آل طباطبا

12. امام مهدی محمد بن مطهر بن یحیی (665- 729 ق / 1267- 1329 م)، فقیه، محدث و فرمانروای زیدی. نسب او به یحیی الهادی می‌رسد. در هجره (نزدیکی شهاره) زاده شد. دانش را از پدر و دیگر عالمان آموخت. پس از درگذشت پدر در 701 ق / 1302 م مردم در شهر حوث با وی بیعت کردند. در این روزگار دولت بنی رسول (ه‍ م) به فرمانروایی المؤید، تقریباً در سراسر یمن گسترده بود. در 707 ق / 1307 م آوازۀ امام مهدی در بسیاری از مناطق یمن پراکنده شده بود و او به کمک کردان مقیم صنعا بر روستاهای نزدیک این شهر چیره شد. مؤید با لشکری بزرگ به جنگ وی آمد و پس از درگیریهای طولانی که تا 726 ق / 1326 م طول کشید، سرانجام مهدی بر کلیۀ مناطق یمن دست یافت. او آثار متعددی پدید آورده است که از آن میان اینها را می‌توان نام برد: المنهاج الجلی؛ عقود العقیان فی الناسخ و المنسوخ من القرآن؛ الکواکب الدریّة، شرح ابیات البدریة؛ البغیة؛ السراج الوهاج فی حصر مسائل المنهاج؛ الجواب المنیر علی مسائل اهل الظفیر. او در قلعۀ ذی مرمر در شمال شرقی صنعا درگذشت (همو، 4 / 276، 277).
13. امام مهدی احمد بن یحیی المرتضی (775-840 ق / 1373-1436 م)، فقیه، متکلم، اصولی، ادیب، شاعر، محقق، مورخ و فرمانروای زیدی. او از نوادگان یحیی الهادی بود. در 739 ق / 1391 م بزرگان صنعا و عالمان آن دیار با او بیعت کردند، اما امام منصور علی ابن صلاح‌الدین و پیروان وی و اغلب قبیله‌های یمن سر از فرمان او برتافتند و از‌این‌رو میان وی و مخالفانش جنگهایی روی داد تا اینکه احمد شکست خورد و اسیر شد و مدت 8 سال در صنعا زندانی گردید. سرانجام او از زندان گریخت و در ظفیر اقامت گزید و در همان‌جا درگذشت. او برخی از آثار خود را در زندان نوشت. از آثار او می‌توان اینها را نام برد: در فقه: البحر الزخّار 5 جلد، الازهار ... ، الغیت المدرار فی شرح الازهار، الانتقاد فی الآیات المعتبرة فی الاجتهاد، المستجاد فی شرح الانتقاد؛ در علم کلام و اصول دین: نکت الفرائد فی معرفة الملک الواحد و شرح آن به نام غرر‌القلائد، القلائد فی تصحیح العقائد و شرح آن به نام درر‌‌الفرائد، الملل و النحل و شرح آن به نام المنیة و الامل، ریاضة الافهام و شرح آن به نام دامغ الاوهام؛ در علوم عربی: الکوکب الزاهر، المکلل ... ، تاج علوم الادب، قانون کلام العرب، اکلیل التاج ... ؛ در اصول فقه: معیار العقول فی علم الاصول و شرح آن، منهاج الوصول، فائقة ‌الاصول ... ، المنظومة المرسومة؛ در کتب سنّت پیامبر: الانوار ... ؛ در پرهیزگاری: کتاب تکملة ‌الاحکام، التصفیة عن بواطن الآثام، حیات القلب ... ، القمرالنوار ... ؛ در علم واجبات: الفائض، القاموس الفائض فی الفرائض؛ در منطق: القسطاس؛ در تاریخ: الجواهر و الدرر ... ، تحفة ‌الاکیاس ... (این دو کتاب در موزۀ بریتانیا موجود است) و تزیین المجالس ... (شرف‌الدین، 4 / 244-246).
14. امام هادی عزالدین بن حسن (845-900 ق / 1441-1495 م)، فقیه، محدث، نویسنده و فرمانروای زیدی. در هجره (فللة) زاده شد. پس از آن برای فراگرفتن دانش و حدیث به صعده و آنگاه به تهامه رفت. در 879 ق / 1474 م به امامت رسید. از تألیفات او شرحی بر البحر الزخّار تألیف احمدبن یحیی و المنهاج در دو جلد است. وی در زادگاهش درگذشت (شرف‌الدین، 4 / 268).
15. المتوکّل علی اللّٰه یحیی شرف‌الدین (877-965 ق / 1473-1553 م)، فقیه، شاعر و فرمانروای زیدی، نوادۀ محمدبن مطهر. در ظفیر و صنعا نزد دانشمندان یمن و از‌جمله پدرش شمس‌الدین درس خواند و در 1912 ق به امامت رسید. میان او و سلطان عامر عبدالوهاب طاهری جنگهایی رخ داد که به پیروزی متوکل انجامید. وی تا 952 ق در صنعا حکومت کرد و آنگاه به علت هجوم ترکان عثمانی به یمن، حکومت را به فرزندش مطهر که طی جنگهای پیشین شایستگی خود را نشان داده بود، سپرد و خود به ظفیر رفت و تا پایان عمر همان‌جا ماند (صنعانی، 369-452).
16. مطهّربن یحیی (908-980 ق / 1503-1572 م). در زمان حیات پدر به منظور مقابله با هجوم ترکان عثمانی به حکومت رسید. در حدود 80 بار با ترکان جنگید و سرانجام در 975 آنان را از یمن بیرون راند. در ثلاء درگذشت (عرشی، 59-61).
17. امام منصور قاسم بن محمد (967- 1029 ق / 1560-1620 م)، فقیه، متکلم، محدث، ادیب، شاعر و فرمانروای زیدی. نسب او به احمدناصر می‌رسد. در شاهل زاده شد و در 1006 ق / 1597 م به امامت رسید (شرف‌الدین، 4 / 270). در روزگار او نیز ترکان عثمانی بر یمن حمله بردند، اما وی و فرزندش المؤید دست به مقاومت زدند و عثمانیان را بیرون راندند و پس از آن قلمرو حکومت خود را گسترش دادند. در آغاز، محل فرمانروایی آنان در جبل (قمر) از شهر ابوزید در حاشد بود، اما هنگامی که ترکان دست به حمله‌ای بزرگ‌تر زدند به «برط» نقل مکان کردند. او در 1015 ق / 1606 م در شهاره ساکن شد و مسجد جامع را در آنجا بنیاد نهاد. مسجد دیگری نیز در هجر تأسیس کرد. در روزگاری که او در شهاره می‌زیست، عثمانیان بار دیگر بر او حمله کردند و میان وی و سپاهیان ترک جنگهایی در‌گرفت که به شکست عثمانیان انجامید. ترکان که از تسخیر یمن نومید شده بودند، ناگزیر در 1025 ق / 1616 م با امام منصور پیمان صلح بستند. پس از آن او با فراغت خاطر به کار کشورداری و گسترش علم و تحقیق و تألیف پرداخت. پس از وی امامان زیدی یمن «قاسمی» نیز خوانده شدند و شهر شهاره مقر فرمانروایی امامان پس از او گردید. از تألیفات او کتاب الاعتصام در فقه است. قاسم در شهاره درگذشت (شرف‌الدین، 4 / 270-271).
18. المؤید بن قاسم بن محمد، پس از پدرش به امامت رسید. او چه در زمان پدر و چه پس از آن بارها با ترکان عثمانی جنگید و در بیرون راندن آنان از یمن نقش برجسته‌ای ایفا کرد (همانجا). چیزی بیش از این از احوال او دانسته نیست.
