اصفهان، مسجد جامع

شرقی گنبد دارای كتیبه‌ای حاوی بخشی از آیۀ 97 از سورۀ آل عمران است (بلر، «كتیبه‌ها»، 165). تزیینات هندسی كه از 3 طریق مختلف ــ یعنی بند و بست آجرها و ردیف‌كاری آنها، نقشه‌های مختلف از تركیب آجرهای تراشیده، و مهرهای گچی در بندهای عمودی آجرها ــ به دست آمده، كلیۀ سطوح بنا را مزین نموده است. یكی از معروف‌ترین و زیباترین تزیینات هندسی آجری كه بر داخل سطح كروی انجام یافته، بر زیر این گنبد نقش بسته است.
سومین مرحله از تغییرات اساسی كه در زمان سلجوقیان در مسجد انجام یافت، بنای 4 ایوان آن بود كه احتمالاً به هنگام تجدید ساختمان مسجد پس از آنكه به دست باطنیه آتش گرفت و آسیب فراوان دید (ابن اثیر، 10 / 595)، انجام شد. قدیمی‌ترین سردری كه امروزه از مسجد مانده، در جانب شمال شرقی آن واقع است و یك كتیبۀ آجری به خط كوفی شامل آیۀ 114 از سورۀ بقره كه فقط نیمۀ اول آن باقی مانده، زینت‌بخش آن است. در انتهای این كتیبه از تجدید بنای این عمارت پس از حریق 515 ق / 1121 م، سخن رفته است (هنرفر، همان، 78-81، «قدیمی‌ترین ... »، 26-31). در این مرحله پس از ساخته شدن ایوان جنوبی، ایوانهای غربی، شرقی و در آخر ایوان شمالی كه امروزه به ترتیب به ایوانهای صاحب، استاد، شاگرد و درویش معروف هستند، با رعایت محدودۀ مسجد قدیمی بنا شدند و باعث تغییرات چشمگیری در ساختمان مسجد گردیدند. ساختمان ایوان جنوبی احتمالاً باید به منظور رفع حالت منفرد و مجزای بنای گنبد نظام‌الملك و به عنوان فضایی سرپوشیده برای ارتباط بین گنبد و صحن احداث شده باشد. در دیوارهای جانبی این ایوان دهانه‌هایی با عرض متفاوت برای ارتباط آن با فضاهای شرق و غرب مسجد گشوده شده بوده است (گالدیری، اصفهان، III / 30-31).
بررسیهای انجام یافته خصوصیات و مشخصات اصلی ایوان جنوبی را كه در طی قرون دستخوش تغییرات زیادی گشته، تا ارتفاع حداكثر 9 متر از كف حیاط، معین كرده است. دو راه پلۀ خدماتی، شبیه راه پله‌های مقصوره، ارتباط با پشت بام را از طریق این ایوان برقرار می‌كرده است. پوشش ایوان جنوبی احتمالاً همانند پوشش كلی مسجد در آن زمان، به‌صورت تخت و مسطح بوده است (همان، III / 33). در پی عملیات مرمتی سالهای 1948- 1949 م / 1327- 1328 ش و پیگردیهای اخیر در زیر لایه‌های تزیینی كاشی‌كاری كه جبهۀ اصلی ایوان را به طرف صحن می‌پوشاند، آثاری از نمای سلجوقی از جمله چند طاق‌نمای منقش با آجر چینی و مهرهای تزیینی در بندهای آجرها آشكار گردید (گدار، «تاریخ مسجد»، I(2) / 363؛ گالدیری، همانجا). همچنین به دنبال حذف لایه‌های سطوح گچی از روی نماهای خارجی دیوارهای شرقی و غربی ایوان، طاق‌نماهای اصلی سلجوقی بر آنها مشخص گردیدند (همانجا). ایوانهای غربی و شرقی به نوبۀ خود با دهانه‌هایی كه در دیوارهای طرفین آنها قرار داشتند، با راهروهای جانبی ارتباط داشته‌اند. در انتهای ایوان شرقی كه به جای دیوار خشتی قدیمی مسجد متعلق به دورۀ عباسی قرار گرفته، فضای تو رفته‌ای به شكل شاه‌نشین و دو فضای كوچك‌تر در اطراف آن كه با شاه‌نشین و با ایوان هر دو مرتبط بوده است، وجود دارد. پوشش داخلی ایوان شرقی در ساختار اصلی آن از نوع مقرنس سازی با ابعاد بزرگ بوده كه احتمالاً در دورۀ ایلخانی تجدید گردیده، و با تركیب و طرح جدیدی بازسازی شده است. ایوان شرقی در میان بقیۀ ایوانها بیشترین آثار دورۀ سلجوقی را بر نمای طرف صحن خود حفظ نموده است. بررسیها روشن كرده‌اند كه مشخصات تزیینی نمای اصلی دو ایوان شرقی و غربی شبیه ایوان جنوبی بوده است. این تشابه به خصوص در ساختمان آجركاری و همچنین مهرهای گچی در بندهای آجری مشاهده شده است (همان، III / 36, 44, 48, 49).
