اسکندریه، کتابخانه

تاکنون دربارۀ اینکه در جریان این آتش‌سوزی چه بر سر کتابخانه رفت، پژوهش جامع و مفصلی انجام نشده است و بیشتر پژوهشگرانی هم که در این باره اظهار نظر کرده‌اند، چندان بی‌طرف نبوده‌اند. برای نمونه، رُلف ــ مصحح کتاب آمیانوس ــ معتقد است که دربارۀ ویرانی ناشی از اقدام سزار بسیار بزرگ‌نمایی شده است، زیرا استرابن، که 23 سال پس‌از این حمله به اسکندریه رفته بود، موزه را سالم دیده بود (رلف، 302-303). همچنین بر پایۀ شواهد تاریخی، در 272م به روزگار آورلیانوس، امپراتور روم (270-275م)، در جریان بازپس‌گیری اسکندریه از زِنوبیا ــ ملکۀ پالمیرا که در 269م مصر را تصرف کرده بود ــ یک بار دیگر بیشترِ ارگ سلطنتی و ازجمله کتابخانۀ اسکندریه در آتش سوخت (وایس، 109؛ دلیا، 1463؛ روسو، 241). برخی پژوهشگران از این رویداد به‌عنوان پایان‌دهندۀ کار این کتابخانه یاد کرده‌اند (مثلاً کسن، 47). اما سومین کتاب‌سوزی در اسکندریه در نتیجۀ تعصبات مذهبی مسیحیان در پایان سدۀ 4م روی داد. در آن زمان، تئودُسیوس یکم، امپراتور روم (379-395م)، با تأیید تِئوفیلوسِ اسکندرانی، بَطریَرک (پاتریارک) اسکندریه، فرمان داد تا همۀ معابد کافران (در واقع: پرستشگاههای غیر مسیحی) را در سراسر امپراتوری نابود کنند. در نتیجۀ این کار، بسیاری از پرستشگاهها، همچون معبد دِلفی در یونان و معبد سراپیوم اسکندریه، نابود شدند و کتابخانۀ سراپیوم نیز به همین سرنوشت دچار شد (تیم، 510؛ روسو، همان‌جا؛ مکنزی، 108).
از 1650م و پس‌ازآنکه ادوارد پوکاک کتاب تاریخ مختصر الدول ابن‌عبری را به لاتین ترجمه، و منتشر کرد، داستانی دربارۀ سوزانده شدن شمار بسیاری کتاب در اسکندریه به‌دست سپاهیان عربِ زیر فرمان عمرو عاص، به‌ناگاه در میان پژوهشگران شهرت یافت. نخستین راوی این داستان، که البته در ضمن زندگینامۀ یوهانِس فیلوپونوس (گراماتیکوس) ــ یا یحیى نحویِ اسکندرانی ــ آمده است، علی بن یوسف قفطی است. قفطی در تاریخ الحکماء، پس از ذکر شمه‌ای از احوال یوحنا، آورده است: «... یحیى تا روزگار گشوده شدن مصر و اسکندریه به‌دست عمرو عاص بزیست. او روزی بر عَمرو وارد شد. عمرو که از جایگاه و منزلت یحیى در علم بسیار شنیده بود، او را برجای خویش نشاند و از مباحث فلسفه و منطق چیزهایی از او شنید که هرگز به گوش عرب نخورده بود. عمرو، که مردی خردمند، نیکوتأمل و خوش‌فکر بود، ملازمت یحیى کرد و از او مفارقت نمی‌کرد، تا آنکه یحیى روزی او را گفت: تو بر همۀ درآمدهای اسکندریه دست یافته‌ای و بر هر مال و خواسته‌ای مهری زده‌ای؛ به آنچه تو و یارانت را از آن نفعی است، معارض نمی‌شویم، اما آنچه شما را در آن سودی نیست، ما بدان اولى و احق خواهیم بود. خوب است بفرمایید دست از ضبط آن بردارند. عمرو در پاسخ گفت: چه چیز است آنچه تو بدان محتاجی و در کار داری؟ گفت: کتب حکمت که خزاین ملوکیه است ... و ما به آن محتاجیم و شما را در آن نفعی نه! (قفطی در ضمن این ماجرا به بنیاد‌گذاری این کتابخانه در روزگار بطلمیوس دوم، فیلادلفوس، و به سرپرستی فردی به نام زمریه(؟) اشاره می‌کند که ابن‌عبری آن را حذف کرده است). عمرو در پاسخ گفت که مرا ممکن نیست دربارۀ آنها حکمی کنم، مگر پس‌از کسب تکلیف از خلیفه. پس ماجرا را به عمر بن خطاب نوشت و پس‌از چندی، پاسخ خلیفه چنین رسید: در باب کتبی که ذکر کرده بودی، اگر آنچه در آن کتب است، موافق است با آنچه کتاب الله بر آن مشتمل است، پس کتاب خدای سبحانه ما را از آن بی‌نیاز دارد؛ و اگر مضامین آن کتبْ مخالف است با آنچه در کتاب الٰهی است، ما را حاجتی به آنها نیست و باید که در اعدام آنها بکوشی. پس عمرو عاص کتابها را میان گرمابه‌داران شهر تقسیم کرد و این گرمابه‌ها شش ماه با گرمای حاصل از سوختن کتابها کار کردند!» (قفطی، تاریخ الحکماء، 354-357؛ همو، تاریخ الحکماء (ترجمۀ ...)، 483-485؛ ابن‌عبری، 175-176؛ نیز نک‍ : ابن‌عبری، 170-171؛ جوزف، 335-338). 
عبدالطیف بغدادی نیز در کتاب الافادة و الاعتبار که در واقع، روزنامۀ سفر وی به مصر است، هنگام اشاره به ستون معروف به سواری (عمود السواری)، که در اسکندریه دیده بود، گفته است: گرداگرد آن بقایای ستونهایی را دیدم، برخی سالم و برخی شکسته، که از حالت آنها معلوم می‌شد که آنجا زمانی مسقف بوده است و این ستونها آن سقف را تحمل می‌کرده‌اند و بر این ستون رواقی قبه‌ای بوده است و چنان دیدم که این محل همان رواقی است که ارسطو و سپس پیروانش در آن به تدریس مشغول بوده‌اند و همان دارالعلمی است که اسکندر هنگام پایه‌ریزی شالودۀ شهر، بنیاد کرد و در آن کتابخانه‌ای بود که عمرو عاص به فرمان عمر، آن را بسوخت (عبدالطیف، 28). 
در هر دو روایت قفطی و عبداللطیف بغدادی اشکالات واضح بسیار به‌چشم می‌خورد. نخست آنکه در روایت قفطی، همان اشتباه مشهور تاریخ‌نگاران مسلمان، که می‌پنداشتند یوحنای نحوی صدر اسلام را درک کرده است، به‌چشم می‌خورد. اشکال فاحش روایت عبداللطیف بغدادی نیز آن است که ارسطو چند سالی پس‌از تأسیس اسکندریه درگذشت و هرگز بدان شهر نرفت، چه رسد به آنکه در آنجا به تدریس مشغول شود. این داستان، به‌ویژه ازآن‌رو که دامان متعصبان مسیحی را از ننگ سوزاندن کتابخانۀ اسطوره‌ای جهان باستان پاک می‌کرد، بسیار موافق طبع برخی نویسندگان اروپایی افتاد و خیلی زود شهرت یافت. اما دیری نپایید که برخی پژوهشگران غربی دربارۀ درستی آن به تردید افتاند که احتمالاً پدرْ اوزِب رُنُدو (1646-1720م)، کشیش و خاورشناس نامدار فرانسوی، نخستین آنها بود. وی در 1713م، هنگام انتشار کتاب «تاریخ بطریرکهای اسکندریه» که در واقع، ترجمۀ لاتین متن عربی تاریخ البطارکة كنيسة الاسكندرية القبطية (یا سیر الآباء البطارکة)، نوشتۀ سـاویرُس الاشمـونَین ــ مشهـور بـه ابـن‌المقفع ــ (د 987م) را دربرداشت، در درستی این روایت تردید کرد (رُنُدو، 169-170). 
