آستان قدس رضوی

آسْتانِ قُدْسِ رَضَوی، حرم مطهر امام‎رضا(ع) و مجموعۀ بیوتات وابسته به آن و موقوفات و تشکیلات اداری تابع که بیشترین بخش آن در شهر مقدس مشهد واقع است. 

زمینۀ تاریخی

مرقد مطهر حضرت علی‎بن موسی‎الرضا(ع) (148 یا 151-203ق / 765 یا 768- 718م)، هشتمین پیشوای شیعیان، در شهر مشهد مرکز استان خراسان واقع است. پیکر پاک امام رضا پس از شهادت در کنار قبر هارون‎الرشید (148-193ق / 765-808م) که در خانۀ حَمیدبن قَحْطَبَه (د 159ق / 775م) در دیهی به نام سَناباد نزدیک نوغان از توابع طوس قرار داشت، به خاک سپرده شد. فاصلۀ سناباد تا طوس را از 2 تا 4 فرسنگ گفته‎اند. اختلاف اقوال در این مورد، ظاهراً می‎بایست از توسعۀ سناباد و تبدیل تدریجی آن به شهر در دوره‎های مختلف ناشی شده باشد. 

بنای حرم و دگرگونیهای آن

مشهور است که مأمون عباسی (د 218ق / 833م) پیش از شهادت امام رضا(ع) قبه‎ای بر فراز گور هارون ساخته بود که امام(ع) نیز در زیر همان قبه به خاک سپرده شد. بنابراین نخستین بنایِ حرم مطهر رضوی را می‎توان همان بقۀ هارونی به‌شمار آورد. اکنون نیز 2 متر از دیوار چینه‎ایِ حرم که بنای آن منسوب به مأمون است، به جاست و بقیۀ بنا روی همان دیوار قرار دارد. پس از آن تا روزگار دیلمیان، نشانه‎ای حاکی از تجدید بنا یا مرمت حرم مطهر در دست نیست، ولی مسلم است که زیارت حرم در میان شیعیان رواج داشته و این بارگاه خجسته، مزاری معروف بوده است که جهانگردان و جغرافی‎دانانی مانند ابن حَوقَل و اِصْطَخْری و مقدسی از آن یاد کرده‎اند. گویا مقدسی (345-381ق / 956-991م) نخستین کسی است که در کتاب خود از حرم امام رضا(ع) به «مشهد» تعبیر کرده است (احسن‎التقاسیم، 2 / 515). بنابراین، نظر اعتمادالسلطنه در مطلع‎الشمس که گفته است «مقدسی از مشهد ذکری ننموده» (2 /  8) بی‎اساس است. 
دیلمیان بقعۀ نخستین را به پاره‎ای تزیینات آراستند و در روزگار آنان که امیرانی شیعی‌مذهب بودند، زیارت حرم رضوی رواج یافت. در سدۀ 4ق / 10م سبکتکین غزنوی حرم مطهر را ویران کرد و زیارت آن را ممنوع ساخت، اما پسر او یمین‎الدوله محمود حرم را مرمت کرد و «بارگاهی نیک بپرداخت» (همو، 2 / 50). بنابراین نظر پوپ که مرمت بنا را به سلطان محمد غزنوی نسبت می‎دهد، صحیح نیست. پس از وی عمیدالدوله فایق که بیهقی او را «خادم خاصه» نامیده، دست به تکمیل بقعۀ رضوی و آبادانی مشهد زد. آنگاه سوری‎بن مُعْتَزّ یا مُعِزّ، مشهور به صاحب دیوان که از سوی سلطان محمود بر خراسان حکومت داشت «و با ستمکاری، مردی نیکو صدقه و نماز بود و آثارهای خوش، وی را به طوس هست» (بیهقی، 413)، چیزهای دیگری