ساختمان ایوان شمالی احتمالاً آخرین اجرای این مرحله از تغییرات اساسی زمان سلجوقیان بوده است. از نمای اصلی آن كه تا 1934 م / 1313 ش هنوز برجا بود، اثری باقی نیست و امروز تا عمق 5 / 3 متر از لبۀ صحن بازسازی معاصر است (همان، III / 38-40). بخش انتهایی شمالی این ایوان منطبق با دیوار خشتی اولیۀ مسجد است. شاه‌نشین واقع در انتهای ایوان در شكل اصلی آن به دو فضای نسبتاً وسیع جانبی مرتبط می‌شده است. این شاه‌نشین در قسمت وسط احتمالاً با راهروی تشریفاتی كه از گنبد تاج‌الملك شروع می‌شده، و پس از گذشتن از ایوان شمالی به صحن مسجد می‌رسیده، ارتباط داشته است. یكی از مشخصات ایوان شمالی ساختمان دیواره‌های شرقی و غربی آن است. در هر طرف به جای دیوار از جرزهایی مستطیل شكل كه انتهای هر یك از آنها به دو نیم دایره ختم می‌شده، و یك درگاه ارتباطی را در میان خود جای می‌داده، استفاده شده بوده است. بدین ترتیب، این ساختمان به صورت نوع خاصی از ایوان كه از طرفین باز بوده، بنا گردیده بوده است. در دوره‌های بعدی، احتمالاً در زمانی كه نحوۀ پوشش مسجد از نوع مسطح به صورت طاق و چشمه‌ای تبدیل شد، دهانه‌های باز و قابل عبور جرزهای طرفین با آجر كاری بسته شد و شكل ظاهری ایوان شمالی تغییر اساسی پیدا كرد (همان، III / 39). احداث 4 ایوان كه مسجد جامع اصفهان شكل بارزی از آن را نشان می‌دهد، از آن پس یكی از خصوصیات ویژۀ معماری مساجد ایرانی و نمونه‌ای برای مساجد سایر ممالك اسلامی گردید.
از میان دیگر اقداماتی كه در دورۀ سلجوقی در مسجد جامع اصفهان انجام یافت، می‌توان از ادامه و گسترش بنا در قسمت جنوب شرقی خارج از محدودۀ دیوار خشتی قدیمی نام برد كه در نتیجۀ آن بخش بزرگی از این دیوار تخریب شد. كاربرد این قسمت كه امروزه به نام كتابخانه شهرت دارد، مشخص نیست. نتایج به دست آمده از بررسیهای اخیر احتمال وجود كتابخانه‌ای را كه مافروخی از آن در كنار مسجد یاد كرده، در این محل خاص ضعیف نموده است (همان، III / 54-57؛ مافروخی، 85). در حال حاضر شواهد كافی برای كشف جایگاه اصلی كتابخانۀ یاد شده در دست نیست.