بعدها ادوارد گیبِن، بر این روایت دو اشکال وارد ساخت: نخست آنکه روایت ابن‌عبری به 6 سده پس‌از روزگار فتح مصر مربوط می‌شود، و دیگر آنکه چنین رفتاری با آنچه ما از آموزه‌های مسلمانان می‌دانیم، دوگانگی دارد (گیبن، 336-338). پس‌ازآن نیز بسیاری از پژوهشگران، به‌ویژه با تأکید بر رویدادهای روزگار یولیوس سزار، آورلیانوس و تئودُسیوس، تأکید کرده‌اند که در روزگار گشوده شدن اسکندریه به‌دست مسلمانان، اصولاً کتابخانۀ مهمی در این شهر برجای نبوده است که عربها بتوانند از محل سوزاندن کتابهای آن، شش ماه سوخت گرمابه‌های شهر را تأمین کنند. با این همه، برخی نویسندگان غربی گاه با مقایسۀ این داستان با برخی ویرانگریهای عربها، به‌ویژه در هنگام حمله به ایران، همچنان بر اینکه آنان این کتابخانه را سوزانده‌اند، تأکید می‌کنند (مثلاً پلاسترون، 42-44)؛ به‌ویژه کانفورا در کتاب «کتابخانۀ ناپدیدشده»، حتى به گیبن می‌تازد. به نظر وی، گیبن می‌خواهد عربها را تبرئه کند و همۀ گناهان را بر دوش یولیوس سزار و از آن بالاتر، بطریرک تئوفیلوس بیندازد که گیبن او را دشمن صلح و دانش، و ویران‌کنندۀ سراپیوم می‌شمارد (کانفورا، 111-112). به‌نظر کانفورا، آولوس گلیوس در روایتی که پیش‌تر نقل شد، هیچ اشارۀ مستقیمی بر وجود کتابخانه در اسکندریه ندارد و تنها به وجود کتابخانه در آتن اشاره می‌کند. او با تأکید بر به‌کار رفتن عبارت «توسط نیروهای کمکی» در متن نقل‌شده، می‌افزاید که در این نبرد، سزار را سربازان میثریداتِسِ پِرگامونی یاری می‌کردند (pp. 124-125) و بدین‌سان، این نویسندۀ ایتالیایی گناه سوزاندن کتابخانه را از دوش نیاکان رومی خود برداشته، و بر گردن سربازان یونانی انداخته است. 
نویسندگان دیگری نیز کوشیده‌اند که این آتش‌سوزی را به هر زمانی جز روزگار سزار نسبت دهند و مثلاً تأکید کنند که در جریان آتش‌سوزیِ زمان او، تنها یک انبار کالا در بندر سوخت و کتابخانه نخستین بار در روزگار آورلیانوس ویران شد (همو، 68-70, 195؛ نیز روسو، 234). 
از سال 2001م، با همکاری یونسکو، در محل احتمالی کتابخانۀ سلطنتی اسکندریه، کتابخانه‌ای نو بنیاد نهاده شده است. این کتابخانه قرار است به‌عنوان یک کتابخانۀ پژوهشیِ عمومی با تمرکز بر تمدن مصر، روزگار باستان و سده‌های میانه، خدماتی ارائه دهد(تو، 2). ورودی اصلی این کتابخانه به تندیسی از دمتریوسِ فالِرومی آراسته شده است. 

