آستان قدس رضوی

گرداگرد صحن عتیق 12 صفه است: 1. صفۀ جنوبیِ ایوانِ غربیِ صحن، دارای کتیبه‎ای است به خط ثلث بر کاشی معرق که آیاتی به خط علیرضا عباسی بر آن نوشته شده است؛ 2. صفۀ دیگری در شمال ایوان غربی، دارای کتیبه‎ای است به خط علیرضا عباسی حاوی آیاتی از قرآن؛ 3. صفۀ شمالی صحن که کتیبه‎ای ندارد؛ 4. صفۀ دیگری در کنار صفۀ شمالی؛ 5. صفۀ شمالی ایوان عباسی، با کتیبه‎ای به خط ثلث که آیۀ «مَثَلُ‎الَّذینَ یُنْفِقُونَ اَمْوالَهُم» بر آن مرقوم شده است؛ 6. صفۀ دیگری در شرق ایوان عباسی، دارای کتیبه‎ای است که حدیثی از پیامبر اکرم(ص) به خط ثلث بر آن نوشته شده است؛ 7. صفۀ شمالی ایوان شرقی، دارای کتیبه‎ای است به خط ثلث اثر محمدرضا امامی که حدیثی از امام علی(ع) بر آن نوشته شده است؛ 8. صفۀ دیگری در جنوب ایوان شرقی، کتیبه‎ای در آن هست به خط ثلثِ محمدرضا امامی که حدیثی از امام علی(ع) بر آن نوشته شده است؛ 9. صفۀ کفشداری گنبد اللهوردیخان، دارای کتیبه‎ای به خط ثلث از محمدرضا امامی حاوی حدیثی از امام‎علی(ع)؛ 10. صفۀ شرقی ایوان طلای نادری، دارای پنجره‎ای است برنجی معروف به پنجرۀ فولاد که داخل حرم از آن دیده می‎شود؛ 11. صفۀ دیگری در غرب ایوان طلای ناصری که از آن به حرم وارد می‎شوند، با کتیبه‎ای به خط محمدرضا امامی که حدیثی از امام رضا(ع) بر آن نوشته شده است؛ 12. صفۀ جنوب غربی صحن که فاقد کتیبه است. 
صحن جدید (آزادی)، در شرق حرم واقع است. طول این صحن 50 / 81 و عرض آن 51 متر است. پیرامون صحن 56 غرفه در پایین و همین تعداد غرفه در بالا ساخته شده است. در پشت بیشتر غرفه‎ها، اطاقهای کوچک و بزرگ واقع است. به تصریح کتیبۀ بالای سردرِ ایوان شرقی و کتیبۀ سردرِ ایوان جنوبی این صحن، بنای آن در ایام فتحعلی‎شاه و کاشی‎کاری آن در روزگار محمدشاه انجام گرفته است. ازارۀ صحن به ارتفاع 44 / 1 متر از سنگ مرمر تیره، و بالای ازاره روی تمام دیوارها و پایه‎ها و سردرها، با کاشی رنگارنگ آرایش یافته است. در وسط صحن به جای سقاخانه‎ای که برچیده شده، حوضی بزرگ بنا گردیده است که سنگاب یکپارچۀ سقاخانۀ مزبور را میان آن می‎توان دید. در 4 سوی صحن، 4 ایوان بزرگ هست: 1. ایوان و سردر طلای ناصری (غربی)، طول این ایوان 30 / 15، عرض آن 25 / 7 و ارتفاع آن 10 / 20 متر است. این ایوان به‌وسیلۀ دری طلایی و یک راهروِ کوچک و یک در طلایی دیگر به دارالسّعاده و از آنجا به حرم مطهر می‎پیوندد. کف ایوان و ازارۀ آن تا ارتفاع 2 متر از سنگ مرمر پوشیده شده است. ایوان دارای 4 غرفۀ فوقانی است که بدنۀ آنها از خشت مطلّاست. در داخل ایوان کتیبه‎ای به خط نستعلیق برجسته از منشآت سرخوش دیده می‎شود که از تاریخ مرمت و طلاکاری و نام متصدیان آن حکایت می‎کند. پیرامون خارجی سردر، کتیبه‎ای هست به خط ثلث سفیدرنگ بر روی کاشیهای لاجوردی که سورۀ «النَّبأ» بر آن نوشته شده است. در پیشانی این سردر به خط ثلث زردرنگ بر روی کاشی لاجوردی کتیبه‎ای هست که نام بانی ایوان و رواق مزبور ــ آصف‎الدوله ــ والی وقت خراسان بر آن نوشته شده است؛ 2. ایوان شرقی، طول این ایوان 80 / 15، عرض آن 10 / 7 و ارتفاع آن 10 / 20 متر است. کف ایوان با سنگ خلج فرش شده و ازارۀ آن از سنگ مرمر تیره است. از روی ازاره تا زیر سقفِ مقرنس‎کاری شده، با کاشی زینت یافته است. پیرامون ایوان، کتیبه‎ای به خط ثلثسفیدرنگ بر کاشی لاجوردی است حاوی سوره‎های «القیامة واَلْعَصْر». بر پیشانی ایوان به خط ثلث زردرنگ، تاریخ تزیین صحن و ایوان توسط