بیرونی
مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی
یکشنبه 1 آبان 1401
https://cgie.org.ir/fa/article/229269/بیرونی
شنبه 16 فروردین 1404
چاپ شده
13
از استخراج الاوتار 3 نسخۀ خطی در بانكیپور، قاهره و استانبول، و یك نسخۀ خطی دیگر با همین عنوان در لیدن موجود است كه ساختار نسخۀ لیدن با 3 نسخۀ دیگر تفاوت بسیار دارد و به نظر می‌رسد كه نسخه‌ای از اثر دیگر بیرونی موسوم به جمع الطرق السائرة فی معرفۀ اوتار الدائرة باشد. هاینریش زوتر نسخۀ خطی اخیر را به آلمانی ترجمه، و در 1911 م به همراه شرحی ارزشمند منتشر كرده است (ص 11-78). در 1948 م دائرةالمعارف عثمانیه، استخراج الاوتار را با استفاده از مجموعۀ خطی شم 2468 بانكیپور (حاوی آثار بیرونی، ابراهیم بن سنان و دیگران)، در حالی به چاپ رساند كه متن تقریباً كامل دو اثر دیگر بیرونی به نام مقالة فی التحلیل و التقطیع للتعدیل و مقالة فی اَنّ لوازم تجزئ المقادیر الی لانهایة قریبۀ من امر الخطین اللذین یقربان و لایلتقیان فی الاستبعاد كه جزو آثار گم شدۀ بیرونی تلقی می‌شد، و نیز بخش قابل توجهی از دو اثر از ابراهیم بن سنان ( فی حركات الشمس والمسائل المختارة فی الهندسة) به‌طور پراكنده در آن به چاپ رسیده بود. مثلاً در ضمن استخراج الاوتار عبارت «و قد كان لجدی ابی‌الحسن ثابت فی ذلك» آمده (چ حیدرآباد، ص 153) كه یقیناً نویسندۀ آن ابراهیم بن سنان بن ثابت بن قره است. درواقع تنها از آغاز متن چاپی حیدرآباد تا پایان سطر 8 صفحۀ 108 و سپس از پایین شكل 117 در صفحۀ 224 تا پایان كتاب مربوط به متن استخراج الاوتار است (سعیدان، «حول رسائل ... »، سراسر مقاله، «رسائل بیرونی ... »، 173-175؛ قربانی، تحریر ... ، 3-6، تحقیقی ... ، 34-35، 42-45؛ هوخندایك، 133-150). در 1965م احمد سعید دمرداش این كتاب را یك بار دیگر در قاهره به چاپ رساند، اما به‌رغم مدعای مصحح، این متن نیز بسیار مغشوش و مغلوط است و به‌طور مثال همان عبارت ابراهیم بن سنان در آن دیده می‌شودد (ص 268). 3. استیعاب الوجوه الممكنة فی صنعة الاسطرلاب، رساله‌ای مهم در تاریخ نجوم اسلامی دربارۀ بررسی و مقایسۀ روشهای گوناگون ساخت انواع اسطرلاب (ه م) كه با رسالاتی چون استیعاب فی علم (یا معرفۀ) الاسطرلاب فرق دارد. بیرونی در مقدمۀ این كتاب از ابوسهل مسیحی (ه م)، با عنوان احترام‌آمیز شیخ یاد كرده، و این كتاب را بدو هدیه كرده است. كراوزه تاریخ نگارش این اثر را پیش از 390ق دانسته است (ص 479)، اما همان‌گونه كه گفته شد، ذكر نام این رساله در الآثار الباقیة نمی‌تواند بر نگارش آن پیش از 390ق دلالت كند. مهم‌ترین عناوین این رساله بدین شرح است: مسائل مختلفی دربارۀ ساخت اسطرلاب ازجمله رسم مدارات، رسم منطقۀ البروج روی عنكبوت، رسم رئوس كواكب ثابت بر عنكبوت، شناخت ابعاد ستارگان از معدل النهار و غیره، روش ابومحمد سیفی و ابومحمود حامدبن خضر خجندی در رسم دایره‌های سَمْت، تصحیح اسطرلابهای قدیمی و تنظیم آن برای زمان حاضر، ساخت اسطرلابهای زورقی (كه به آن اشاره شد)، مسطری، صلیبی، لولبی، رصدی، و مبطخ، ساخت اسطرلاب موسوم به كامل با تسطیح اسطرلاب، گزیده‌ای از كتاب ابوحامد صاغانی دربارۀ تسطیح تام، رسم قطع مكافی (سهمی)، رسم قطع زاید (هذلولی) به نقل از كتاب السموت ابونصر منصوربن عراق، وصف پرگار تام و حركات آن، رسم قطع ناقص (بیضی)، مكافی و زائد با پرگار تام، رسم صحیفۀ كسوفیه و ساخت دستگاهی برای شناخت زمان رؤیت هلال. این كتاب از جمله مهم‌ترین آثار تاریخ نجوم به شمار می‌آید و بخشهای مختلف آن (به‌ویژه مقدمه) توسط محققان اروپایی به زبانهای مختلف ترجمه و بررسی شده است. كتاب استیعاب در 1380ش بدون توضیحات و حواشی شایسته و با وضعی نه چندان مطلوب در مشهد به چاپ رسیده است. 4. افراد المقال فی امر الظلال، رسالۀ مهمی به عربی دربارۀ سایه‌ها و مسائل و محاسبات مربوط به آن در 30 باب. بیرونی در فهرست دربارۀ این كتاب چنین گفته است: كتابی ]دیگر[ برای او (ابوالحسن مسافر بن حسن) نوشته‌ام به نام ... كه همۀ مباحث این فن را در بر دارد (ص 32، نیز نک : مقدمۀ «افراد»). این دعوی به هیچ‌وجه بی‌پایه نیست، زیرا وی در این كتاب به تمامی موضوعاتی كه به نحوی به سایه‌ها مرتبط می‌شوند، اعم از مباحث ریاضی، نجومی، ادبی، آیات كریمۀ قرآن مجید، حكایاتی از انجیل، و حتى برخی ضرب‌المثلها پرداخته است. وی در این كتاب به آثاری چون زیج شاه و دانشمندان مسلمان چون محمد بن موسی خوارزمی، كوشیار گیلی، یعقوب بن طارق، نیریزی، كندی، ابومعشر بلخی،ابوالوفای بوزجانی،فزاری،حبش حاسب،احمدبن طیب سرخسی، سجزی، و از یونانیان به بطلمیوس پولس یونانی و ارسطو و فلاطون، و از هندیان به برهمگوپته، بجیانند بنارسی و زیج ارجبهر و نیز به دانشمندان حرانی چون سنان بن فتح، ثابت بن قره و ابراهیم بن سنان استناد كرده است. متن عربی این كتاب در 1367ق /1948م در حیدرآباد دكن در ضمن رسائل بیرونی (رسالۀ دوم) با وضعی بسیار مغشوش و ناقص به چاپ رسیده است. در صفحۀ 5 این اثر تنها نام 11 باب از بابهای سی‌گانۀ كتاب ذكر شده، و ادامۀ فهرست و دو باب نخست و بخش نخست باب سوم (ص 5، سطر 10) به اشتباه در ضمن رسالۀ «فی حركات الشمس» ابراهیم بن سنان (چ حیدرآباد) از عبارت من‌الأخر (بخش آخر نام باب 11) در سطر 8 صفحۀ 34 تا عبارت المائلة در صفحۀ 63 سطر چهارم چاپ شده است. با آوردن این بخش در جای اصلی خود، نواقص كتاب رفع خواهد شد. ادوارد استوارت كندی نیز در 1976م ترجمه و شرح انگلیسی این كتاب را در دو جلد در حلب منتشر كرده است. 5. تسطیح الصور و تبطیح الكور، رساله‌ای دربارۀ تصویر كردن شكلهای روی كره بر سطح مستوی كه برای «خوارزمشاه» (قاعدتاً باید ابوالحسن علی بن مأمون، د ح 399ق باشد) نوشته شده است. بیرونی در بخش پایانی الآثار الباقیة نیز دربارۀ همین موضوع سخن گفته، و به نظر می‌رسد كه یا پس از نگارش این بخش از الآثارالباقیة، مطالب آن را به وجهی كامل‌تر در رساله‌ای مستقل آورده، یا پس از نگارش تسطیح الصور خلاصۀ آن را به الآثارالباقیة افزوده است. بیرونی در این رسالۀ نسبتاً كوتاه، اما مهم، از دانشمندان بسیاری نام برده، و از آثار آنها بهره گرفته،یا از آنها انتقاد كرده‌است.این دانشمندان و آثار آنها عبارت‌اند: عطارد بن محمد حاسب: فی محنة المنجمین، عمر بن فرخان طبری: فی صورة الكرة (نک : ص188)، عبدالرحمان صوفی: الكواكب الثابتة (= صورالكواكب، 4 بار)، مارینوس، بطلمیوس، محمد بن جابر بن سنان بتانی، سجزی، ابونصر منصور بن عراق، خجندی، ابوالعباس احمد بن محمد بن كثیر فرغانی، یعقوب بن اسحاق كندی، عمر بن محمد بن خالد مروروذی، و شخصی به نام حسن (حسن ابن مصباح؟). ابوریحان همچنین در این رساله به اثری دیگر از خود موسوم به كتاب صنعةالكرة اشاره كرده كه امروزه مفقود است. بیرونی از خطاهای مارینوس و بتانی حین تسطیح، و روشهای كندی، مروروذی، و صوفی در تسطیح كره اشاره كرده است و نقص همۀ آنها را این می‌داند كه در این روشها به ناچار باید ترفندی به‌كار برد كه موجب بالا رفتن