مسجد جامع در دورۀ ایلخانی و مظفری: پس از حملۀ مغول و تا دورۀ حكومت ایلخانیان مسجد جامع اصفهان تغییر و تحول مهم و چشمگیری نیافت. با شكوفایی مجدد اصفهان، مسجد آدینۀ شهر نیز مورد توجه قرار گرفت. یكی از آثار نفیس ایلخانی در این مسجد محرابی است كه از دورۀ سلطنت سلطان محمد خدابنده الجایتو باقی مانده است و به نام او محراب الجایتو خوانده می‌شود. این محراب بر نمای خارجی دیوار شمالی ایوان غربی و در داخل شبستانی مشهور به شبستان الجایتو واقع در قسمت شمالی ضلع غربی صحن مسجد، قرار دارد. محراب الجایتو با طاق نمای دو گانۀ آن نمونۀ زیبایی از محرابهای گچ‌بری شدۀ مساجد ایران، و شامل كتیبه‌های متعددی به خط ثلث و یك كتیبه به خط كوفی و نیز تزیینات ظریفی از نقوش گیاهی و هندسی است. این محراب، به استناد كتیبه‌ای كه به نام پادشاه وقت سلطان محمد (الجایتو) بر لوح مركزی طاق فوقانی آن نقش بسته، در 710 ق / 1310 م با عنایت وزیر سعدالحق و الدین محمد ساوی و زیر نظر عضد بن علی ماستری ساخته شده است و بخشی از بناهایی به شمار می‌آید كه در آن زمان افزوده یا بازسازی شده‌اند. در حاشیۀ این كتیبه از استاد هنرمند سازندۀ گچ‌بر این اثر نفیس به نام «حیدر» یاد شده است (هنرفر، گنجینه، 116-120؛گدار، «تاریخ مسجد»، I(2) / 235-236). بررسیهای اخیر در شبستانی كه محراب در آن جای گرفته، روشن نموده كه قبل از بنای محراب ابتدا این قسمت از مسجد قدیمی تغییراتی یافته، و شبستان ستون‌داری، در محل تالار فعلی و با شكل كاملاً متفاوتی با آن، دارای طاق و چشمه‌های مدور بر بقایای ساختمان مسجد دورۀ سلجوقی و دورۀ قبل از آن برپا شده، و سپس محراب را در خود جای داده است. پس از این اقدامات، در اواسط قرن 8 ق نماهای رو به صحن در این قسمت و در بخشهای دیگر مسجد از حالت یك طبقۀ قدیمی خارج گشته، به صورت دو طبقه در آمدند (گالدیری، اصفهان، II / 57-60، «آثار ... »، 71-79).
محراب گچ‌بری زیبای دیگری نیز از دورۀ ایلخانیان در دالان سرپوشیدۀ ورودی شرقی مسجد وجود دارد. در حین عملیات مرمت مقرنسهای طبقۀ فوقانی فضای شاه‌نشین در ایوان شمالی كه در 1361 ش انجام گرفت، كتیبۀ جدیدی در لایه‌برداری گچی از سطوح این قسمت آشكار شد. در این كتیبه كه تاریخ آن از بین رفته، از امیری یاد شده است كه به دستور وی غرفۀ بالای ایوان شمالی ساخته شده است. این كتیبه براساس نوع خط و تزیینات گچ‌بری آن احتمالاً ایلخانی بوده، و به قرنهای 7 و 8 ق تعلق داشته است. یك نوشته به رسم یادگاری در 841 ق / 1437 م كه بر دیوار جانبی این غرفه پیدا شده است، بنای آن را در زمانی پیش از این تاریخ تعیین می‌دارد («گزارشی كوتاه ... »، 173- 179؛ گالدیری، اصفهان، III / 43). كشف این كتیبه به عنوان عامل مهمی در تاریخ‌گذاری مراحل مختلف معماری و تزیینی این قسمت از مسجد كه تحولات پی در پی فراوان آن هنوز به طور وضوح مشخص نگردیده، حائز اهمیت است.
