اصفهان، مسجد جامع

اشاره به تعمیر و تزیین مسجد جامع در دوران شاه طهماسب اول، شاه عباس دوم، شاه سلیمان و شاه سلطان حسین شده است. به عنوان مثال بر قسمت فوقانی 3 دیوار داخلی ایوان جنوبی، یك كتیبۀ كاشی‌كاری به خط ثلث با تركیبی از كلمات و عبارات فارسی و عربی به خط كمال‌الدین حسین حافظ هروی از تعمیرات و تزییناتی یاد می‌كند كه در زمان سلطنت شاه طهماسب اول به اهتمام زنی نیكوكار (آغا سلطان) و تصدی شخص خیری به نام محمد اصفهانی در مسجد انجام شد و در 938 ق / 1532 م پایان یافت (هنرفر، گنجینه، 91-94، 102). یك كتیبۀ دیگر نیز بر هلال داخل طاق این ایوان وجود دارد كه مشتمل بر ا¸یۀ اول تا آخر آیۀ 8 سورۀ اسراء و مورخ همین سال است (همان، 95-96). كتیبۀ دیگری كه قاب ایوان جنوبی را بر نمای آن به طرف صحن تشكیل می‌دهد، در زمان شاه طهماسب نصب شده، و حاوی 21 آیۀ اول سورۀ فتح بوده است. در زمان شاه عباس دوم كتیبۀ افقی این قاب شامل آیات 8 تا 16 سورۀ مذكور با كتیبۀ دیگری، این بار از نوع تاریخی، به نام این پادشاه و مورخ 1070 ق / 1660 م تعویض می‌گردد. این نوشته حاكی از بازسازی و تعمیر و تزیین مسجد است كه به دستور شاه عباس دوم و به پیروی از اقدامات زمان شاه طهماسب در آنجا انجام یافته است (همان، 97؛ گدار، همان، I(2) / 263).
محراب مرمر واقع بر جبهۀ جنوبی ایوان شرقی بر طبق كتیبۀ آن در 992 ق / 1584 م ساخته شده است. كتیبۀ كاشی‌كاری داخل ایوان بر حاشیۀ زیرین مقرنسها مورخ 1093 ق / 1682 م از تعمیر این بنای قدیمی به وسیلۀ شاه سلیمان صفوی حكایت می‌كند (هنرفر، همان، 133-134). احتمالاً پوشش داخلی ایوان در زمان شاه سلیمان كلاً تغییر می‌كند و به صورت مقرنس‌كاری در ابعاد كوچك‌تر بازسازی می‌شود. قسمت اعظم طاق مقرنس این ایوان در وضع كنونی از بازسازیهایی است كه به دنبال مرمت پوشش فرو ریختۀ این ایوان در حدود سال 1326 ش / 1947 م انجام گرفته است (گالدیری، اصفهان، III / 44, 50). اقداماتی نیز برای زیباسازی ظاهری ایوان شرقی احتمالاً در زمان شاه سلطان حسین صفوی صورت می‌گیرد. در این مرحله بخش مهمی از دیواره‌های داخلی ایوان ــ كه مثل تمام نماهای داخلی آجری مسجد در اواخر قرن 8 یا اوایل قرن 9 ق با یك لایه گچ پوشیده شده بود ــ با یك لایه گچ جدید كه بر روی آن نقش آجركاری ظریفی طراحی شده است، اندود می‌گردد (همان، III / 42, 65).
همان‌گونه كه قبلاً به آن اشاره شد، در اواخر دورۀ صفوی در ارتفاع میانی راهروهای طرفین این ایوان یك طاق تخت زده می‌شود و فضای راهرو را در مقطع عمودی آن به دو قسمت تقسیم می‌كند (همان، III / 54). از طرف دیگر به منظور ایجاد فضای بیشتر برای اجتماعات در بخشی از شبستان مسجد واقع در جنب راهرو جنوبی ایوان شرقی طاق و چشمه‌های این قسمت تخریب می‌شوند و ستونهای آن قطع می‌گردند (همانجا). چندین كتیبه با تاریخ 1112 ق / 1700 م مربوط به زمان شاه سلطان حسین در ایوان غربی وجود دارد كه از بازسازی این ایوان و مسجد و تزیین آنها حكایت می‌كند (هنرفر، گنجینه، 105-115). بخش مهمی از تزیینات ایوان شمالی هم احتمالاً در زمان شاه سلیمان صفوی انجام شده است. بر طبق كتیبۀ گچ‌بری مورخ 1093 ق / 1682 م واقع بر قسمت فوقانی دیوار ایوان، این پادشاه نسبت به تجدید بنای مسجد عتیق اقدام نموده است (همان، 124). یكی دیگر از كتیبه‌های این ایوان كه به خط ثلث گچ‌بری شده، مورخ 1098 ق و در دو سطر، مشتمل است بر احادیث مناقب اهل بیت عصمت به طرق اهل سنت و احادیث مربوط به فضیلت مساجد و آداب شرعی و اخلاقی كه دربارۀ مساجد ذكر شده است (همان، 127-131).