محمدشاه در 1263ق / 1847م نوشته شده است؛ 3. ایوان جنوبی، طول این ایوان 30 /  18، عرض آن 30 / 7 و ارتفاع آن 20 متر است. سابقاً پشت این ایوان آشپزخانۀ خدمۀ آستانه قرار داشت که آن را خراب کردند و به عمارت و صحن امام‎خمینی (موزۀ سابق) ضمیمه کردند. اکنون این ایوان از صحن جدید به صحن امام راه دارد. کف ایوان، سنگ خلج و ازارۀ آن سنگ مرمر تیره است. از روی ازاره به بالا تا زیر سقف، کاشی‎کاری است. در این ایوان 4 غرفه هست که زیر هریک به ترتیب، سوره‎های «الکافِرون، اَالتَّوحیدْ، الفَلَقْ و اَلنّاس» نوشته شده است. در وسط ایوان کتیبه‎ای هست که روایتی از امام رضا(ع) و روایتی از پیامبر اکرم(ص) به خط ثلث بر آن نوشته شده است. پیرامون ایوان نیز کتیبه‎ای به خط ثلث بر کاشی سفید با زمینۀ لاجوردی هست که سورۀ «المُنافِقون» بر آن نوشته شده و تاریخ کتابت آن 1262ق / 1846م است. بر پیشانی ایوان هم کتیبه‎ای به خط ثلث بر کاشی زردرنگ با زمینۀ لاجوردی هست که از سال تزیین و مرمت آن در عهد محمدشاه گزارش می‎دهد؛ 4. ایوان شمالی، طول این ایوان 20 / 17، عرض آن 19 / 7 و ارتفاع آن 20 متر است. کف ایوان سنگ خلج و ازارۀ آن سنگ مرمر تیره است. از بالای ازاره تا زیر سقف، مزیّن به مقرنس، با کاشی آرایش یافته است. این ایوان در داخل صحن بر پیشانی سردر، کتیبه‎ای دارد به خط ثلث زردرنگ بر کاشی لاجوردی که تاریخ تزیین و وقف آن توسط مُؤتمِن المُلک در روزگار ناصرالدین شاه درج شده است. کتیبۀ گرداگرد ایوان به خط ثلث و به رنگ سفید بر زمینۀ لاجوردی، حاوی آیاتی از قرآن مجید است. 
صحن امام‎خمینی (موزۀ سابق)، در جنوب صحن جدید و جنوب شرقی حرم مطهر، تعدادی دکانهای کهنه و فرسوده و مدرسۀ نیمه‌ویرانی به نام مدرسۀ پایین پا یا مدرسۀ سعدالدین واقع بود. در 1316ش این بناها به اضافۀ چند خانه و بنای کهنۀ دیگر که آستانه خریداری کرد، برچیده شد و به جای آن صحنی دیگر و ساختمانهایی برای موزه و کتابخانه بنا گردید. این ساختمان 8 سال به درازا کشید و در 1324ش افتتاح شد. در 1353ش این ساختمانها (موزه، و خزانه و کتابخانه) کاملاً برچیده شد و 000‘1 متر مربع زیربنای آن به محوطۀ صحن افزوده گشت و صحن موزه با وسعت 000‘10 مترمربع پدید آمد. همۀ صحن به ضخامت 15 سانتی‌متر بتون‎ریزی و سنگ‎فرش شده و آب‎نمای بزرگی به ابعاد 10 / 44×40 / 13 متر از سنگ مرمر در وسط آن احداث شده است. این صحن از سوی شمال، با سردری بلند و زیبا که از مقرنسهای باارزش پوشیده شده است، به صحن نو می‎پیوندد. در سوی شرق صحن، ساختمان جدید و زیبای موزه، کتابخانه و خزانه که با معماریِ سنتیِ اسلامی بنا شده واقع است. از سوی غرب، با سردر بلند و زیبای دیگری به ایوان شرقی مسجد گوهرشاد می‎پیوندد. سراسر ضلع شمالی و غربی این صحن با طاقنماهای کاشی‎کاریِ دو طبقه تزیین شده است. ضلع جنوبی با نرده‎های فلزی و درهایی به خیابان مدوّر عریضی که همۀ بناهای آستان قدس را در‌بر می‎گیرد، می‎پیوندد. 
صحن جمهوری اسلامی، بنای این صحن در 1360ش، در زمینی به وسعت 000‘25 مترمربع، میان بست بالا و مسجد گوهرشاد، جایی که فضای باز و آب‎نما بود، آغاز شد و اکنون نیز ادامه دارد. این صحن از طریق مدرسۀ بالاسر مبارک به رواق دارالسیاده و از آنجا به حرم مطهر متصل خواهد شد. 
صحن قدس، فضای جلو صحن امام و مسجد گوهرشاد و ساختمانهای فلکۀ خارجی و فلکۀ داخلی، روی هم صحن قدس را تشکیل خواهند داد. هم‎اکنون مشغول خاکبرداری صحن هستند و 000‘56 م‍3 خاکبرداری شده است. 