19. ابراهیم‌ بن محمد مؤیدی (د 1083 ق / 1672 م)، اصولی، متکلم، مورخ و فرمانروای زیدی. نسب او به امام عزالدین بن حسن می‌رسد. وی پس از مدتی فرمانروایی، به سود امام متوکل علی‌اللّٰه اسماعیل‌ بن قاسم کناره‌گیری کرد. از آثار اوست: الروض الحافل [فی] شرح الکافل در اصول فقه، شرح هدایة ‌الافکار، 3 جلد در فروع دین و الروض الباسم فی انساب آل الامام القاسم (شرف‌الدین، 4 / 233، 234).
20. المتوکل علی ‌اللّٰه اسماعیل‌ بن قاسم (1019-1087 ق / 1610-1676 م)، فقیه، متکلم، محقق، نویسنده و فرمانروای زیدی. زندگی و احوال سیاسی و اجتماعی و حتی علمی اسماعیل چندان روشن نیست. گفته شده است که او 23 سال حکومت کرد. در روزگار وی و فرزندش قلمرو حکومت طباطباییان زیدی در یمن گسترش یافت و از جنوب به تهامه و حضرموت کشیده شد. در آن سالها بار دیگر ترکان عثمانی از یمن بیرون رانده شدند (امین، حسن، 11 / 71) و شریف مکه از او فرمان می‌برد. گفته‌اند که در دوران حکومت او مردم در آسایش و امنیت می‌زیستند و از عدالت و رفاه برخوردار بودند. اسماعیل وقت خود را در تدبیر امور مملکت و تدریس و عبادت می‌گذراند. از تألیفات اوست: العقیدة الصحیحة و شرح آن، زیر عنوان المسائل المرتضاة الی جمیع القضاة، حاشیه بر المنهاج امام مهدی در اصول و رساله‌ای در طلاق ثلاث. وی در ضوران نزدیک شهر صنعا درگذشت (شوکانی، 1 / 146- 149).
از سدۀ 11 ق / 16 م فرمانروایی امامان زیدی دچار آشفتگی بیش‌تر و تبدیل به نوعی ملوک‌الطوایفی گردید. در این سده و پس از آن، حکومت اینان همواره با انقلابها و شورشهای بسیاری مواجه بود. این نافرمانیها از سوی قبایل و رقیبان سیاسی و محلی سر می‌زد، مانند قیام همدانیان و بنی‌حشیش و بنی‌حارث در 1102 ق / 1691 م و 1256 ق / 1840 م و شورش صنعا در 1260 ق / 1844 م و درگیری پیوسته میان اینان و بنی‌رسول و آل طاهر. گاه نیز افراد چندی از این خاندان با داعیۀ امامت و کسب قدرت سیاسی قیام می‌کردند و به رقابت سیاسی برمی‌خاستند، مانند ستیز میان مهدی صاحب مواهب و پسر عمویش منصور حسین بن قاسم از یک ‌سو و میان مهدی و متوکل قاسم بن حسین از سوی دیگر در سدۀ 13 ق / 19 م. از‌این‌رو، گاه چند امام همزمان در میان زیدیان فرمان می‌راندند. در 1269 ق / 1853 م فرمانروایی از آل قاسم بیرون رفت و منصور محمدبن عبدالله به قدرت رسید. در همین سده 5 امام همزمان در صنعا و پیرامون آن حکمرانی داشتند. این درگیری مستمر داخلی سبب آشفتگی امور و تجزیۀ قدرت سیاسی و اجتماعی حکومت زیدیان گردید و در نتیجه ترکان عثمانی که در 1045 ق / 1635 م به دست المؤید بیرون رانده شده بودند، در 1252 ق / 1836 م بار دیگر بر یمن چیره شدند و به فرمانروایی آل منصور پایان دادند. پس از چندی در 1307 ق / 1890 م امام منصور محمدبن یحیی حمیدالدین از این خاندان به امامت رسید. سلطۀ ترکان عثمانی تا پایان جنگ جهانی اول (1332-1337 ق / 1914- 1918 م) ادامه یافت و پس از فروپاشی آن در 1337 ق / 1918 م امام متوکل یحیی بن محمد حمیدالدین بر شمال و جنوب یمن نیز دست یافت. روزگار وی و فرزندش احمد به‌عنوان حکومت متوکلیان شناخته شده است که از 1332-1382 ق / 1914-1962 م ادامه یافت (امین، حسن، 11 / 72). طومار حکومت اینان با انقلاب یمن به رهبری عبدالله السلال و اعلام جمهوری در این کشور در 1962 م برای همیشه در نوردیده شد.
