اصفهان، مسجد جامع

نوشته‌های مذهبی و قرآنی باقی مانده در چند كتیبۀ موجود بر سر در این مسجد احتمال می‌دهند كه این بنا به عنوان ساختمانی برای فعالیتهای شیعیان و احتمالاً معتزلیان كه آل بویه و به خصوص صاحب بن عباد از آن حمایت می‌كردند، ساخته شده باشد (بلر، «نطنز ... »، 88، «كتیبه‌ها ... »، 53).
مسجد جامع عتیق به نوبۀ خود در زمان حكومت خاندان بویه دستخوش تغییرات و تحولاتی گردید كه آثار آن نیز همانند بقایای مسجد عباسی در نتیجۀ كاوشهای اخیر نمایان شد (گالدیری، اصفهان، II / 8-13, 30-34, III / 17-19). در این مرحله طرح اساسی مسجد تغییر عمده‌ای نكرد، اما الحاقاتی به منظور توسعۀ بنا صورت گرفت و مرمتی كلی انجام یافت و گامهایی در جهت اعتلای معماری آن با استفاده از آجركاری و تغییراتی در نماسازی برداشته شد. فضاهای ستون‌دار 4 طرف صحن با افزودن یك ردیف ستون آجری در ضلع مشرف به صحن توسعه داده شد. گرچه بدین ترتیب از فضای صحن كاسته شد، لیكن خصوصیات معماری و تزیینی ستونهای جدید مدور یا تركیبی كه سطح خارجی آنها با نقوش هندسی مركب از آجر مزین گشته بود، به نمای سادۀ صحن مسجد در آن زمان چهرۀ تازه‌ای بخشید. شیوۀ تزیین هندسی این ستونها كه از تركیب آجرهای كوچك به دست آمده، و شباهت بسیار به تزیینات نمای سردر مسجد جامع صغیر جورجیر دارد، به خصوص در بناهایی از نیمۀ اول قرن 4 ق در مناطق شمال شرقی ایران چون مقبرۀ سامانیان در بخارا دیده شده است (نك‍ : رمپل، IV / 201-203). كشف بقایای چند ستون آجری دیگر از انواع یاد شده در قسمتهای شرقی، جنوب غربی، غرب و شمال غربی مسجد در بخش خارجی دیوار خشتی محیطی مسجد عباسی كه اكنون در فضاهای سرپوشیدۀ فعلی مسجد واقعند، حاكی از آن است كه مسجد به وسیلۀ ساختمانهایی با شبكۀ ستون‌دار احاطه شده بوده است («شرق»، XXVI / 594). این آثار در اطراف مسجد و در محل زیادۀ مسجد عباسی ساخته شده بوده است. احتمال می‌رود كه این ستونها بقایای 4 دستگاه ساختمانی باشد كه به گفتۀ مافروخی محیط به رواقهای مسجد و مماس بر بازاری كه به وسیلۀ درها و كوچه‌ها به مسجد متصل می‌شده، بوده‌اند (ص 84). این مورخ می‌نویسد كه خانقاهها و كاروانسراهای بزرگی كه وقف مسافران در راه مانده و غریبان و مساكین است، به مسجد افزوده شده، و در جوار آن كتابخانه‌ای با كتابهای بسیار در زمینه‌های مختلف برپا گردیده است. همچنین در این مسجد استادان به تدریس علوم دینی می‌پرداخته‌اند (ص 85؛ نیز نك‍ : هنرفر، همان، 79). مافروخی همچنین سخن از دری می‌گوید كه از این مسجد به سوی بازار رنگرزان گشوده می‌شده، و بر فراز آن طاقی و در دو طرف آن دو مناره بر پایۀ ستونهایی بنا شده بوده است (همانجا). مناره‌های یاد شده را كه امروزه اثری از آنها باقی نیست، باید به عنوان یكی از نخستین مناره‌های جفت در معماری اسلامی شناخت.