شبستان زمستانی یا دارالشتا كه در ضلع غربی مسجد در پشت ایوان غربی خارج از محدودۀ مسجد قدیمی و در امتداد محل دیوار خشتی آن واقع است، امروزه محوطۀ وسیعی به طول 50 و عرض 25 متر را اشغال می‌كند. بررسیهای اخیر وجود یك مصلى متعلق به دورۀ مظفری را كه بخش بزرگی از آن در طی قرون از بین رفته، در این قسمت آشكار نموده است. مشخصات عمدۀ این نمازگاه سرباز عبارت بوده از یك صحن مركزی به ابعاد 25×21 متر كه بر هر یك از 4 جبهۀ آن 5 دهانه قرار داشته است. دهانه‌های واقع بر اضلاع شمالی و جنوبی به یك اندازه بوده، لیكن دهانه‌های میانی واقع بر جبهۀ شرقی و غربی ــ یعنی واقع بر اضلاع بزرگ‌تر فضای مصلى ــ با اندازۀ بزرگ‌تری نسبت به طرفین ساخته شده بوده‌اند. آثار باقی مانده از محراب این مصلى در قسمت میانی دیوار جنوبی آن به دست آمده است (همان، III / 64-72). شبستان فعلی دارالشتا بر روی محوطۀ مصلى احتمالاً در اواخر حكومت شاه طهماسب صفوی در 983 ق / 1575 م ساخته شده است (همان، III / 70-71).
شناسایی مصلای مظفری و تعیین تاریخ تبدیل آن به شبستان سرپوشیدۀ فعلی در دورۀ صفوی فرضیۀ قبلی گدار را در انتساب این شبستان به دورۀ تیموری رد می‌كند. این فرضیه بر مبنای نوشتۀ مورخ 851 ق / 1447 م كه بر سر در ورودی تالار الجایتو واقع است و گدار آن را مربوط به ورودی دارالشتا دانسته، ارائه شده است (گدار، «تاریخ مسجد»، I(2) / 245-246). احداث این سردر در دورۀ تیموری مصادف با بنای دارالشتا نبوده، بلكه همزمان با پوشش راهرو ورودی جنوبی آن و پوشش فضاهای واقع در طرفین شمال و جنوب ایوان غربی بوده است (گالدیری، همان، III / 69-70).
از اقدامات مهم دیگری كه در دورۀ مظفریان در مسجد جامع اصفهان انجام گرفت، بنای ساختمان معروف به مدرسۀ مظفری در مجاورت ایوان شرقی و در خارج از محدودۀ مسجد عباسی در امتداد دیوار قدیمی آن بود. این بنا به استناد كتیبه‌های آن در زمان حكومت قطب‌الدین شاه محمود فرمانروای اصفهان بین سالهای 759 و 776 ق / 1358 و 1374 م بنا گردید (هنرفر، گنجینه، 136-146؛ گدار، همان،I(2) / 238, 246). مدرسۀ مظفری به ابعاد 25×65 متر شامل صحن بزرگ مستطیل شكلی است كه در قسمت جنوبی آن به ترتیب یك ایوان وسیع و سپس یك تالار بر محور شرقی ـ غربی كه محرابی در آن جای دارد، قرار گرفته است. قسمت شمالی صحن مدرسه نیز در اصل از وضع مشابهی برخوردار بوده است (گلمبك، I / 380-381). ساختمان مدرسۀ مظفری در پشت ایوان شرقی از طریق 3 درگاه كه به ترتیب در شاه‌نشین و در دو اتاق جانبی قدیمی در انتهای این ایوان تعبیه شد، با آن مرتبط گردید و این 3 فضا به عنوان راهرو مورد استفاده قرار می‌گرفتند. در دوران بعدی هنگامی كه 3 فضای مذكور از طرف ایوان مسدود شدند، از آنها فقط به عنوان انبار وسایل مدرسه یا اتاق سرایدار آن استفاده می‌شد. عاقبت این 3 فضا از طرف مدرسه نیز مسدود و متروك گردیدند (گالدیری، همان، III / 46). از آثار دیگر دورۀ مظفری سر در شمالی مسجد در قسمت شمال شرقی گنبد تاج‌الملك است كه به استناد كتیبۀ كاشی‌كاری آن به خط كوفی در تاریخ 768 ق / 1367 م ساخته شده است (گدار، همان، I(2) / 236-239).