بر حرم افزود و مناره‎ای برای آن بساخت «و دیهی خرید فاخر و بر آن وقف کرد» (همانجا) و اولین حصار را به دور شهر برافراشت. این بنا در حملۀ غُزها در 548 ق / 1153م دچار آسیب شد. در روزگار سنجر سلجوقی (511-552 ق / 1117-1157م) شرف‎الدین ابوطاهر بن سعد بن علی قمی پس از مرمت بنا، گنبدی نیز بر آن ساخت. کاشیهای 8 ضلعی بسیار نفیس معروف به «کاشیهای سنجری» که در ازارۀ حرم به کار رفته و اکنون در زیر قابهای بزرگ شیشه‎ای محافظت می‎شوند، از آثار تَرْکان زُمُرُّدملک دختر محمود سلجوقی است که پس از 557 ق / 1161م نصب شده است. بر این کاشیها، اعداد و اسامی پراکنده‎ای مانند «خمسائة» و «اثنی‎عشر» و «ترکان زمردملک» و «شهید» دیده می‎شود. باتوجه به اینکه محمود در 557 ق / 1161م کور شد و درگذشت (و شاید کشته شد) از کاربرد واژۀ شهید برای او در این کاشیها، می‎توان دریافت که ازارۀ حرم پس از آن تاریخ نصب شده است. همچنین می‎توان حدس زد که در 612 ق / 1215م کاشیهای مزبور توسط علاءالدین محمد خوارزمشاه مرمت شده و عدد «اثنیى عشر» بر روی کاشیها، باقی‎ماندۀ «سنۀ 612» است که بعدها دچار ریختگی شده و رقم «ستمائه» آن از میان رفته است. در روزگار خوارزمشاهیان نیز روضۀ رضوی مورد توجه بود و تزیینات نوینی بر آن افزوده شد؛ ازجمله 2 محراب کاشیِ چینی نمای و کاشیهای نفیس برجستۀ اطراف سردرِ پیش روی مبارک، از تزیینات علی‎ بن محمد مُقْری، و کتیبه‎ای حاوی 2 بیت شعر فارسی از عبدالله ‎بن محمود بن عبدالله در دیوار حرم مطهر که «سنه 612» بر آن کتابت شده، از آثار همین دوره است. در 618 ق / 1221م با حملۀ تولی پسر چنگیز به روضۀ مقدس، بقعۀ رضوی دچار ویرانی شد، ولی به انهدام کامل نینجامید، زیرا همان‎سان که اشاره شد، کاشیهای سنجری ازارۀ حرم که پس از 557 ق / 1162م نصب شده است، هنوز در حرم هست. از آن پس تا حدود یک قرن بعد اطلاع مستندی که حاکی از مرمت حرم باشد، در دست نیست. ابن بطوطه که در 734ق / 1333م، یک قرن پس از ویرانی طوس، مشهد را دیده است، به عمارت زیبا و کاشی‎کاری و ضریح نقره‎ای مرقد اشاره می‎کند. محتمل است که این عمارت و کاشی‎کاری و آبادانیهای دیگر از ساخته‎های سلطان محمد خدابنده باشد، خاصه آنکه وی شیعی‌مذهب بوده است. گنبد حرم مطهر نیز از ساخته‎های هموست. در پشت زاویۀ شمالی حرم نیز چهارچوبی است که «سنۀ 735» بر آن حک شده، و در خود حرم کاشیهایی دیده می‎شود که دارای تاریخ 760 است، ولی نام سازندۀ آنها معلوم نیست. 