5. رواقها

در استان قدس، 15 رواق به شرح زیر وجود دارد: 

دارالحُفّاظ

این بنا در جنوب حرم واقع است و از بناهای گوهرشاد است: طول رواق 18، عرض آن 65 /  8 و ارتفاع آن تا زیر سقف 8 / 12 و تا پشت سقف 46 / 14 متر است. دارالحفاظ دارای 7 صفه است. 4 صفۀ آن دارای درهایی است که به حرم مطهر، رواق اُپَکْ‎میررا (یا اُپْکَه‎میرزا)، دارالسیاده و راهرو کفشداری مسجد گوهرشاد باز می‎شوند. ازاره دور دارالحفاظ به ارتفاع 70 / 1 متر، سنگهای منبت‎کاری بسیار ظریف و زیباست. بالای ازاره بر روی سنگ اشعاری از قاآنی کتیبه شده است. 

دارُالسیاده

این بنا در غرب مسجد بالاسر حرم واقع شده و از بناهای گوهرشاد است و از بزرگ‌ترین رواقهای حرم به‌شمار می‎رود. طول رواق 86 / 31 متر است و عرض آن که از 3 بخش متفاوت تشکیل می‎شود دارای این ابعاد است: عرض بخش میانی که بزرگ‌تر است 30 /  19 متر و عرض بخشهای طرفین 76 / 7 متر است. ارتفاع رواق از کف تا زیر طاق 87 / 20 متر است. از دارالسیاده چند در به ایوان شمالی مسجد گوهرشاد، راهرو معروف به سقاخانه، و از آنجا به ایوان طلای نادری و دارالحفاظ باز می‎شود. در اوایل روزگار صفویان که زلزله‎ای در مشهد رخ داد، دارالسیاده نیز مانند گنبد حرم دچار آسیب گشت، سپس به فرمان شاه‎طهماسب به مرمت آن پرداختند. بر بالای دری که میان دارالحفاظ و دارالسیاده است، اشعاری به خط نستعلیق نوشته شده که حاکی از ترمیم رواق و تاریخ آن است. ازارۀ دارالسیاده به ارتفاع 80 / 1 متر از کاشی معرّق است. 