 

مسجد جامع در دورۀ سلجوقی

در این دوره تحولات مهمی در معماری و تزیینات مسجد پدید آمد و نقشۀ بنا در مراحل مختلف تغییرات اساسی یافت. اولین مرحلۀ این اقدامات در زمان ملكشاه صورت گرفت. به دستور نظام‌الملك (وزیر ملكشاه) در شبستان جنوبی مسجد و در محوطۀ مقصورۀ آن بر سطحی مربع تالار گنبدداری به ابعاد بسیار بزرگ ــ با اضلاع داخلی 30 / 14 تا 60 / 14 متر، اضلاع خارجی 21 متر و ارتفاع تقریبی 97 / 26 متر ــ بنا گردید. كتیبۀ یادبود تاریخی آن به خط كوفی سادۀ آجری بر قاعدۀ گنبد نام سلطان وقت ملكشاه سلجوقی و نام بانی ساختمان خواجه نظام‌الملك را بدون ذكر تاریخ احداث بنا در بر دارد (هنرفر، گنجینه، 75-76). شیلابلر برپایۀ بررسی كنیه و اسم و نسب و القاب ملكشاه در این نوشته و مقایسۀ آنها با آنچه در 11 نوشتۀ دیگری كه با تاریخ تحریر به اسم این سلطان، امروزه در دست است، تاریخ بنای این گنبد را بین جمادی‌الثانی 479 و ذیحجۀ 480 / سپتامبر 1086 و مارس 1088 می‌داند («كتیبه‌ها»، 160-163).
تالار گنبددار دیگری كه به اقتباس از این بنا و به استناد كتیبۀ آن در 481 ق / 1088 م در شمال همین مسجد ساخته شد، دلیل واضحی است بر اینكه به احتمال قوی مقصورۀ نظام‌الملك پیش از این تاریخ بنا شده بوده است. برای ایجاد فضای لازم جهت احداث مقصورۀ جدید كه به گنبد نظام‌الملك معروف است، 24 ستون از ستونهای شبكۀ منظم ستونهای مدور شبستان عباسی درهم شكسته شد و بدین ترتیب نقشۀ قدیمی مسجد در قسمت جنوبی آن تغییر یافت. رواقهای سر باز نسبتاً عریضی (5 / 4 متر) مقصوره را در جهات شمال، شرق و غرب احاطه می‌كرده است. بدین ترتیب بنای گنبد در انتهای ناو مركزی شبستان مسجد به صورت منفرد و آزاد به نحوی ساخته شد كه از 3 طرف كاملاً باز بود. ساختمان ایوان جنوبی مسجد كه در مرحلۀ دومِ تغییرات دورۀ سلجوقی انجام شد و همچنین پوشش رواقهای سرباز شرقی و غربی مقصوره كه بعدها در اواخر قرن 8ق / 14 م صورت گرفت، مقصورۀ نظام‌الملك را از حالت آزاد اولیه درآورد و آن را از طرفی به صحن و از طرف دیگر به قسمتهای قدیمی شبستان جنوبی متصل نمود. در نتیجۀ بررسیهای انجام یافته، هیأت اصلی نماهای داخلی و خارجی مقصوره كه قسمتهایی از آنها به تدریج تغییر شكل یافته، یا توسط ساختمانهای دوران بعدی پوشیده شده بود، شناسایی شد (گالدیری، اصفهان، I / 371-379, III / 22-23, 31، «گنبد ... »، 106-122).
این ساختمان در مقطع عمودی از 3 قسمت متمایز تشكیل شده است: 1. منطقۀ مربع شكل پایۀ بنا (4 دیوار به ضخامت 10 / 3 متر و ارتفاع 05 / 11 متر)؛ 2. منطقۀ كثیر الاضلاع انتقالی بین مربع پایه و دایرۀ گنبد (ارتفاع 37 / 6 متر)؛ 3. گنبد (قطر 15 متر). 3 پلكان بین روكار و حجم توكاری بنا در 3 قسمت جنوب شرقی، شمال شرقی و شمال غربی در ارتفاع 20 / 15 متر از كف تالار كشف شده است. هدف اصلی از ایجاد این راه پله‌ها دو چیز بوده است: امكان پیشرفت حجم بنا در ساختمان قسمتهای فوقانی، و امكان بازدید و مراقبت و تعمیر پوشش طاقها پس از اتمام ساختمان (همو، اصفهان، III / 22). دهانه‌های سه‌گانه‌ای كه بر هر یك از دیوارهای شمالی، شرقی و غربی گشوده شده‌اند، جمعاً با 9 دهانه، رفت و آمد به داخل مقصوره را میسر می‌ساخته