لین پول از کسان دیگری نیز یاد کرده است که از این سلسله در صعده و صنعا حکمرانی داشته‌اند، (طبقات سلاطین اسلام، 92-95)، اما از تاریخ حکومت آنان و نیز احوال و زندگیشان اطلاعی در دست نیست.

عالمان و فقیهان رسّی یمن

از اواخر سدۀ 2 ق / 8 م که فقیهان و عالمان طباطبایی رسی در یمن فرصت یافتند و حکومتی پایه‌گذاری کردند، دانشمندان، محققان، متکلمان، ادیبان و فقیهان بنامی در این سرزمین پدید آمدند که در درازای 12 سده عقاید، فقه، حدیث، کلام و فرهنگ شیعیان زیدی را رشد و توسعه دادند. افزون‌بر فقهای حکومتگرِ این طایفه، عالمان دیگری از پیروان این مذهب در یمن به بار آمدند که برخی از ایشان اینانند:
1. حسین بن بدرالدین بن محمد (582-662 ق / 1186-1264 م)، فقیه، اصولی، محدث، محقق و نویسنده و از سلالۀ امام یحیی الهادی است. در هجرۀ رغافه زاده شد و در همان جا درس خواند. از تألیفات اوست: شفاءالاوام فی احادیث الاحکام در علم حدیث؛ المدخل؛ الذریعة؛ التقریر، 6 جلد در فقه؛ غرة الافکار فی حرب البغاة الکفار؛ ینابیع النصیحة در اصول فقه و النظام (شرف‌الدین، 4 / 256). او در رغافه درگذشت.
2. حسین ‌بن محمدبن بدرالدین (د 663 ق / 1265 م)، فقیه و محدث. از امام یحیی الهادی نسب می‌برد. در هجرۀ رغافه زاده شد و در همان شهر رشد و کمال یافت و علوم اسلامی را فرا‌گرفت. شاگردان او از عالمان بنام یمن بودند (همانجا).
3. دهماء بنت یحیی بن مرتضی (د 837 ق / 1434 م)، فقیه، ادیب، شاعر و محقق. او خواهر امام مهدی احمدبن یحیی است. نزد برادر درس خواند و به مراتب عالی علمی رسید. با سید محمدبن ابی الفضایل ازدواج کرد. دهماء در شهر «ثلاء» زیست و به تحقیق و تألیف روزگار گذراند و در همان‌جا درگذشت. شرحی بر کتاب الأزهار برادرش احمد در 4 جلد نوشته است (همو، 4 / 258).
4. احمدبن صلاح شرفی (975-1055 ق / 1567-1645 م)، فقیه مورخ، محقق و نویسنده. نسب او به قاسم رسی می‌رسد. او را به علم، زهد و پارسایی ستوده‌اند. از تألیفات وی است: شرحی بر کتاب الأساس امام قاسم، شرحی بر کتاب الأزهار امام احمدبن یحیی در 4 جلد، شرحی بر کتاب البسامة سید صارم‌الدین بن وزیر با عنوان اللآلیء المضیئة در 3 جلد (همو، 4 / 242).