دارُالسَّعاده

این بنا در شرق رواقهای آستان قدس، میان ایوان طلای صحن جدید و رواق حاتم‎خانی قرار دارد. طول رواق 90 / 14، عرض آن 80 / 13 و ارتفاع آن 80 / 14 متر است. این رواق از ساخته‎های الٰلهیارخان آصف‎الدولۀ قاجار است و توسط علی‎اصغرخان اتابک آیینه‎کاری شده است. ازارۀ رواق به ارتفاع 40 / 1 متر از سنگ مرمر است. بالای ازاره، بر روی سنگ مرمر به عرض 40 سانتی‌متر، قصیده‎ای از صبوری مشهدی به خط نستعلیق کتیبه شده است. از بالای کتیبه تا سقف، آیینه‎کاری است. 

دارُالضِّیافَه

رواقی است میان صحن جدید و رواق (گنبد) الله‎وردی‎خان. طول آن 5 / 15، عرض آن 25 /  9 و ارتفاع آن 5 / 15 متر است. کف این رواق از سنگ مرمر و ازارۀ آن به ارتفاع 50 / 1 متر از سنگ منبّت است. بالای ازاره، کتیبه‎ای به عرض 40 سانتی‌متر دیده می‎شود که سورۀ «الانسان» و «آیةالکرسی» به خط ثلث بر آن نقش بسته است و بالاتر از کتیبه، آیینه‎کاری شده است. 

دارُالذِّکْر

محل سابق مدرسۀ علی‎نقی میرزاست که در 1342-1344ش نوسازی و مسقف شده و به دارالذکر موسوم گردیده است. طول رواق 72 / 15، عرض آن 19 / 12 و ارتفاع آن 9 متر است. کف دارالذکر با مرمر سبزرنگ و ازاره‎اش تا ارتفاع 50 / 1 متر از مرمر سفید است. از بالای ازاره تا زیر سقف، آراسته به معرق و سقف آن گچ‎بری و مقرنس‎کاری است. 

دارُالسُّرُور

این رواق در جنوب دارالسعادة و شمال دارالذکر قرار دارد. رواق مزبور سابقاً آبدارخانه و بعداً دفتر امور داخلی آستان قدس بود که در 1334- 1338ش به رواق بزرگی تبدیل شد و نامِ دارالسرور گرفت. طول رواق 80 / 24، عرض آن 82 / 4 و ارتفاع آن 75 / 4 متر است. کف این رواق و ازارۀ آن تا ارتفاع 46 / 1 متر از سنگ مرمر و از بالای ازاره تا زیر سقف آینه‎کاری است. 

دارُالعِزَّة

این رواق سابقاً کشیک خانۀ خادمان آستان قدس بود و در 1342-1344ش پس از تعمیر و تزیین به رواق تبدیل شد. طول رواق 6 / 11، عرض آن 12 / 3 و ارتفاع آن 35 / 4 متر است. کف دارالعزه و ازارۀ آن تا ارتفاع 48 / 1 متر سنگ مرمر است و از آنجا تا زیر سقف آراسته به کاشی و سراسر سقف آینه‎کاری است. این رواق از شمال به دارالسرور و از شرق با 3 در به دارالذکر، و از غرب به دارالسّلام می‎پیوندد. 

دارُالسَّلام

این بنا در اصل ساختمانی دو طبقه و از بناهای گوهرشاد بود که تحویل‌خانه نام داشت و از آن به عنوان انبار فرش و آسایشگاه استفاده می‎شد. این محل در 1334- 1338ش پس از تعمیر و تزیین، به رواق (گنبد) اپک‎میرزا متصل گردید و رواق دارالسلام پدید آمد. سپس در 1346ش آن را به راهرو کشیک‌خانۀ سابق پیوند دادند و رواقی بزرگ‌تر به طول 20، عرض 10 و ارتفاع 5 /  9 متر پدید آوردند. دارالسلام دارای 3 در است که به شبستان مسجد گوهرشاد و دارالحفاظ و دارالعزه گشوده می‎شود. 