مسجدجامع در دورۀ تیموری و صفوی

در زمان سلطۀ تیموریان بر اصفهان تغییراتی نیز در مسجد جامع شهر صورت گرفت. در نتیجۀ تحقیقات اخیر در قسمت جنوب غربی مسجد در محلی كه امروز به شبستان صفوی معروف است، آثار شبستان قدیمی‌تر متعلق به دورۀ تیموری به دست آمده است (گالدیری، همان، III / 72-77). این شبستان كه از طرف شرق به محل دیوار غربی قدیمی مسجد اولیه محدود می‌شود، مربع شكل بوده، و در هر ضلع آن دارای 7 دهانه طاق و چشمه بر شبكۀ منظم ستون‌داری استوار بوده است. شبستان یاد شده در محلی آزاد بنا گردیده بوده، و به احتمال قوی در این قسمت از مسجد، یعنی درسمت جنوب مصلای مظفری و در محل فعلی شبستان صفوی، ساختمانی وجود نداشته است. آثار دوران آل بویه نیز كه در این قسمت كشف شده‌اند، احتمالاً بقایای بناهای نیمه مخروبه و متروكۀ آن زمانند. در دورۀ صفویه بین سالهای 950 و 980 ق / 1543 و 1572 م قسمتی از شبستان تیموری در جبهۀ غربی آن تخریب شد تا شبستان جدیدی با زیر بنای مستطیل شكل با 6 ردیف طاق با دهانۀ 9 متر در آن محل ساخته شود. بدین ترتیب، شبستان واقع در گوشۀ جنوب غربی مسجد، پیكر امروزین خود را با دو بخش كاملاً مشخص در قسمت شرقی و غربی آن به دست آورد. شناسایی بنای ساختمان شبستان تیموری و تغییرات آن در زمان صفویان فرضیۀ قدیمی گدار را در تاریخ‌گذاری كل این قسمت به سال 999 ق / 1591 م رد می‌كند. این پندار برپایۀ نوشته‌ای به تاریخ یاد شده استوار شده بود كه بر دو لنگۀ در چوبی ورودی غربی مسجد در راهرو شمالی شبستان مذكور كنده شده است. مضمون این در نبشته فقط حاكی از وقف آن به مسجد كبیر از طرف مولانا محمد مطلق است و هیچ‌گونه اشاره‌ای به شبستانی كه در جنب آن قرار دارد، نمی‌كند (همان، III / 72-73؛ گدار، «تاریخ مسجد»، I(2) / 246؛ هنرفر، همان، 163).
از اقدامات دیگر دورۀ تیموری در مسجد، پوشش راهرو یاد شدۀ مشترك بین شبستان تیموری و مصلای مظفری (جبهۀ جنوبی شبستان فعلی دارالشتا) است كه با یك ردیف طاق و چشمه‌های آجری متشكل از 6 دهانه انجام شده است. در اواخر دورۀ صفویه تغییراتی در پوشش این راهرو به خصوص در دهانۀ غربی آن در مجاورت سردر ورودی مسجد كه متعلق به زمان صفویان است، پدید آمد (گالدیری، همان، III / 69-75). اجرای پوشش این راهرو و نیز پوشش فضاهای واقع در طرفین شمال و جنوب ایوان غربی به طور كلی همزمان بوده است و احتمالاً با تاریخ احداث سردر ورودی تالار الجایتو از طرف صحن، یعنی سال 851 ق / 1447 م، منطبق می‌باشد (همان، III / 69-70).