پس از فروپاشی دولت صفوی، مسجد جامع اصفهان به اهمیت خود باقی ماند و اقداماتی كه بعد از آن همواره تا به امروز در مسجد صورت گرفت، این بنای قدیمی را همچنان زنده نگه داشته است. یك كتیبه به تاریخ 1139 ق / 1727 م كه در ایوان بنای معروف به مدرسۀ مظفری است، به دستوری كه اشرف افغان برای تعمیر مسجد جامع صادر كرده بوده، اشاره می‌كند (همان، 143-145). از دورۀ زندیه نیز اخیراً یك نقاشی دیواری با كتیبه‌ای به تاریخ 1199 ق / 1785 م در گاو چاه مسجد در قسمت شمالی دارالشتا كشف شده است. در نوشتۀ مذكور از میرقاسم حسینی پسر میرهادی به عنوان «نقاش كش مسجد جامع» یاد شده است (گالدیری، «گاو چاه ... »، 60-56؛ بهرامی، 185-195).
در دورۀ قاجاریه همچون دوره‌های دیگر مرمتهایی در مسجد انجام گرفته است. سردر ورودی فعلی مسجد واقع در جنوب شرقی آن، كتیبه‌ای كاشی‌كاری به خط ثلث و مورخ 1218 ق / 1803 م دارد كه حاكی از اقدامات به عمل آمده در تعمیر این سردر و بازار جنب سقاخانۀ آن در زمان سلطنت فتحعلی شاه قاجار است (هنرفر، همان، 146).
در زمانی دیگر بیش از 50 سال پیش بخشهای متعددی از مسجد مرمت و بازسازی شد. در عملیات مرمتی در این دوران به مواردی از نوع تغییرات غیر منطقی، و به استناد عكسهای قدیمی، حتى گاه به تخریب آگاهانۀ قسمتهایی چون طاق نماهای قرینۀ بخش فوقانی نمای ایوان شرقی نیز بر می‌خوریم (گالدیری، اصفهان، III / 30, 31, 48-49).
كاوشهای باستان‌شناسی و مرمت مسجد كه به طور اساسی بین سالهای 1349 و 1357 ش انجام گرفت و مراحل مختلف شكل‌گیری این مسجد قدیمی را روشن ساخت، از مهم‌ترین اقدامات دورۀمعاصر در این بنا به شمار می‌آید. اقدامات مرمتی و تحقیقات و بررسیهای محلی در این مسجد همچنان تحت نظارت سازمان میراث فرهنگی كشور ادامه دارد. در جنگ بین ایران و عراق، اصفهان در 22 اسفند 1363 مورد حملۀ هوایی قرار گرفت و در نتیجۀ اصابت دو راكت كه هر یك محوطه‌ای به وسعت یك هزار متر مربع را منهدم ساخت، به قسمتهای شمالی و جنوبی مسجد جامع آسیب فراوان رسید. در قسمت جنوبی 11 چشمه از راسته بازار عربان، یكی از قدیمی‌ترین بازارهای اصفهان، و 11 چشمه از شبستان جنوب شرقی مسجد كه مربوط به گسترش مسجد در دورۀ سلجوقی است، و در قسمت شمالی مسجد در جوار گنبد تاج‌الملك، كاروانسرای شكربیك و بخشی از بازار مجلسی ویران شدند. سازمان میراث فرهنگی كشور، با استناد به نقشه‌ها و عكسهای مختلفی كه از وضعیت قبلی بخشهای آسیب دیدۀ مسجد در دست بود، اقدام به بازسازی آنها كرد («مسجد جامع ... »، 3-15).
با توجه به آنچه گذشت، تغییر نقشۀ مسجد جامع عتیق اصفهان از گونۀ شبستان با ناو میانی پهن‌تر با آوردن شیوه‌ای نو در ساختمان مقصوره و نیز بنای صحن 4 ایوانی هر یك نقطۀ عطفی در تاریخ معماری بوده‌اند كه بازتاب آنها در هنر معماری بسی از كشورهای دور دست اسلامی نیز درخشیده است و ژرف‌نگری در آنها شیوۀ پیوند گذشتۀ مسلمانان و تأثیر و نقشی را كه برخی از بناهای كلیدی كهن در پهنۀ تاریخی مشخصی داشته‌اند، روشن‌تر می‌سازد. امروزه نقش بزرگ بناهای سلجوقی اصفهان در میدان هنر و معماری دنیای اسلامی، همچون بناهای سامرۀ عباسی یا قاهرۀ فاطمی، بر پژوهشگران پوشیده نیست. این بنا به شمارۀ 328 در فهرست آثار تاریخی ایران به ثبت رسیده است.