در روزگار شاهرخ تیموری (حکومت: 807-850 ق / 1404-1146م) همسر او گوهرشادآغا، آثار ارزنده‎ای در حرم مطهر و اطراف آن پدید آورد. ازجمله 2 رواق «دارِالحُفّاظ» و «دارالسَّیاده» را بنا کرد و مسجدجامع معروف «گوهرشاد» را در 821 ق /  1418م زیر نظر معمار بزرگ، قوام‎الدین شیرازی ساخت. شاهرخ دومین حصار شهر مشهد را بنا کرد. روی گونزالس دوکلاویخو سفیر اسپانیا که در آن زمان مشهد را دیده است، از شکوه و عظمت بارگاه و گنبد نقره‎ای آن یاد می‎کند. سلطان‎حسین بایْقَرا (حکومت: 875-912ق / 1470-1506م) که نامش در کتیبۀ سردرِ ایوان طلای «صحن عتیق» آمده است، به پایمردی وزیرش امیرعلیشیر نوایی، نیمی از صحن عتیق فعلی را که بعدها به‌وسیلۀ شاه‎عباس صفوی توسعه یافت، بنا کرد. ایوان معروف به ایوان امیرعلیشیر هم در روزگار او ساخته شد. صفویان نیز در توسعه و تکمیل آستان قدس آثار ارزنده‎ای برجای گذاشتند. طلاکاری گنبد سلطان محمد خدابنده و ترمیم و طلاکاری منارۀ روزگار غزنویان، در ایام شاه طهماسب اول (حکومت: 930-984ق / 1523-1576م) به انجام رسید و آخرین حصار شهر هم در روزگار او ساخته شد. شاه عباس اول (حکومت: 996-1038ق / 1587- 1628م) علاوه بر توسعۀ صحن عتیق، طلاکاری گنبد حرم را نیز که محتاج مرمت شده بود، طی سالهای 1010 تا 1016ق / 1601 تا 1607 تجدید کرد. کتیبۀ گنبد به خط علیرضا عباسی بر این معنی تصریح دارد. شاه عباس همچنین تعدادی قرآن خطی منسوب به ائمۀ اطهار(ع) تقدیم آستان قدس کرد و الماس درشتی را که ازبکها از آستانۀ قدس به غارت برده بودند و او آن را بازپس گرفته بود، به فتوای علما فروخت و با بهای آن املاک زیادی خرید و وقف کرد. شاه عباس دوم (حکومت: 996- 1038ق / 1587- 1628م) علاوه بر توسعۀ صحن عتیق، طلاکاری گنبد حرم را نیز که محتاج مرمت شده بود، طی سالهای 1010 تا 1016ق / 1601 تا 1607 تجدید کرد. کتیبۀ گنبد به خط علیرضا عباسی بر این معنی تصریح دارد. شاه عباس همچنین تعدادی قرآن خطی منسوب به ائمۀ اطهار(ع) تقدیم آستان قدس کرد و الماس درشتی را که ازبکها از آستانۀ مقدس به غارت برده بودند و او آن را بازپس گرفته بود، به فتوای علما فروخت و با بهای آن املاک زیادی خرید و وقف کرد. شاه عباس دوم (حکومت: 1052-1077ق / 1642-1666م) صحن عتیق را تعمیر و کاشی‎کاری کرد و شاه سلیمان (حکومت: 1077-1105ق / 1642-1693م) گنبد مطهر را که بر اثر زلزلۀ 1084ق / 1673م شکاف برداشته بود ــ به تصریح کتیبه‎ای که بر آن نصب شده ــ مرمت کرد و چندین مدرسه ساخت. 2 بنای مهم آستان قدس، یکی رواقِ الله‌وردی‎خان و دیگری رواق حاتَم‎خانی نیز از ساخته‎های الله‎وردی‎خان و حاتم‎بیک اردوبادی از امیران بزرگ دولت صفوی است. ایوانی هم که در ضلع غربی «دارالضیافه» قرار دارد، از بناهای الله‎وردی‎خان است. 