است. ورودی اصلی با دهانۀ بزرگ‌تر در وسط دیوار شمالی و ورودیهای جانبی با دهانۀ كوچك‌تر در طرفین آن كه با پیكر سه گانه به ترتیب روبه‌روی محراب و دو طاق نمای تزیینی دیوار جنوبی قرار گرفته‌اند، با ایجاد تقارن خاصی بر اهمیت این دو دیوار واقع بر جهات اصلی مقصوره می‌افزایند. آثار معماری و حدود محراب سلجوقی این بنا در زیر محراب كاشی‌كاری كنونی مزین به آیات قرآنی كه احتمالاً به دورۀ صفوی یا كمی قبل از آن تعلق دارد، آشكار شده است (همان، III / 21؛ هنرفر، گنجینه، 82). منطقۀ انتقالی متشكل از دو طبقۀ 8 ضلعی و 16 ضلعی با استفاده از تركیب عناصر قوسی و از طریق گوشه‌سازی از نوع سكنج سه بخشی مركب از طاس و نیم طاس در طبقۀ اول و سكنج ساده در طبقۀ دوم امكان تبدیل زمینۀ مربع را به دایره برای اجرای نهایی پوشش گنبد فراهم آورده است. استقرار گنبد به كمك سكنج بر ساختمان 4 گوش بنا در ادامۀ سنت دیرینۀ معماری ایرانی پیش از دورۀ اسلامی صورت گرفته است. برخلاف بناهای پیشین كه در آنها گوشه‌سازی به كمك سكنج در بخشی از حجم مكعب پایه صورت می‌گرفت، در گنبدهای دورۀ اسلامی منطقۀ انتقالی خود بخش مستقلی را در نمای ساختمان تشكیل می‌دهد. تركیب سكنجهای سه بخشی گنبد نظام‌الملك مانند مقبرۀ دوازده امام در یزد مورخ 429 ق / 1037 م است (هُلُد، 288-285؛ شرودر، III / 1000-1001) و با اختلافاتی چند نمونۀ قدیمی‌تری را در مقبرۀ عرب اتا در تیم نزدیك سمرقند مورخ 367 ق / 978 م به یاد می‌آورد (پوگاچنكوا، 93-91، تصاویر 9, 10, 20).

منطقۀ انتقالی مقصورۀ مسجد جامع اصفهان با اقتباس از این نوع سكنج در عین حال از اولین نمونه‌های شناخته شده‌ای است كه در آن علاوه بر طبقۀ 8 گوش، طبقۀ دوم مشخصی نیز به كمك سكنجهای ساده بنا شده، تا زمینۀ 16 گوش منظمی را برای استقرار گنبد پدید آورد و راهگشای تحول و تكامل بزرگ در این بخش مهم ساختمانهای گنبددار گردد. عناصر قوسی چه به عنوان طاقهای باربر از نوع جناغی چهار كمانۀ سه مركزی، چه به عنوان طاق نماهای تزیینی از نوع جناغی به همان شكل (لاله، 6)، به همراه قوسهای سه بخشی و كلیل تركیب هماهنگی بر كلیۀ سطوح بنا در داخل و خارج آن به وجود آورده، و نقش مهمی در تزیین بنا ایفا نموده است. تزیینات گنبد نظام‌الملك از سوی دیگر شامل سه نوع مختلف كتیبه، نقوش گیاهی و نقوش هندسی است. مقصوره دارای 3 كتیبه است: یكی كتیبۀ تاریخی به خط كوفی از آجر تراشیده واقع بر قاعدۀ گنبد؛ یك كتیبۀ گچ‌بری به خط نسخ بر زمینۀ آبی واقع بر 4 دیوار داخلی مقصوره كه در ارتفاع سرستونهای آن به فاصلۀ 5، 6 متر از سطح زمین با آسیب فراوان از زیر اندود گچ ظاهر گشته است. آثار باقی مانده از این كتیبه بر دیوار شمالی حاوی نیمۀ دوم آیۀ 18 و نیمۀ اول آیۀ 19 از سورۀ توبه است و به احتمال قوی بخشی از مجموعۀ آیات 18، 19، 20 این سوره است كه از قسمت شرقی محراب بر دیوار جنوبی آغاز می‌شده، و به ترتیب پس از گردش بر دیوارهای شرقی، شمالی و غربی در قسمت غربی محراب بر دیوار جنوبی خاتمه می‌یافته است؛ كتیبۀ گچ‌بری سوم كه قسمتی از آن در پی كاوشهای اخیر بر نمای خارجی دیوار شمالی در همان ارتفاع آشكار شد، چند كلمۀ اول از سورۀ مؤمنون را دربر دارد (گالدیری، همان، II / 38).