مآخذ

ابن‌عبری، تاریخ مختصر الدول، به‌کوشش انطون صالحانی، بیروت، 1890م؛ همو، لمع من اخبار العرب (نک‍ : مل‍ ، ابن‌عبری)؛ عبدالطیف بغدادی، الافادة و الاعتبار فی الامور المشاهدة و الحوادث المعاینة بأرض مصر، مطبعة وادی النیل، مصر، 1286ق؛ قفطی، علی بن یوسف، تاریخ الحکماء، تلخیص زوزنی، به‌کوشش یولیوس لیپرت، لایپزیگ، 1903م؛ همان، ترجمۀ کهن فارسی از مترجمی ناشناس، به‌کوشش بهین دارایی، تهران، 1347ش؛ نیز: 

Abrahams, I., «Recent Criticism of the Letter of Aristeas», The Jewish Quarterly Review, 1902, vol. XIV, no. 2; Ammianus Marcellinus, Ammianus Marcellinus, tr. J. C. Rolfe, ed. E. H. Warmington, LCL, London/ Cambridge(MA), 1935-1939, vol. II; Bagnall, R. S., «Alexandria: Library of Dreams», Proceedings of the American Philosophical Society, 2002, vol. CXLVI, no. 4; Bar Hebraeus, Specimen historiae arabum..., tr. E. Pocock, ed. J. White, Oxford, 1806; Battistoni, F., «The Ancient Pinakes from Tauromenion, Some New Readings», Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik, 2006, vol. LCVII; Blum, R., Kallimachos: The Alexandrian Library and the Origins of Bibliography, tr. H. H. Wellish, Madison (WI), 1991; Canfora, L., The Vanished Library, tr. M. Ryle, Berkley/ Los Angeles, 1989; Casson, L., Libraries in the Ancient World, New Haven / London, 2001; Charles, R., «Hybridity and the Letter of Aristeas», Journal for the Study of Judaism, 2009, vol. XL, no. 2; Cohen, N., G., «The Names of the Translators in the Letter of Aristeas: A Study in the Dynamics of Cultural Transition», ibid., 1984, vol. XV, nos. 1 & 2; Collins, N. L., The Library in Alexandria and the Bible in Greek, Leiden etc., 2000; Delia, D., «From Romance to Rhetoric: The Alexandrian Library in Classical and Islamic Traditions», The American Historical Review, 1992, vol. XCVII, no. 5; Dicks, D. R., «Eratosthenes», DSB, vol. I; Dio, Roman History, tr. E. Cary, ed. T. E. Page, LCL, London/ Cambridge (MA), 1914-1927, vol. IV; Fantuzzi, M. & R. Hunter, Tradition and Innovation in Hellenistic Poetry, Cambridge etc., 2004; Findlay, J., «The Priestly Ideology of the Septuagint Translator of Numbers 16-17», Journal for the Study of the Old Testament, 2006, vol. XXX, no. 4; Fernández Marcos, N., «review of: The Library in Alexandria and the Bible in Greek», Journal for the Study of Judaism, 2002, vol. XXXIII, no. 1; Gellius, Aulus, The Attic Nights, tr. J. C. Rolfe, ed. E. H. Warmington, LCL, London/ Cambridge (MA), 1927, vol. II; Gibbon, E., The History of the Decline and Fall of the Roman Empire, London, 1887, vol. VI; Gooding, D. W., «Aristeas and Septuagint Origins: A Review of Recent Studies», Vetus Testamentum, 1963, vol. XIII, no. 1; Gow, J., «Science», A Companion to Greek Studies, ed. L. Whibley, Cambridge, 1916; Hacham, N., «The Letter of Aristeas: A New Exodus Story?», Journal for the Study of Judaism, 2005, vol. XXXVI, no. 1; Heller-Roazen, D., «Tradition's Destruction: On the Library of Alexandria», October, vol. C (Spring 2002); Hicks, R. D., «Chronology», A Companion to Greek Studies, ed. L. Whibley, Cambridge, 1916; Honigman, S., The Septuagint and Homeric Scholarship in Alexandria, London / New York, 2003; Houston, G. W., «Tiberius and the Libraries: Public Book Collections and Library Buildings in the Early Roman Empire», Libraries & the Cultural Record, 2008, vol. XLIII, no. 3; Isidore of Seville, The Etymologies, ed. & tr. S. A. Barney et al., Cambridge/ New York, 2006; James, M. R., «Books and Writing», A Companion to the Greek Studies, ed. L. Whibley, Cambridge, 1916; Jebb, R. C., «Literature», ibid.; Joseph, I., «Bar Hebraeus and the Alexandrian Library», The American Journal of Semitic Languages and Literatures, 1911, vol. XXVII, no. 4; Kahn, D., «Some Remarks on the Foreign Policy of Psammetichus II in the Levant (595-589 B.C.)», Journal of Egyptian History, 2008, vol. I, no. 1; Kamesar, A., «review of: Kallimachos: The Alexandrian Library and the Origins of Bibliography», Journal of the American Oriental Society, 1994, vol. CXIV, no. 1; Kovelman, A., Between Alexandria and Jerusalem : The Dynamic of Jewish and Hellenic Culture, Leiden/ Boston, 2005; Longrigg, J., Greek Rational Medicine, London/ New York, 1993; McKenzie, J. S. et al., «Reconstructing the Serapeum in Alexandria from the Archaeological Evidence», The Journal of Roman Studies, 2004, vol. XCIV; Murray, O., «Aristeas and Ptolemaic Kingship», Journal of Theological Studies, 1967, vol. XVIII, no. 2; Nutton, V., Ancient Medicine, London / New York, 2004; Plutarch, «Caesar», Lives, tr. B. Perrin, ed. E. H. Warmington & G. P. Goold, LCL, London / Cambridge (MA), 1914-1926, vol. VII; Polastron, L. X., Books On Fire : The Destruction Of Libraries Throughout History, tr. J. E. Graham, Rochester (VT), 2007; Renaudot, E., Historia patriarcharum alexandrinorum jacobitarum, Paris, 1713; Rolfe, J. C., notes on Ammianus Marcellinus (vide: Ammianus Marcellinus); Ruprecht, L. A., «review of: The Legend of the Septuagint: From Classical Antiquity to Today», Journal of the American Academy of Religion, 2008, vol. LXXVI, no. 1; Russo, L., The Forgotten Revolution, tr. S. Levy, Berlin etc., 2004; Sandys, J., «History of Scholarship», A Companion to Greek Studies, ed. L. Whibley, Cambridge, 1916; Seneca, «De tranquillitate animi», Moral Essays, tr. J. W. Basore, ed. E. H. Warmington & G. P. Goold, LCL, London/ Cambridge (MA), 1928-1935, vol. II; Sharrock, A. & R. Ash, Fifty Key Classical Authors, London/ New York, 2002; Shera, J. H., «review of: The Alexandrian Library: Glory of the Hellenic World», The Library Quarterly, 1953, vol. XXIII, no. 2; Slater, W. J., «Aristophanes of Byzantium on the Pinakes of Callimachus», Phoenix, 1976, vol. XXX, no. 3; id., «review of: Untersuchungen zur textkritischen Methode des Zenodotus von Ephesos», The Classical Review (New S.), 1979, vol. XXIX, no. 1; Tarn, W. W., «Ptolemy II», The Journal of Egyptian Archaeology, 1928, vol. XIV, nos. 3&4; Tcherikover, V., «The Ideology of the Letter of Aristeas», The Harvard Theological Review, 1958, vol. LI, no. 2; Tertullian, Apology... (along with De Spectaculis & Minucius Felix’s Octavius), tr. T. R. Glover, LCL, London/ Cambridge (MA), 1931; The Letter of Aristeas, tr. H. St. J. Thackeray, London, 1904; Thiem, J., «The Great Library of Alexandria Burnt: Towards the History of a Symbol», Journal of the History of Ideas, 1979, vol. XL, no. 4; Too, Y. L., The Idea of the Library in the Ancient World, Oxford/ New York, 2010; Wace, A. J. B., «Recent Ptolemaic Finds in Egypt: Alexandria», The Journal of Hellenic Studies, 1945, vol. LXV; Witty, F. J., «The Other Pinakes and Reference Works of Callimachus», The Library Quarterly, 1973, vol. XLIII, no. 3; id., «The Pínakes of Callimachus», The Library Quarterly, 1958, vol. XXVIII, no. 2. 
یونس کرامتی