در روزگار افشاریان، نادرشاه (1100-1160ق /  1688-1747م) به تصریح قصیدۀ فارسی ندیم و کتیبه‎های نگاشته شده در سالهای 1145ق / 1732م و 1146ق / 1733م در ایوان طلای صحن عتیق، و به تصریح محمدکاظم مروی وزیر مرو، منارۀ دورۀ غزنویان و ایوان امیرعلیشیر را طلاکاری کرد و منارۀ دیگری در همان صحن برپا داشت و اشیائی زرین و گوهرنشان به آستان قدس تقدیم داشت. سقاخانه‎ای هم که در وسط «صحن عتیق» جای داشت، از بناهای نادری بود که سنگاب یکپارچۀ آن را به امر نادر از هرات آوردند و اسماعیل‎خان طلایی سقفی بر روی ستونهای مرمر بر فراز آن بساخت و روی آن را با خشتهای طلا تزیین کرد. به امر نادر مسیر یک نهر آب را به زیر حوض هدایت کردند تا حوض همواره پرآب باشد. این سقاخانه با مختصر تغییراتی، اکنون نیز بر جای است ابراهیم‎خان برادر نادر نیز «هر دو درِ صحن را تَنْکۀ نقره گرفت» (مروی، 1 / 203). 
در دوران فتحعلی‎شاه قاجار (حکومت: 1212-1250ق / 1797-1834م) ساختمان «صحن جدید» آغاز شد و در روزگار محمدشاه (حکومت: 1250-1264ق / 1834- 1848م) ادامه یافت و در زمان ناصرالدین‎شاه (حکومت: 1264-1313ق /  1848-1895م) به پایان رسید و ایوان آن طلاکاری شد. ایوان و سردر شمالی صحن عتیق معروف به «ایوان شاه‎عباسی» هم به تصریح کتیبه‎ای    که بر آن قرار دارد، در ایام محمدشاه مرمت شده است. «توحید خانۀ مبارکه» نیز در زمان نیابت تولیت عضدالملک در 1276ق /  1859م مرمت گشته است. همو در 1275ق /  1858م دستور داد روی نقاشیها و کاشیهای نفیس حرم را آیینه‎کاری کنند. ناصرالدین‎شاه نیز دستور داد ازارۀ دیوار تا بالای ایوان ناصری و سقف مقرنس آن را با خشت‎های طلا بپوشانند. از همین‎رو، این ایوان معروف به «ایوان ناصری» گردید. در ایام مظفرالدین‎شاه (حکومت: 1313-1324ق / 1848-1906م) نیز هر 2 صحن جدید و عتیق تعمیر شدند. کتیبه‎ای که در سمت راست دیوار داخلی ایوان و سردرِ غربیِ صحنِ عتیق به خط نستعلیق نوشته شده، بر این معنی تصریح دارد. در 1330ق / 1912م ارتش روسیۀ تزاری به بهانۀ حفظ جان رعایای خود و ایجاد امنیت و آرامش در مشهد و متفرق کردن کسانی که با آرایش نظامی به طرفداری از محمدعلی‎شاه مخلوع در آستانۀ مقدسه تحصن کرده بودند، گنبد مطهر را گلوله باران کرد و خرابیهایی پدید آورد (خراسانی، 633-635). پس از چندی حسین میرزا نیّرالدوله والی خراسان آن خرابیها را با کمک اشخاص نیکوکار مرمت کرد. 
پس از روزگار قاجار تعدادی از بناهای آستان قدس و خود ضریح مطهر مرمت گردید و ساختمانهای نوینی بنیاد شد. در سالهای 1342-1344ش که فضای حرم از سمت «بالاسر مبارک» توسعه یافت، سقف مسجد بالاسر را نیز که فرسوده شده بود، برداشتند و پس از ایجاد سقف مسجد بالاسر را نیز که فرسوده شده بود، برداشتند و پس از ایجاد سقف بتونی، دیگرباره آن را کاشی‎کاری و تزیین کردند. ضلع شمالی حرم نیز توسعه یافت و به رواق «دارُالشُّکر» متصل شد. محراب قدیمی این مسجد که در ضلع جنوبی قرار داشت، بر اثر توسعه و تعمیرات از آنجا برداشته شد و به موزه انتقال یافت. از اقدامات دیگری که در این دوره انجام گرفت، ایجاد ساختمان بزرگ موزه و کتابخانه و ساختمان اداری و توسعۀ خیابانهای اطراف حرم و ایجاد فضای سبز را می‎توان ذکر کرد. 
پس از تأسیس جمهوری اسلامی ایران، تغییراتی در ابنیۀ آستان قدس پدید آمد و ساختمانهای جدیدی بنیاد گردید. در 1358ش، رواق «پشت سر مبارک» را حدود 18 متر توسعه دادند و سال بعد گسترش 2 ضلع «پیش روی مبارک» و «پایین پا» جمعاً به مساحت 36 مـ 2 به انجام رسید و پایین پا 70 / 1 متر تعریض شد. از کارهای این دوره، ساختمان مجدد بستها و ایجاد بست طبرسی، ساختمان دانشگاه علوم اسلامی، بنای 2 صحن جمهوری اسلامی و قدس، آغاز بنای جدید کتابخانه و موزه، و بنای رواقی موسوم به «دارالولایه» را می‎توان نام برد. 