5. احمدبن محمدبن لقمان (د 1029 ق / 1620 م)، عالم، ادیب، فقیه، محقق و نویسنده. نسب او به امام مهدی احمدبن یحیی می‌رسد. وی از شاگردان سید احمد شرفی (احمدبن صلاح) بود. در مسجد جامع شهاره حوزۀ درسی داشت. او را تألیفات متعددی است از آن میان: شرح الاساس، شرح ‌الکافل در اصول فقه که در 1360 ق / 1941 م در صنعا چاپ شده است؛ شرح التهذیب تفتازانی در منطق؛ حاشیه بر الفصول اللؤلؤیة و شرحی بر المنهاج، تألیف امام مهدی احمدبن یحیی. وی در قلعۀ غمار در خولان شام درگذشت (همو، 4 / 243).
6. حسن بن احمد جلال (1014- 1048 ق / 1605- 1638 م) فقیه، عالم، محقق، نویسنده و شاعر. از احمد ناصر نسب می‌برد. در هجرۀ رغافه زاده شد و در صعده، شهاره و صنعا نزد عالمان بزرگ روزگارش دانش آموخت و خود از بنام‌ترین فقیهان عصر خود گشت و در دانشهای گوناگون مهارت یافت. او در روزگار المتوکل علی‌الله اسماعیل می‌زیست و نزد او اعتباری تام داشت. در پایان زندگی در «جراف»، یکی از روستاهای خوش آب و هوای پیرامون صنعایِ شمالی اقامت گزید و در همان‌جا مرد. دارای نوشته‌های بسیاری است از‌جمله: ضوء‌النّهار که شرح بر کتاب الازهار احمد بن یحیی است؛ شرح بر کتاب الفصول اللؤلؤیة سید صارم‌الدین بن الوزیر در اصول فقه؛ شرح بر مختصر المنتهی؛ شرح بر التهذیب در منطق؛ عصام ‌المتورعین در اصول دین؛ شرح بر کتاب القلائد احمدبن یحیی؛ حاشیه بر حاشیۀ سعد بر کشاف. اشعاری نیز دارد (همو، 4 / 249-250).
7. عبدالله بن احمد شرفی، عالم و مفسر قرآن. در سدۀ 11 ق / 16 م می‌زیست و از عالمان برجستۀ این قرن شمرده می‌شد. اوراست: المصابیح در تفسیر قرآن در 6 جلد (همو، 4 / 266).
8. عبداللّه بن عامر بن علی حسنی (د 1061 ق / 1651 م)، عالم، ادیب و شاعر. پسر‌عموی امام منصور قاسم بن محمد است. نمایندۀ حکومت وقت در ذیبین و وادعه بود. از تألیفات اوست: التصریح بالمذهب الصحیح، که گزیده‌ای از آرای وی و امام یحیی الهادی است. وی در هجرة (حموس) وطن گزید و در حوث درگذشت (همانجا).
9. ابراهیم بن محمدبن قاسم (د 1145 ق / 1732 م)، عالم، فقیه، مورخ و قاضی. نوۀ امام محمد (المؤید) بن قاسم بن محمد و از تاریخ‌نگاران یمن در سدۀ 12 ق / 18 م است. از اوست: طبقات الزیدیة که در 1134 ق / 1722 م نوشته است. وی مقام قضا را از سوی امام منصور علی به عهده داشت (همو، 4 / 233).

فقیهان و عالمان طباطبایی در مصر

چند تن از فرزندان و نوادگان قاسم رسّی و برخی از برادران وی یعنی حسن‌بن ابراهیم و احمدبن ابراهیم و فرزندان عبدالله بن ابراهیم به مصر رفتند و در آنجا ماندگار شدند (ابن عنبه، عمدة ‌الطالب،172، 176). اینان خاندان بزرگی در مصر پدید آوردند که چندین سده عالمان و فقیهان و گاه انقلابیون نام‌آوری از آن برخاستند. همواره یکی از افراد متنفذ طباطبایی، عنوان نقیب‌السادات داشت. از احوال همۀ این عالمان اطلاع کافی در دست نیست و از‌این‌رو شرح زندگی و نقش علمی و اجتماعی آنان دشوار می‌نماید. برخی از عالمان طباطبایی مصر به شرح زیرند:
1. احمدبن عبدالله بن ابراهیم طباطبا، عالم و انقلابی. به گفتۀ ابن اثیر (که او را احمدبن محمدبن عبدالله بن ابراهیم دانسته) وی در 255 ق / 869 م ــ و به گفتۀ ابن عنبه در 270 ق / 883 م ــ در دیار بین برقه و اسکندریۀ مصر با داعیۀ خلافت قیام کرد و پس از آن به صعید رفت و در آنجا پیروانش افزون شدند و کار او بالا گرفت. احمدبن طولون (220-270 ق / 835-883 م) سپاهیانی برای سرکوب او گسیل داشت. جنگ میان دو سپاه درگرفت که احمد در آن کشته شد و پیروانش پراکنده شدند (الکامل، 7 / 217؛ عمدة‌ الطالب، 172).