در دورۀ تیموری همچنین اقدام به پوشش راهروهای سر باز جانبی ایوان شرقی از یكسو، و راهروهای گنبد نظام‌الملك در جبهۀ جنوبی مسجد از سوی دیگر شد و بدین‌ترتیب ایوان شرقی و مقصوره از حالت منفرد و آزاد اولیۀ خود خارج شده، به بناهای مجاور متصل گردیدند. احتمالاً در اواخر قرن 8 و اوایل قرن 9 ق راهروهای ایوان شرقی با طاقهای مقرنس‌كاری پوشیده شدند و بدین منظور دیواره‌های آنها به میزان مورد نیاز تا ارتفاع 9 الى 11 متر مرتفع گردیدند. در اواخر دورۀ صفوی یا شاید اوایل دورۀ قاجار در ارتفاع میانی این راهروها به فاصلۀ 25 / 5 متر از كف زمین یك طاق تخت زده شد كه فضای راهروهای طرفین ایوان شرقی را در مقطع عمودی به دو قسمت تقسیم می‌كند. دلیل این اقدام را می‌توان در كاهش اهمیت دو راهرو جانبی ایوان و از دست دادن عملكرد ورودی آنها در آن زمان و لزوم استفاده‌های ثانوی با ایجاد فضاهای مورداستفاده در طبقۀ فوقانی آنها دانست (همان، III / 61-62). به گونه‌ای مشابه در اواخر قرن 8 ق راهروهای رو باز مشرق و مغرب مقصورۀ نظام‌الملك نیز به صورت قرینه در ارتفاع زیاد پوشیده شدند (همو، «گنبد»، 109, 115-117).
به استناد كتیبه‌ای موجود در بین مقرنسهای طاق ایوان جنوبی، در دورۀ آق‌قویونلو و در زمان فرمانروایی اوزون حسن، اقداماتی برای تعمیر كلی مسجد جامع و بازسازی پوشش این ایوان در 880 ق انجام یافته است (هنرفر، گنجینه، 95). امروزه اطلاعات زیادی از وسعت این عملیات در سطح مسجد در دست نیست. احتمالاً طاق ایوان جنوبی و دو منارۀ آن در این زمان ساخته شده‌اند (گدار، «تاریخ مسجد»، I(2) / 248-256).
در دورۀ صفویه تغییرات اساسی در مسجد جامع داده نشد، اما در سیر تحولات معماری شهر اقدامات وسیعی برای مرمت مسجد صورت گرفت و تغییرات زیادی در نماسازی و تزیینات آن انجام یافت. بخش عمدۀ نماهای مسجد فعلی از این دوره باقی مانده است. در زمان شاه طهماسب اول، در حدود ربع سوم قرن 10 ق پس از تخریب جبهۀ غربی شبستان تیموری واقع در گوشۀ جنوب غربی مسجد، شبستان جدیدی در این قسمت ساخته شد و چهرۀ شبستان قدیمی را تغییر داد. مصلای مظفری نیز در جبهۀ غربی مسجد تغییر شكل یافت و شبستان سرپوشیدۀ فعلی معروف به دارالشتا با شبكۀ ستونهای قطور 8 ضلعی بر محوطۀ آن ساخته شد. بر اساس فرضیۀ گالدیری، این اقدام احتمالاً با بنای ساختمان ورودی واقع در انتهای راهرو جنوبی ایوان غربی كه در زمان شاه طهماسب اول در 983 ق / 1575 م احداث شد و به عنوان ورودی اصلی دارالشتا مورد استفاده قرار گرفت، همزمان است (گالدیری، اصفهان، III / 70-71).
وجود كتیبه‌های تاریخی یا مذهبی كه از عهد صفویان در ایوانها باقی مانده است، بیانگر اقداماتی است كه جزئیات و توالی مراحل مختلف آنها به وضوح روشن نیست. در متن بعضی از این كتیبه‌ها به طور كلی