بخش اول ـ ابنیه و مؤسسات فرهنگی 

مراد از ابنیۀ آستان قدس حرم و ساختمانهایی است که در اطراف حرم جای دارد و وابسته به یک سازمان اداری است. این ساختمانها عبارت است از حرم، گنبد، گلدسته‎ها، صحنها، ایوانها، رواقها، بستها، موزه و کتابخانه.

1. حرم

بنایی است مستطیل‌شکل (نزدیک به مربع) به طول 90 / 10 و عرض 40 / 10 متر. 4 صُفّه در 4 طرف حرم واقع است که از آنها به داخل حرم رفت و آمد می‎شود و طول دهانۀ هریک 3 متر است. بالای این صفه‎ها 4 صفۀ کوچک قرار دارد. ازارۀ حرم تا ارتفاع 20 سانتی‎متر از سنگ مرمر است و بالاترِ آن به ارتفاع 92 سانتی‎متر از کاشیهای 4 و 6 و 8 پهلو و کوکبی شکل پوشیده شده که بر اغلب آنها آیات و احادیث، و بر برخی دیگر نقشهای اسلیمی برجسته دیده می‎شود. بر بالای این کاشیها کتیبه‎ای برجسته بر روی کاشیهای چینی نمای نفیس، حاوی آیاتی از سورۀ الفتح دیده می‎شود و بر بالای آن، کتیبۀ دیگری از مرمر به عرض 32 سانتی‎متر هست که قصیده‎ای از دبیرالملک فراهانی به خط نستعلیق بر آن نوشته شده است. حرم از کف تا انتهای زیر سقف 80 / 18 متر ارتفاع دارد. کتیبه‎ای به عرض 80 سانتی‎متر در منتهى‎الیه 4 دیوار حرم که زیر طاق گنبد واقع است، در ارتفاع 85 / 6 متر از کف حرم قرار دارد که سورۀ جمعه به خط ثلث علیرضا عباسی بر آن نوشته شده است. داخل حرم 3 محراب هست: یکی در دیوار جنوب شرقی حرم به عرض 75 / 1 و ارتفاع 40 / 2، دیگری در دیوار جنوب شرقی حرم به عرض 15 / 2 و ارتفاع 60 / 2، سومی در بالاسر مبارک، زیر طاق و صفه‎ای که از آن به مسجد بالاسر می‎روند، به عرض 25 / 1 و ارتفاع 90 / 1 متر. موقعیت 4 صفۀ حرم از این قرار است: الف ـ صفۀ شمالی، در پشت سر مبارک، ب ـ صفۀ جنوبی، در پیش روی مبارک، ج ـ صفۀ شرقی، در پایین پای مبارک، د ـ صفۀ غربی، در بالاسر مبارک. در ایام عضدالملک میان صفۀ جنوبی و حرم دری از طلا نصب شده بود که به نام خود او معروف بوده و در 1353ش با در طلایی جدیدی تعویض شده است. بر روی این در آیات و احادیث و اشعاری نقش گردیده است. درِ صفۀ شرقی نیز دارای نقوش و خطوطی برجسته است. متن آن از نقره و نقوش و خطوطش از طلاست. 