دارُالشُّکر

این بنا پیش از این قرآن خانۀ (کتابخانۀ اسبق) آستانه بود. سپس با پیوستن آن به بخشی از راهروِ مسجد بالاسر و بخشی از راهروی که از این مسجد به توحیدخانه می‎رفت، به یک رواق تبدیل شد. دارالشکر رواقی مربع‌شکل به طول هر ضلع 50 / 6 و ارتفاع 50 / 9 متر است. کف رواق و ازاره‎اش تا ارتفاع 70 / 1 متر از سنگ مرمر است. از ازاره به بالا، و نیز سراسر سقف آیینه‎کاری بود که اخیراً به جای آنها کاشی نصب کرده‎اند. 

دارُالفَیْض

این بنا رواقی است متشکل از رواقهای مسجد ریاض و صفۀ شاه‎طهماسب که در 1347ش پس از تعمیر و تعریض به دارالفیض موسوم شد. طول رواق 85 / 15، عرض آن 90 / 5 و ارتفاع آن 50 /  9 متر است. کف رواق و ازارۀ آن به ارتفاع 67 / 1 متر از سنگ مرمر است. بالای ازاره کتیبه‎ای است از مرمر به عرض 33 سانتی‌متر که اشعاری از قاآنی به خط نستعلیق بر آن نوشته شده است. از روی کتیبه تا سقفِ مقرنس، با کاشیهای معرق زینت شده است. 

توحیدخانه

رواقی است در شمال حرم بین رواق پشت‎سر مبارک و صحن عتیق. طول رواق 60 /  8، عرض آن 35 / 7 و ارتفاع آن 15 متر است. کف رواق و ازارۀ آن به ارتفاع 60 / 1 متر از سنگ مرمر است. بالای ازاره کتیبه‎ای است به عرض 50 سانتی‌متر که نام 12 امام(ع) به خط ثلث بر آن نوشته شده است. از بالای کتیبه تا سقف آیینه‎کاری است. توحیدخانه از شرق، دری به سوی رواق الله‎وردی‎خان و از غرب دری دیگر به سوی ایوان طلای صحن جدید دارد. 

رواق (گنبد) حاتم‎خانی

این بنا ساختۀ حاتم‎بیک اُردوبادی از امیران صفوی است که در حدود 1010ق / 1601م بنا شده است. این رواق در شرق حرم واقع است و از در طلایی پایین پای مبارک به حرم راه دارد. این بنا از شرق به وسیلۀ صفۀ بزرگ و مرتفعی به دارالسعادة می‎پیوندد. در شمال آن نیز صفه‎ای است که به رواق الله‎وردی‎خان راه دارد و از جنوب به کشیک‌خانه متصل می‎شود. طول رواق 50 / 13، عرض آن 30 / 7 و ارتفاع آن 60 / 11 متر است. کف رواق و ازارۀ آن به ارتفاع 50 / 1 از سنگ خلج و منبت است. در بالای ازاره کتیبه‎ای است به عرض 40 سانتی‌متر از سنگ که بر آن قصیده‎ای حک شده است. از بالای کتیبه تا سقف، با کاشیهای معرق پوشانده شده است. در 1346ش، از ضلع جنوبی این رواق، راهی دیگر به دارالسعاده گشوده‎اند. 

رواق (گنبد) الله‎وردی‎خان

این رواق 8 ضلعی، ساختۀ الله‎وردی از امیران دولت صفوی است که در شرق توحیدخانه و شمال شرقی گنبد حاتم‎خانی واقع است. ارتفاع کف رواق تا سقف گنبد 19 / 16 متر است. کف رواق و ازارۀ آن به ارتفاع 90 / 1 متر از سنگ مرمر پوشانده شده و از بالای ازاره تا سقف و خود سقف با کاشی معرق آرایش یافته است. در 8 پهلوی این رواق، 8 صفه و بر بالای هریک از آنها صفه‎ای کوچک‌تر واقع است. صفه‎های پایین به صحن عتیق، توحیدخانه، رواق حاتم‎خانی و دارالسعاده می‎پیوندند. 