2. محمدبن اسماعیل بن قاسم رسّی معروف به شعرانی، عالم محدث و نقیب‌سادات طباطبایی مصر در سدۀ 3 ق / 9 م. پس از او فرزندش اسماعیل و پس از آن فرزند دیگرش احمد مقام نقابت را عهده‌دار بودند (ابن عنبه، همان، 175).
3. احمدبن محمدبن اسماعیل (281-345 ق / 894-956 م)، عالم، ادیب، شاعر و نقیب سادات طباطبایی مصر. از زندگی او چیزی دانسته نیست، اما معلوم است که در مصر درگذشته و در همان‌جا به خاک سپرده شده است. اشعاری از او در یتیمة‌الدهر ثعالبی و جاهای دیگر آمده است (ابن خلکان، 1 / 129-130). ابن نظیف سال وفات او را 346 ق / 957 م آورده است (ص 137).
4. ابوالبرکات هادی بن حسین بن محمد علوی رسّی، عالم و محدث (ابن ماکولا، 4 / 205 حاشیه).
5. ابوعبدالله حسن بن ابراهیم رسی (همانجا).
6. ابوابراهیم اسماعیل بن ابراهیم، از نوادگان حسن بن ابراهیم طباطباست که در 337 ق / 948 م در مصر درگذشت (ابن عنبه، عمدة ‌الطالب، 173).
7. ابوالحسن بن ابی محمد حسن بن علی ملقب به جمل، از نسل حسن بن ابراهیم طباطباست که در مصر زیست و در همان‌جا درگذشت (همانجا).
8. محمدبن احمدبن علی بن حسن بن ابراهیم طباطبا مشهور به محمد صوفی مصری، عالم و اهل تصوف (همانجا).
9. محمد شجاع بن احمدبن حسن بن طباطبا معروف به المستجد، بنیادگذار مستجدیۀ مصر است (همانجا).
10. محمدبن احمدبن حسن بن طباطبا معروف به محمدالرئیس (همانجا).
11. ابوالحسن علی بن محمد صوفی، از نسل احمدبن حسن و بنیادگذار سلسلۀ کرکی در مصر (همانجا).
12. علی‌بن محمدبن موسی معروف به ابن بنت فرعه، از نوادگان قاسم رسی است (ابن عنبه، همان، 181).
13. ابومحمد عبدالله بن احمد بن علی بن حسن بن ابراهیم طباطبا (286- 348 ق / 899- 959 م)، از عالمان و ثروتمندان بنام طباطباییان مصر است. در حجاز زاده شد و سپس به مصر رفت و در همان‌جا زیست و درگذشت. به سخاوت و گشاده‌دستی شهره بود (ابن خلکان، 3 / 81؛ ابن دواداری، 1(6) / 145-146).
14. ابوالحسن علی ‌بن حسن بن ابراهیم طباطبا.
15. محمد بن احمد بن علی (همانجا).
16. محمدبن طاهر بن علی‌بن احمد، از بزرگان خاندان طباطبا و از محدثان بنام است (همانجا).
17. حسن بن عبدالله بن محمدبن قاسم (همانجا).