بقعه و ضریح

کهن‌ترین مأخذی که دربارۀ بقعه و ضریح امام(ع) به نظر رسیده است، مربوط به روزگار خوارزمشاهیان است. خوانساری در روضات‎الجنات از ثاقب‎المناقب نقل می‎کند که انوشیروانِ مجوسیِ اصفهانی، که نزد قطب‎الدین محمد خوارزمشاه (حکومت: 490-521 ق / 1097-1127م) منزلتی داشت، از سوی وی به سفارت به نزد سلطان سنجر (حکومت: 511-522 ق / 1117-1157م) مأمور شد و چون به مرض بَرَص مبتلا بود و می‎دانست که این بیماری مایۀ بیزاری مردم است، از رفتن به نزد سنجر بیم داشت، امّا به پند کسانی، از امام شفا خواست و گفته‎اند که شفا یافت. پس، از روی راستی اسلام آورد و صندوقی از نقره بر روی آرامگاه ساخت و مالی فراوان به روضۀ امام بخشید. در ادوار بعد، ابن بطوطه از ضریحی چوبی یاد می‎کند که سطح آن را با صفحات نقره پوشانده بوده‎اند. شاید مقصود ابن بطوطه از «ضریح» صندوقِ چوبی روی مرقد مبارک باشد. در این صورت بر اثر اشتباهِ ناشی از نقلِ این قول در کتابهایِ پس از وی، اظهارنظر قطعی دربارۀ احداث صندوق و ضریح امام دشوار می‎شود. چنانکه اشاره شد، باتوجه به تاریخی که ابن بطوطه از مشهد دیدار کرده، به حدس صائب می‎توان گفت که صندوق مزبور ساختۀ سلطان محمد خدابنده بوده است و این همان است که تا 1311ش پا بر جای بود. در روزگار شاه طهماسب اول بر آن صندوق، صفحاتی از طلا که آیاتی از قرآن مجید به خط علیرضا عباسی بر آن نقش شده بود، کوبیدند و این صندوق به همین سبب به «صندوق شاه‎عباسی» معروف شد که آن را در 1311ش به علت فرسودگی برداشتند و پس از تحویل صفحات زرین روی آن به موزۀ آستانه، صندوقی دیگر از سنگ مرمر به طول 10 / 2 و عرض 06 / 1 متر به جای آن نصب کردند. بقعۀ رضوی اینک دارای 2 ضریح است: ضریح داخلی از فولاد جواهرنشان که در ایام نادری ساخته شد و شاهرخ افشار آن را در 1160ق / 1747م وقف حرم کرد؛ و ضریح خارجی که در 1338ش از طلا و نقره ساخته و به جای ضریح فولادی فتحعلی‎شاه نصب شد. ضریح دیگری نیز ساختۀ عصر شاه‎عباس یا شاه‎طهماسب از چوب و آهن و صفحات طلا و نقره در بخش درونی بقعه بوده که به علت فرسودگی، در همان ایامی که ضریح جدید نصب می‎شد، آن را برداشتند، و طلا و نقرۀ آن را به خزانۀ آستان قدس تحویل دادند. طول ضریح جدید 05 / 4 و عرض آن 06 / 3 و ارتفاعش 90 / 3 متر است. 2 ضلع درازترِ ضریح، هریک دارای 4 دهانه، و 2 ضلع کوتاهترِ آن، هریک دارای 3 دهانه است که مجموعاً 14 دهانه می‎شود. در میان و بالای این دهانه‎ها جمعاً 18 صفحۀ بیضی‌شکل محدب از طلا نصب شده که احادیثی به خط ثلث بر روی آنها نوشته شده است. بر بالا و اطراف ضریح، صفحاتی مضرّس از طلا نصب شده که نام 14 معصوم بر روی آنها به خط ثلث نوشته شده است. بالاتر از آن لبه و اطراف ضریح نیز جمعاً 92 برگ از طلا جای دارد که بر روی هریک از آنها اسم جلالۀ «الله» نوشته شده است. 