مقصورۀ گنبد نظام‌الملك یكی از اولین نمونۀ بناهایی است كه در آن خط نسخ در كنار خط كوفی در كتیبه‌ها به كار رفته است. نماهای خارجی شرقی و غربی مقصوره و سطوح زیرین طاقهای ورودی آن در ارتفاع كتیبه‌های یاد شده به وسیلۀ لوحه‌های مشابه، ولی با گچ‌بری لب پخ با نقوش گیاهی هندسی وار به سبك C سامره تزیین شده است. بررسیهای انجام یافته در قسمت فوقانی این نماها آثار یك نوار تزیینی دیگر را در ارتفاع حدود 10 متراز سطح زمین در حد فاصل بین پایۀ مربع و منطقۀ انتقالی بنا آشكار نموده است. پوشش راهروهای جانبی گنبد نظام‌الملك در قرن 8 ق آسیب فراوانی به این نوار تزیینی وارد كرده، و تشخیص محتوای آن را امروزه غیر ممكن ساخته است (همو، «گنبد»، 111-115,109)، اما تزییناتِ شامل نقوش گیاهی كه متأسفانه مقدار كمی از آن باقی مانده است، در سطح گسترده‌ای به صورت نیم‌برجسته تمامی سطوح لچك طاقها و طاق نماهای منطقۀ انتقالی مقصوره را می‌پوشانده است. سطح زیرین ترك بندیهای گنبد نیز با نقوش گیاهی گچ‌كاری شده است. تزیین بندهای عمودی آجر از نوع تزیینات گچی با اشكال هندسی است (همانجا).
گرچه ساختمان گنبد نظام‌الملك در محوطۀ مقصوره به طور كلی سنت دیرینۀ معماری مسلمانان را از زمان امویان به بعد، در جلوه دادن هر چه بیشتر به این قسمت مهم از مساجد بزرگ، دنبال می‌كرده است، لیكن این گنبد از نظر ابعاد و تركیب كلی و بنای آزاد و منفردش در بافت شبستان، سبكی نو در ساختمان مقصوره پدید آورد و برای مقصوره‌هایی كه پس از آن در مساجد دیگر ساخته شد، سرمشق قرار گرفت و از آن پس گنبد نظام‌الملك به عنوان شاهد موفقی الهام‌بخش معماری مساجد و یكی از وجوه مشخصۀ مساجد دورۀ سلجوقی گردید. سبك نوین ابداعی در بنای مقصورۀ مساجد سلجوقی با اهمیت روزافزونی كه یافت، از پهنۀ معماری ایران فراتر رفت و بر معماری مساجد ممالك دیگر اسلامی چون مساجد ارتقیان در آناتولی، مسجد بزرگ سلطان مملوك بیبرس اول در قاهره (اصلان آپا، 89-90, 96-98) یا مسجد مرینی منصوره نزدیك تلمسان در الجزایر تأثیر گذاشت (مارسه، تصویر 168).
