابع لواسان بوده است که در گذر زمان به جاجرود بدل گشته است (4/ 1872). این نظر اعتمادالسلطنه را حمدالله مستوفی که از این رودخانه با نام «جایجرود» یاد کرده است (همانجا)، تأیید می‌کند. در دورۀ قاجاریه ــ بـا افزون‌شدنِ آمدوشدها از دیگر جـاها بـه تهران ــ برای تسهیل در رفت‌وآمد از تهـران بـه مازندران، در دو نقطه از جاجرود که عبورومرور در آنها بیشتر صورت می‌گرفت، دو پل برپا گردید. 
نخست پلی بر سر راه لشکرک به گلندوک که در ابتدا چوبی بوده، و از آنجا به لار و نور و کجور می‌رفته‌اند و هرساله شماری از مسافران و چهارپایان به‌سبب نااستواری آن پل، به رودخانه می‌افتادند و تلف می‌شدند؛ تا آنکه در 1295 ق/ 1878 م به فرمان ناصرالدین شاه قاجار پلی استوار در محل آن پل از سنگ و آهک برپا شد (مهندس، 69؛ اعتمادالسلطنه، 4/ 1895). 
دیگر پلی بر سر راه سرخه‌حصار به بومهن که توسط حاجی میرزا بیک، فراش خلوت ناصرالدین شاه، با صرف مبلغ 000‘24 تومان به پول آن زمان بر روی رودخانۀ جاجرود بسته شد (همانجا). در آن روزگار ظهیرالدوله نیز قصد داشت تا در محل کبودگنبد (در حوالی ورامین) پلی بر روی جاجرود برپا کند. این پل که دارای 8 پایه بود و کار ساخت آن تا مرحلۀ بالاآمدن پایه‌ها تا پای‌پوشش پیش رفته بود، ظاهراً به‌سبب درگذشت ظهیرالدوله نیمه‌کاره رها شد (نک‍ : اتحادیه، 201). 
افزون بر اینها پلهایی نااستوار در روزگار قاجارها بر روی جاجرود وجود داشت که اهمیت چندانی نداشتند (اعتمادالسلطنه، 4/ 1896). امروزه چندین پل استوار بر روی رودخانۀ جاجرود بسته شده است که نقاط مسکونی کناره‌های آن را به دیگر جاها متصل می‌سازد؛ از آن جمله‌اند: پلهایی در فشم، کمرخانی، لشکرک و جاجرود (کریمان، 1/ 127). 
با توسعۀ شهر تهران در روزگار قاجار، حاجی میرزا آقاسی، صدراعظم محمد شاه (سل‍ 1250-1264 ق/ 1834- 1848 م) قصد آن داشت تا با بستن سدی بر روی جاجرود، بخشی از آب تهران را تأمین سازد. او برای این کار در دره‌ای میان دامنه‌های کوه تلهرز و ورجین در محلی به نام زردابست به احداث سدی همت گماشت؛ اما این سد نیمه‌کاره رها شد و ساخت آن به انجام نرسید. در سالهای پایانی دورۀ قاجار در زمان نخست‌وزیری رضا خان، سردار سپه، بار دیگر اندیشۀ بستن سدی بر روی جاجرود قوت گرفت و طرحی به این منظور ارائه شد که به‌سبب نبودِ بودجه به اجرا درنیامد. در 1306 ش/ 1927 م به هنگام پادشاهی رضا شاه، بار دیگر برای بستن سد بر روی جاجرود به‌منظور تأمین بخشی از آب و برق تهران، طرحی ارائه شد که این بار نیز به‌سبب کمبود بودجه، این طرح به انجام نرسید (نک‍ : کیهان، 2/ 319-320)؛ اما سرانجام، در 1338 ش مطالعات ساخت سد لتیان بر روی رودخانۀ جاجرود آغاز گردید و در 1342 ش عملیات احداث آن شروع شد و در 1346 ش/ 1967 م به بهره‌برداری رسید («سد ... »، بش‍‌ ). 

 مآخذ

اتحادیه، منصوره، اینجا طهران است ... ، تهران، 1377 ش؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مرآة البلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، 1368 ش؛ افشین، یدالله، رودخانه‌های ایران، تهران، 1373 ش؛ جعفری، عباس، رودها و رودنامۀ ایران، تهران، 1376 ش؛ حمدالله مستوفی، نزهة القلوب، به کوشش لسترنج، لیدن، 1331 ق/ 1913 م؛ «سد لتیان و نیروگاه کلان»، «آب تهران» (نک‍ : مل‍‌ )؛ فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، استان مرکزی، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1328 ش؛ فرهنگ جغرافیایی رودهای کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1383 ش؛ کریمان، حسین، قصران، ( کوهسران)، تهران، 1356 ش؛ کیهان، مسعود، جغرافیای مفصل ایران، تهران، 1310 ش؛ مهندس، محمد، «جغرافیای درۀ رودبار قصران»، به کوشش حسین کریمان، میراث اسلامی ایران، به کوشش رسول جعفریان، قم، 1375 ش، ج 3؛ یاقوت، بلدان؛ نیز: 

Tehran Water, www.tw.org.ir/ dams/ dam_06.asp (acc. Jan. 17, 2010). 
علی کرم‌همدانی