2. گنبد

گنبد دارای 2 پوشش است: پوشش نخستین، سقفی است که از زیر (داخل حرم) دیده می‎شود و مقرنس‎کاری است؛ پوشش دوم بر فراز پوشش نخستین نهاده شده و از خارج با آجرهای طلا پوشانده شده است و در معرض دید مردم قرار دارد. این گنبد را نخستین‎بار شاه‎طهماسب اول طلاکاری کرد و سپس این طلاکاری توسط شاه‎عباس تجدید شد. ارتفاع حرم از کف آن تا انتهای زیر سقفِ مقعر (پوشش داخلی) 8 / 18 متر، و تا قلۀ گنبد بر فراز پوشش خارجی 20 / 31 متر است. پیرامون خارجی گنبد 1 / 42 متر، ارتفاع سرِ طوق گنبد 5 / 3 متر و ارتفاع سطح طلاکاری شدۀ گنبد از آغاز تا قلۀ آن 40 / 16 متر است. سطح خارجی گنبد که پوشیده از خشتهای مسی یا لایه‎ای از طلاست، دارای نقوش و خطوط و کتیبه‎های ممتاز است. 

3. گلدسته‎ها

حرم دارای 2 گلدسته است، یکی نزدیک گنبد و بالای ایوان طلای نادری، در جنوب صحن عتیق؛ و دیگری در شمال صحن عتیق و بر بالای ایوان عباسی. گلدستۀ نزدیک گنبد از آثاری سوری‎بن معتز است. این گلدسته یک‎بار توسط شاه‎طهماسب اول و بار دیگر توسط نادرشاه تعمیر و طلاکاری شد. ارتفاع آن از کف صحن تا قله 50 / 40 متر و پیرامون خارجی آن 13 متر است. گلدستۀ دیگر به ارتفاع گلدستۀ پیشین توسط نادرشاه بنا و طلاکاری شده است. 