اولین بنایی كه به تقلید از گنبد نظام‌الملك ساخته شد، گنبدی است كه در منتهى‌الیه شمالی مسجد جامع اصفهان و بر محور شمالی ـ جنوبی آن احداث شد. این بنا كه امروزه به گنبد تاج‌الملك یا گنبد خاكی معروف است، به استناد كتیبۀ داخل آن به وسیلۀ ابوالغنائم مرزبان ابن خسرو فیروز شیرازی ملقب به تاج‌الملك، رقیب نظام‌الملك و جانشین وی، در 481 ق برپا گردیده است و ساخت این گنبد را دومین مرحله از تغییرات اساسی مساجد در دورۀ سلجوقی می‌توان به شمار آورد. این بنا بر سطحی مربع با اضلاع داخلی 80 / 9 الى 10 متر و اضلاع خارجی 14 متر و به ارتفاع تقریبی 60 / 20 متر ساخته شده است و گرچه از گنبد نظام‌الملك كوچك‌تر است، ولی از لحاظ تناسب و ظرافت بر آن برتری دارد و یكی از شاهكارهای معماری ایران محسوب می‌شود. فرضیه‌های مختلفی دربارۀ نقش و عملكرد این گنبد كه نمونۀ منحصر به فردی از وجود گنبد دومی در ساختمان مسجدی است، عنوان شده است. محققان در ابتدا می‌پنداشتند كه این بنا به صورت مستقل خارج از محوطۀ مسجد در مقام كتابخانه، آب نما، جایگاه شخصیتی مهم و یا محلی كه سلطان پیش از ورود به مسجد در آن به استراحت می‌پرداخته، یا بزرگان را در آن می‌پذیرفته، مورد استفاده قرار می‌گرفته است (گابریل، I / 42؛ گدار، «تاریخ مسجد»، I(2) / 224-226؛ سواژه، «چند مسجد»، 87-89)؛ لیكن بر اثر بررسیهای انجام یافته روشن شده است كه این گنبد ــ كه تنها از دو سمت جنوب و مشرق به خارج راه دارد ــ به صورت عمارتی جدا و مستقل احداث نشده بوده، بلكه بخشی از مجموعه بناهای گسترده‌تری، احتمالاً از انواع كاخ یا ساختمان دولتی، واقع در قسمت شمال و شمال شرقی مسجد بوده، و از ابتدا به عنوان نقطۀ اتصال مهمی با عملكردهای تشریفاتی از موقعیت محوری ممتازی برخوردار بوده است (گالدیری، اصفهان، III / 26-27). به عقیدۀ باربارا فینستر گنبد تاج‌الملك جایگاه دیوان مظالم بوده است (ص 19).
اما از نظر معماری، این بنا با ساختمانی مشابه مقصورۀ نظام‌الملك در مقطع عمودی از 3 قسمت مختلف، یعنی پایۀ مربع شكل، منطقۀ كثیرالاضلاع دو طبقۀ انتقالی بین مربع پایه و گنبد و پوشش گنبدی تشكیل شده است. فقدان راه پلۀ ارتباطی از پایین به بالا نشان می‌دهد كه دسترسی به پشت بام گنبد در ابتدا از طریق ساختمانی كه بنای تاج‌الملك بخش الحاقی آن بوده، انجام می‌گرفته است و این مسأله، فرضیۀ وجود مجموعۀ بزرگ‌تری را در این قسمت مسجد، تأیید می‌كند. از 4 نمای خارجی بنا، تنها دو نمای جنوبی و شرقی كه در ابتدا آزاد بوده، دارای تزیینات مهمی است. ورودی اصلی گنبد در میان جبهۀ جنوبی بنا با دو ورودی جانبی كوچك‌تر در طرفین آن روبه‌روی جبهۀ اصلی مقصوره واقع شده است. ورودیها و طاق‌نماهای مشابه با همین ترتیب سه گانه به طور منظم بر دیوارهای شرقی، شمالی و جنوبی قرار گرفته‌اند. درگاهها، گوشه‌سازیها و طاق‌نماها از نوع جناغی چهاركمانۀ سه مركزی (لاله، 6) به همراه ستونهای ظریف تزیینی با ترتیب موزون و متقارنی تمامی سطوح بنا را از سطح زمین تا زیر گنبد دربر گرفته‌اند.
علاوه بر كاربرد عناصر معماری، وجود كتیبه‌ها و نقوش مختلف هندسی از آجر نیز در تزیین گنبد تاج‌الملك نقش مهمی را ایفا نموده است. بنا دارای چند كتیبۀ آجری به خط كوفی است. كتیبۀ واقع بر قاعدۀ گنبد شامل آیۀ 54 از سورۀ اعراف است كه با نام بانی ساختمان و سال احداث آن پایان می‌گیرد. 32 كتیبه واقع بر لچكهای 16 طاق‌نمای طبقۀ دوم منطقۀ انتقالی، 32 اسم از اسماءالله را دربر دارد. 8 ورودی فرعی و طاق‌نمای تزیینی جانبی واقع در 4 دیوار داخلی گنبد شامل آیات 78 و 79 از سورۀ بنی اسرائیل است. آیات 26 و 27 از سورۀ آل عمران بر سطح زیرین طاق مدخل اصلی بنا بر دیوار جنوبی آن نقش بسته است (هنرفر، گنجینه، 77- 78). نمای خارجی طاق نمای جنوبی دیوار