استراباد

‌شهر دارای کوچه‌های سنگ‌فرش بود. خانه‌ها با دیوارهایی از خشت خام یا گل، و سقف آنها غالباً از سفال قرمز رنگ بود. بازار شهر نسبتاً بزرگ بود و مغازه‌های بسیار داشت. مقر حاکم در ارگ، واقع در جنوب شرقی شهر، قرار داشت (برای آگاهی بیشتر، نک‍ : فریزر، همان‌جا؛ بارنز، 85-86؛ بروگش، همان‌جا؛ کرزن 470-472). برپایۀ کتیبه‌ها و وقف‌نامه‌های موجود، آب آشامیدنی استراباد از آب‌انبارها و قنات تأمین می‌شد (رابینو، 275-277، 281-284؛ دربارۀ بناهای شهر در 1321ق، نک‍ : قورخانچی، 22-26؛ دربارۀ خیابانها، تلگراف‌خانه، کنسولگریها، نک‍ : مقصودلو، 1/ 345، 363، 389). در آغاز سدۀ 14ش هنوز خندق و حصار شهر برجای بود، اما اندکی بعد خندق پر، و حصار تخریب شد (شوقی، 135).

مآخذ

ابن‌اثیر، الکامل؛ ابن‌اسفندیار، تاریخ طبرستان؛ ابن‌حوقل، محمد، صورة‌الارض، به‌کوشش یوهانس هندریک کرامرس، لیدن، 1939م، ج 2؛ ابوبکر طهرانی، دیار بکریه، به‌کوشش نجاتی لوغال و فاروق سومر، آنکارا، 1962م؛ ابوالحسن گلستانه، مجمل‌التواریخ، به‌کوشش محمد مدرس رضوی، تهران، 1344ش؛ ابوالحسن مستوفی، گلشن مراد، به‌کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، 1369ش؛ ابوالفدا، اسماعیل، تقویم البلدان، به‌کوشش رنو و دوسلان، پاریس، 1840م؛ آرونوا، ماریانا رونبوونا و کلارا زارماییرونا اشرافیان، دولت نادرشاه افشار، ترجمۀ حمید امین، تهران، 1352ش؛ «از ابتدای آل باوند دوم نوبت»، همراه تاریخ طبرستان ابن‌اسفندیار (نک‍ : هم‍ ، ابن‌اسفندیار)؛ استرابادی، جهانگشای نادری؛ اسکندربیک منشی، عالم‌آرای عباسی؛ اصطخری، ابراهیم بن محمد، المسالک و الممالک، به‌کوشش دخویه، لیدن، 1927م؛ اعتمادالسلطنه، مرآة‌البلدان؛ امبرسز، نیکلاس نیکلاس و چارلز پیتر ملویل، تاریخ زمین لرزه‌های ایران، ترجمۀ ابوالحسن رده، تهران، 1370ش؛ اوار، کلمان امبو (ض: کلمان هوار)، ایران و تمدن ایرانی، ترجمۀ حسن انوشه، تهران، 1363ش؛ اولیاء‌الله آملی، محمد بن حسن، تاریخ رویان، به‌کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1348ش؛ ایران و جنگ جهانی اول، به‌کوشش کاوه بیات، سازمان اسناد ملی ایران، تهران، بی‌تا؛ بارنز، الکس، سفرنامه، ترجمۀ حسن سلطانی فر، مشهد، 1366ش؛ بروگش، هاینریش، سفری به دربار سلطان صاحبقران، ترجمۀ محمد حسین کردبچه، تهران، 1367ش، ج 2؛ بیرونی، ابوریحان، القانون المسعودی، حیدرآباد دکن، 1374ق/ 1955م، ج 2؛ بیهقی، ابوالفضل محمد، تاریخ بیهقی، به‌کوشش خلیل خطیب رهبر، تهران، 1368ش، ج 2؛ تاریخ سیستان؛ تاورنیه، ژان باتیست، سفرنامه، ترجمۀ ابوتراب نوری، تهران، 1336ش؛ جرفادقانی، ناصح بن ظفر، ترجمۀ تاریخ یمینی (اثر محمد بن عبدالجبار عتبی)، به‌کوشش جعفر