4. صحنها

آستان قدس دارای 3 صحن است: صحن عتیق (انقلاب) صحن جدید (آزادی)، و صحن موزه (امام). دو صحن دیگر به نامهای جمهوری اسلامی و قدس اکنون در دست ساختمان است. 
صحن عتیق (انقلاب)، در شمال حرم واقع است. طول آن 38 / 104، و عرض آن 52 / 64 متر است. در پیرامون صحن تعدادی حجره در دو طبقه بنا شده است. 4 ایوان، در 4 سمت صحن، این حجره‎ها را از یکدیگر جدا می‎کند: الف ـ ایوان جنوبی یا ایوان طلا، از بناهای امیرعلیشیر در قرن 9ق / 15م است. چون سطح ایوان را نادرشاه طلاکاری کرده است، به ایوان نادری معروف است. طول ایوان 70 / 14 و عرض آن 80 / 7 و ارتفاع آن 4 / 21 متر است. ازارۀ ایوان به ارتفاع 2 متر سنگ مرمر رنگارنگ است. روی ازاره احادیثی در فضیلت زیارت حرم به خط نستعلیق نوشته شده است. از ازاره تا سقف با خشتهای مطلّا زینت شده است. در این ایوان 4 در طلایی وجود دارد. درِ ضلع شرقی به توحید خانه، و درِ ضلع غربی به کفشداری بزرگ باز می‎شود. درِ سوم در زاویۀ جنوب غربی است که به راهرو سقاخانۀ سابق و از آنجا به دارالسیّاده راه دارد. چهارمین در، زاویۀ جنوب شرقی را به محلی که سابقاً قرآن خانه بود متصل می‎سازد. در ضلع جنوبی ایوان، طاقی مانند محراب هست که بر روی خشتهای مطلای آن قصیده‎ای به فارسی از «ندیم» به خط نستعلیق محمدعلی‎بن سلیمان رضوی نوشته شده که بیانگر طلاکاری و مرمّت ایوان به دستور نادرشاه است. در پایان قصیده، مادۀ تاریخ اتمام آن (1145ق / 1732م) ذکر شده است. بر بالای حجره‎های فوقانی این ایوان، کتیبه‎ای است به خط ثلث طلایی بر متن لاجوردی که حدیثی در فضیلت زیارت حرم امام‎رضا(ع) بر آن نقش شده است. پیرامون سردر خارجی ایوان نیز کتیبه‎ای بر کاشی به خط ثلث سفیدرنگ هست که سورۀ «کهیعص» (مریم) بر آن نوشته شده است. بر بالای این کتیبه، به خط کوفی زردرنگ آیاتی از سورۀ «یس» نقش شده است. ب ـ ایوان شمالی یا ایوان عباسی. طول این ایوان 80 / 14 و عرض آن 20 / 8 و ارتفاع آن 50 / 22 متر است. این ایوان ساختۀ شاه‎عباس اول است و در روزگار شاه‎عباس دوم مرمت شده است. شاید از همین‎رو است که پوپ (نامۀ آستان قدس، 89) آن را به اشتباه به شاه‎عباس دوم نسبت داده است. کف ایوان با سنگ خَلَج فرش شده و ازارۀ آن سنگ تیره است. از روی ازاره به سمت بالا تا سقف، کاشی‎کاری است و بیشتر آن معرَّق است. در پشت این ایوان، به سمت شمال، صفّۀ بزرگی هست مانند محراب که با کاشیهای معرق زینت داده شده است. 4 غرقۀ فوقانی این ایوان نیز کاشی‎کاری است. در پیرامون صفۀ بزرگ، به خط ثلثِ محمدرضا امامی، در 1059ق /  1649م، «بسمله و صلوات» نوشته شده است. در پیشانی این ایوان به خط ثلث زردرنگ، اثر محمدرضا امامی دارای همان تاریخ، نام شاه‎عباس دوم که امر به مرمت ایوان داده بود، آمده است. ج ـ ایوان غربی. این ایوان و ایوان شرقی ساختۀ شاه‎عباس اول است. طول ایوان 10 / 24 و عرض آن 9 / 6 متر است. یک بار در ایام شاه‎عباس دوم و بار دیگر در روزگار ناصرالدین‎شاه مرمت شده است. کف ایوان از سنگ خلج و ازارۀ آن سنگ تیره است. از بالای ازاره تا سقف با کاشیهای معرق پوشانده شده است. در 3 سوی داخلی ایوان، کتیبه‎ای به خط ثلث سفیدرنگ، شامل چند حدیث به خط علیرضا عباسی نصب شده است. در پیشانی آن هم به خط ثلث زردرنگ بر زمینۀ لاجوردی آیةالکرسی نوشته شده است. د ـ ایوان و سردر شرقی. بر بالای آن نقاره‌خانه واقع است. طول ایوان 20 /  18، عرض آن 80 / 7 و ارتفاع آن 26 متر است. کف ایوان از سنگ خلج و ازاره‎اش از سنگ تیره است. از روی ازاره تا سقف کاشی‎کاری است. داخل ایوان بالای در ورودی حرم، غرفه‎ای است که داخل آن با کاشیهای معرق پوشیده شده و کتیبه‎ای به خط ثلث سفیدرنگ در آن هست که حدیثی از امام‎صادق(ع) بر آن نوشته شده است. پیرامون سردر خارجی ایوان به خط ثلث سفیدرنگ سورۀ «المُزَّمِّل» کتیبه شده و بر پیشانی آن آیۀ «نور» به خط زردرنگ نوشته شده است.