مآخذ

ابن اثیر، الكامل؛ ابونعیم اصفهانی، احمد، ذكر اخبار اصبهان، به كوشش س. ددرینگ، لیدن، 1934 م؛ بهرامی، «كشف تاریخ جدید نقاشی دیواری در گاوچاه مسجد جامع اصفهان»، اثر، تهران، 1371 ش، شم‍ 22، 23؛ شراتو، امبرتو، «گزارش مقدماتی دربارۀ بررسیهای باستان‌شناسی در مسجد جامع اصفهان»، فرهنگ معماری ایران، تهران، 1355 ش، شم‍ 4؛ گالدیری، اوژنیو، «اطلاعات جدیدی راجع به اصول ساختمانی معمول در مسجد جامع اصفهان»، فرهنگ و معماری ایران، تهران، فروردین 1354 ش؛ «گزارشی كوتاه از مسجد جامع اصفهان و كتیبۀ نو یافتۀ ایوان درویش»، اثر، تهران، 1367 ش، شم‍ 15، 16؛ مافروخی، مفضل، محاسن اصفهان، به كوشش جلال‌الدین طهرانی، تهران، 1312 ش؛ «مسجد جامع اصفهان، نمونه‌ای از تخریب میراث فرهنگی بر اثر جنگ تحمیلی»، اثر، تهران، 1364 ش، شم‍ 10، 11؛ هنرفر، لطف‌الله، گنجینۀ آثار تاریخی اصفهان، اصفهان، 1344 ش؛ همو، «قدیمی‌ترین سردر مسجد جمعۀ اصفهان»، هنر و مردم، تهران، 1353 ش؛ نیز:

Aslanapa, O., Turkish Art and Architecture, London, 1970; Blair, Sh. S., The Monumental Inscriptions from Early Islamic Iran and Transoxiana, Leiden, 1992; id, »The Octagonal Pavilion at Natanz«, Muqarnas, NewHaven, 1983, vol. I; East and West, ed. G. Tucci, vol. XXIII, 1973, vol. XXV, 1975, vol. XXVI, 1976, vol. XXVII, 1977; Ettinghausen, R. and O. Grabar, The Art and Architecture of Islam 650-1250, Somerset, 1987; Finster, B., »The Saljūqs as Patrons«, The Art of the Saljūqs in Iran and Anatolia, ed. R. Hillenbrand, California, 1994; Flandin, E. and P. Coste, Voyage en Perse, Paris, 1840-1841; Gabriel, A., »Le Masdjid-i Djumªa d’Isfahan«, Ars Islamica, New York, 1968; Galdieri, E., IŞfahān: Masğid-i Ğumªa, Rome, vol. I, 1972, vol. II, 1973, vol. III, 1984; id, »The Masğid-i Ğumªa IŞfahan«, Art and Archaeology Research Papers, 1974, vol. VI; id, »A Newly Discovered Wall-Painting from the Gav-Chah in the Jami Mosque at Isfahan«, ibid, 1977, vol. XI; id, »Quelques précisions sur le Gunbād-e Nizām al-Mulk d’Isfahan«, Revue des études islamiques, 1975, vol. XLIII; id, »Some Aspects of the Ilkhānid Presence in the Masjid-i Jāmi’ of Isfahān«, 1st International Symposium on Iranian Art and Civilization, Veneiza-1977, Venice, 1981; Godard, A., »Les anciennes mosquées de l’Irān«, »Historique du Masdjid-é Djumªa d’Isfahān«, Āthār-é Īran, 1936; id, »Les anciennes mosqueées de l’Iran«, Arts Asiatiques, 1956; id, »The Jurjir Mosque in Isfahan«, A Survey of Persian Art, Tehran etc., 1960, vol. XIV; Golombek, L. and D. Wilber, The Timurid Architecture of Iran and Turan, Princeton, 1988; Grabar, O., The Great Mosque of Isfahan, London, 1990; Holod, R., »The Monument of Duvāzdah Imām in Yazd and its Inscription of Foundation«, Near Eastern Numismatic, Iconography, Epigraphy and History Studies in Honour of G. Miles, Beirut, 1976; Kleiss, W., »Bericht über Erkundungsfahrten in Iran im Jahr 1971«, Archaeologische Mitteilungen aus Iran, Berlin, 1972, vol. V; Laleh, H., »Les arcs brisés persans: remarques sur leurs particularités géomé-triques et techniques«, Histoire de l’art, 1990, no. 11; Marçais, G., L’architecture musulmane d’occident, Paris, 1954; Pugachenkova, G. A., »Mavzolei Arab-Ata«, Iskusstvo Zodchikh Uzbekistana, 1963, vol. II; Rempel, L., »The Mausoleum of Ismaªil the Samanid«, Bulletin of the American Institute of Persian Art and Archaeology, 1936, vol. IV; Sauvaget, J., La mosquée omeyyade de Médine, Paris, 1947; id, »Observation sur quelques mosquées seldjoukides«, Annales de l’Institut d’études orientales, 1938, vol. IV; Schroeder, E., »Seljūq Period«, A Survey of Persian Art, Tehran etc., 1967.
هایده لاله