شعار، تهران، 1357ش؛ جوینی، تاریخ جهانگشای، ج 2؛ حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، پنج رسالۀ تاریخی دربارۀ حوادث دوران امیرتیمور گورکان، به‌کوشش فلکس تاوئر (ض: فلکس تاور)، پراگ، 1959م؛ همو، زبدة‌التواریخ، به‌کوشش کمال حاج سید جوادی، تهران، 1372ش، ج 1؛ حدودالعالم؛ حکیم، محمدتقی، گنج دانش (جغرافیای تاریخی شهرهای ایران)، به‌کوشش محمدعلی صوتی و جمشید کیان‌فر، تهران، 1366ش؛ خواندمیر، حبیب السیر؛ همو، مآثرالملوک، به‌کوشش میرهاشم محدث، تهران، 1372ش؛ «در ابتدای دولت آل وشمگیر و آل بویه و مدت استیلای ایشان بر طبرستان»، همراه تاریخ طبرستان ابن‌اسفندیار (نک‍ : هم‍ ، ابن‌اسفندیار)؛ دلاواله، پیترو، سفرنامه، ترجمۀ شعاع‌الدین شفا، تهران، 1348ش؛ دمرگان، ژاک، هیئت علمی فرانسه در ایران، ترجمۀ کاظم ودیعی، تبریز، 1338ش، ج 1؛ دمشقی، محمد بن ابی‌طالب، نخبة الدهر، به‌کوشش آگوست مرن، لایپزیگ، 1923م؛ دیاکونف، ایگور میخاییلوویچ، تاریخ ماد، ترجمۀ کریم کشاورز، تهران، 1345ش؛ ذبیحی، مسیح و منوچهر ستوده، از آستارا تا استارباد، تهران، 1354ش، ج 6؛ رابینو، یاسنت لویی، سفرنامۀ مازندران و استراباد، ترجمۀ غلامعلی وحید مازندرانی، تهران، 1343ش؛ رشیدالدین فضل‌الله، جامع‌التواریخ؛ روملو، حسن، احسن التواریخ، به‌کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1349ش؛ ساروی، محمد فتح‌الله، تاریخ محمدی، به‌کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، 1371ش؛ شرف‌الدین علی یزدی، ظفرنامه، به‌کوشش عصام‌الدین اورونبایف، تاشکند، 1972م؛ شوقی، عباس، «گرگان (استراباد)»، جهان نو، 1325ش، س1، شم‍ 4؛ طبری، تاریخ، ج 9؛ عالم‌آرای شاه اسماعیل، به‌کوشش اصغر منتظر صاحب، تهران، 1349ش؛ عالم‌آرای شاه طهماسب، به‌کوشش ایرج افشار، تهران، 1370ش؛ عالم‌آرای صفوی، به‌کوشش یدالله شکری، تهران، 1350ش؛ عبدالرزاق سمرقندی، مطلع سعدین و مجمع بحریـن، بـه‌کوشش عبدالحسین نـوایی، تهران، 1353ش؛ غفاری قزوینی، احمد بن محمد، تاریخ جهان آرا، به‌کوشش محمد قزوینی، تهران، 1343ش؛ قاضی احمد قمی، خلاصة التواریخ، ج 1؛ قفس اوغلی، ابراهیم، تاریخ دولت خوارزمشاهیان، ترجمۀ داوود اصفهانیان، تهران، 1367ش؛ قورخانچی، محمدعلی، «نخبۀ سیفیه»، همراه استرابادنامه، به‌کوشش مسیح ذبیحی، تهران، 1348ش؛ کرزن، جرج ناتانیل، ایران و قضیۀ ایران، ترجمۀ غلامعلی وحید مازندرانی، تهران، 1349ش، ج1؛ گردیزی، عبدالحی بن ضحاک، زین الاخبار، به‌کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، 1363ش؛ لمتن، ان کاترین، سیری در تاریخ ایران بعد از اسلام، ترجمۀ یعقوب آژند، تهران، 1363ش؛ مجموعۀ عهدنامه‌های تاریخی ایران، به‌کوشش غلامعلی وحید