رواق دارالولایه

این رواق با زیربنایی برابر با 2305 مـ2، همچون بناهای دیگری که ساختمان آن در سالهای اخیر آغاز شده، هم‎اکنون (1367ش) در حال احداث است و از غرب به صحن جمهوری اسلامی و از شرق توسط رواقهای دیگر به حرم مطهر خواهد پیوست. 

مسجد بالاسر مبارک

این مسجد متصل به حرم است و میان آن و دارالسعادة قرار دارد. بانی مسجد، ابوالحسن عراقی (د 429ق /  1038م)، دبیر غزنویان بوده است. کف مسجد با ازارۀ آن به ارتفاع 90 / 0 متر از سنگ مرمر است. از بالای ازاره تا ارتفاع 70 / 1 متری با کاشیهای معرق 6 و 8 ضلعی، تزیین گردیده است. روی دیوارها و سقف مسجد در عهد ناصری آیینه‎کاری شده یود که در 1344ش آن را با کاشی معرق آراستند. بر دیوارهای اطراف مسجد کتیبه‎ای است به خط ثلث که آیاتی از قرآن مجید بر آن نوشته شده است. در محرابی که در کنار صفۀ متصل به حرم و در شرق مسجد واقع است نیز چند کتیبه هست که آیات و احادیثی بر آن نوشته شده است. 

6. بستها

بست بنایی است در خارج از صحن مقدس که آغاز حریم ابنیۀ آستان قدس به‌شمار می‎رود. 
این بنا پیش از این، دیواری آجری و ساده و دارای 3 دهانۀ متساوی برای رفت‎وآمد زائران بود که اغلب زنجیری به عنوان علامت بست (مأمن) برای پناهندگان به آستانه بر آن می‎آویختند. اکنون 3 بست یکی در شرق و دیگری در غرب و سومی در شمال صحن عتیق وجود دارد. 

بست بالا

قسمتی از بالا خیابان، از محل تقاطع فلکه تا ایوان غربی صحن عتیق را بست علیا یا بست بالا خیابان می‎گویند. در روزگار احمدشاه توسط سیدجواد ظَهیرُالاسلام (د 1344ش)، نایب التولیۀ وقت به جای دیوار آجری و سادۀ غرب بست، بنایی وسیع‌تر ساخته شد. در 1341ش آن را برچیدند و در 1342-1344ش بنای بزرگی به جای آن ساختند. طول این بنا 30 و عرض آن 25 / 1 و ارتفاعش 70 /  8 متر بود که 5 گذرگاه داشت. در نوسازی حرم و توسعۀ فضای اطراف آن در 1353ش، تغییراتی در ساختمان این بست داده شد، و سپس آن را به کلی برچیدند. در دوران جمهوری اسلامی ایران، بست مزبور با ظاهری جدید تجدید بنا شد و اکنون برجای است. 

بست پایین

قسمتی از پایین خیابان، از محل تقاطع فلکه تا ایوان و سردر شرقی صحن را بست سفلى یا بست پایین خیابان می‎گفتند. سمت شرق این بست مانند بست بالا بنای کهنه‎ای داشت که برچیده شد و در 1342-1344ش بنای جدیدی مانند بست بالا به جای آن ساخته شد. در ساختمان این بنا نیز در 1353ش تغییراتی داده شد، اما چندی بعد آن را برچیدند. سپس همراه با بست بالا تجدید بنا شد و اکنون قابل مشاهده است. 

بست طبرسی

این بست در شمال صحن عتیق، حدفاصل میان خیابان طبرسی و ایوان عباسی واقع است. این بست پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در کنار دانشگاه علوم اسلامی رضوی بنا شد. 

بست قبله

اخیراً طرح ایجاد یک بست در حد فاصل صحن جمهوری اسلامی ریخته شده و کارهای مقدماتی آن انجام یافته است. چون این بست رو به قبله خواهد بود، به این نام موسوم شده است. 

7. مؤسسات فرهنگی

از مؤسسات فرهنگی آستان قدس می‎توان کتابخانه، موزه، دانشگاه علوم اسلامی، مؤسسۀ پژوهشهای اسلامی، بنیاد فرهنگی رضوی و مؤسسۀ چاپ و انتشارات را نام برد.