مازندرانی، تهران، 1349ش؛ محمد کاظم مروی، عالم آرای نادری، به‌کوشش محمدامین ریاحی، تهران، 1364ش؛ محمد معصوم اصفهانی، خلاصة السیر، تهران، 1368ش؛ مرعشی، ظهیرالدین، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، به‌کوشش برنارد دارن، تهران، 1363ش؛ مقدسی، محمد بن احمد، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، به‌کوشش دخویه، لیدن، 1906م؛ مقصودلو، حسینقلی، مخابرات استراباد، به‌کوشش ایرج افشار و محمد رسول دریاگشت، تهران، 1363ش؛ مکنزی، چارلز فرانسیس، سفرنامۀ شمال، ترجمۀ منصوره اتحادیه، تهران، 1359ش؛ ملگونف، گریگوری والریانوویچ، سفرنامه به سواحل جنوبی دریای خزر، ترجمۀ مسعود گلزاری، تهران، 1364ش؛ منجم یزدی، محمد، تاریخ عباسی، به‌کوشش سیف‌الله وحیدنیا، تهران، 1366ش؛ میرخواند، محمد بن خاوندشاه، خلاصۀ روضة الصفا، به‌کوشش عباس زریاب، تهران، 1373ش؛ میرزا ابراهیم، سفرنامۀ استراباد و مازندران و گیلان...، به‌کوشش مسعود گلزاری، تهران، 1355ش؛ نامی اصفهانی، محمدصادق، تاریخ گیتی‌گشا، به‌کوشش سعید نفیسی، تهران، 1363ش؛ نظام الدین شامی، ظفرنامه، به‌کوشش محمد پناهی سمنانی، تهران، 1363ش؛ «نفوس استراباد»، گرگان نامه، به‌کوشش مسیح ذبیحی، تهران، 1348ش؛ واله اصفهانی، محمدیوسف، خلد برین، به‌کوشش میرهاشم محدث، تهران، 1372ش؛ وحید قزوینی، محمدطاهر، عباس نامه، به‌کوشش ابراهیم دهگان، اراک، 1329ش؛ هدایت، رضا‌قلی، فهرس التواریخ، به‌کوشش عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدث، تهران، 1373ش، ج 8؛ همو، تاریخ روضة الصفای ناصری، همراه تاریخ روضة الصفای میرخواند (چ انتشارات مرکزی، خیام، پیروز)، تهران، 1338-1339ش؛ هنوی، جونز، زندگی نادرشاه، ترجمۀ اسماعیل دولتشاهی، تهران، 1365ش؛ یاقوت، المشترک، به‌کوشش ووستنفلد، گوتینگن، 1846م؛ نیز:

Arrian, The Life of Alexander the Great, tr. A. de Sèlincourt, Penguin Books, London, nd.; Bivar, A. D. H., «The Political History of Iran Under the Arsacids», CHI, vol. III (1); Dorn, B., Caspia, Bandar-Anzali, 1980; Fraser, J. B., Travels and Adventures in the Persian Provinces, London, 1826; Frye, R. N., The History of Ancient Iran, München, 1984; id., «The Sāmānids», CHI, vol. IV; MacGregor, Ch. M., Narrative of a Journey Through the Province of Khorassan, London, 1879, vol. II; Madelung, W., «The Minor Dynasties of Northern Iran», CHI, vol. IV; Miles, G. C., «Numismatics», ibid., vol. IV; Roemer, H. R., «The Safavid Period», ibid., vol. VI; Zambaur, E., Manuel de généalogie et de chronologie, Hanover, 1927. 
جواد نیستانی (دبا)