خطای كار می‌شود، زیرا نسبت میان خط منحنی (روی سطح كره) و خط مستقیم گویا نیست (پس بیرونی از گنگ بودن عدد پی آگاهی داشته است). سپس بیرونی 3 روش ابتكاری خود را برای این كار شرح می‌دهد كه بسیار تحسین‌برانگیز است. بیرونی در آن بخش از این رساله كه در الآثارالباقیة نیز آمده، دربارۀ تصویر مخروطی كه پیش از وی نیز سابقه داشته، سخن گفته، و دربارۀ روش تسطیح ابوحامد صاغانی چنین آورده است: صاغانی به جای آنكه مركز تصویر را یكی از دو قطب صفحۀ تصویر انتخاب كند، نقطه‌ای از محور صفحۀ تصویر را كه در داخل یا در خارج كره واقع است، مركز تصویر اختیار كرده، و واضح است كه در این تصویر دایره‌ها عبارت خواهند بود از انواع چهارگانۀ مقاطع مخروطی و پیش از صاغانی این نوع تصویر عجیب سابقه نداشته است. بیرونی سپس روش تصویر استوانه‌ای را كه یكی از نوآوریهای خود اوست، شرح می‌دهد و می‌افزاید كه شكلهایی كه با این نوع تصویر به دست می‌آیند، با شكل اصلی كه روی سطح كره است، یكسان نیست؛ اما این تغییر شكلها به صحت كار اسطرلاب لطمه‌ای نمی‌زند، زیرا در اسطرلاب شكل تصاویر مهم نیست، بلكه مقصود آن است كه برخی از آنها را ثابت نگه دارند و برخی را به حركت درآورند ( الآثار، 357-361، تسطیح، 185-200). این روش تسطیح همان است كه ج. ب. نیكولُسی دی پاتِرنو در 1660 م منتشر كرد (سارتن، I/707). و امروزه نقشه‌های جغرافیایی موسوم به مركاتور براساس آن تنظیم می‌گردد. بیرونی در پایان دربارۀ نحوۀ تصویرگری در اسطرلاب مبطخ به تفصیل سخن گفته، و اشكالات آن را در حالت خاص بیان كرده، و برای رفع این اشكالات تغییراتی درآن داده است. از تسطیح الصور یك نسخۀ خطی در تهران و نسخۀ خطی دیگری در لیدن موجود است. تنها داناسرشت به نسخۀ خطی موجود در تهران توجه داشته، و تمامی تحقیقات مستشرقان دربارۀ این كتاب براساس نسخۀ لیدن بوده است. هاینریش زوتر در 1922م بخش عمدۀ آن را با تعلیقاتی اندك به زبان آلمانی ترجمه و منتشر كرد. در 1973م رسولف ترجمۀ ازبكی این رساله را در تاشكند به چاپ رساند. احمد سلیم سعیدان متن عربی رساله را در مجلۀ دراسات (عَمان، دانشگاه اردن، 1977م، شم 4، ص 7-22) به چاپ رساند. در 1978 م نیز احمدف و بوریس روزنفلد این رساله را به روسی ترجمه كردند. سرانجام بركگرن در 1982م تصویر نسخۀ خطی لیدن را به همراه شرح و ترجمۀ انگلیسی رساله و نیز خلاصه‌ای عربی از نكات مهم آن در مجلة تاریخ العلوم العربیة (شم 6) در حلب (سوریه) به چاپ رساند. در همین شماره و در ادامۀ همین مقاله نیز لوتس ریشتر - برنبورگ ترجمۀ انگلیسی مقدمۀ این رساله را با شرح و یادداشتهایی مفید آورده است. بخش پایانی الآثارالباقیة نیز كه به همین موضوع اختصاص دارد، به صورت مستقل به كوشش فیورنی به ایتالیایی ترجمه و منتشر شده، و قربانی نیز در 1353 و 1375ش ترجمۀ فارسی همین بخش را به همراه شرح و تعلیقات در دو كتاب بیرونی نامه و تحقیقی در آثار ریاضی ابوریحان بیرونی آورده است. 6. التفهیم لاوائل صناعۀ التنجیم (ه م). 7. تحدید نهایات الاماكن لتصحیح مسافات المساكن، مهم‌ترین اثر دانشمندان مسلمان دربارۀ جغرافیای ریاضی. در این كتاب از تعیین عرض و طول جغرافیایی شهرها و میل دائرۀالبروج و اندازه‌گیری زمان خسوف و اختلاف طولهای جغرافیایی و روش تعیین سمت قبله بحث شده است. ابوریحان خود در پایان مقدمۀ طولانی این كتاب هدف از نگارش آن را چنین آورده است: «و باید دانست كه آنچه اكنون مقصود من است، هرچند از راه آن به عمد بیرون رفتم (یعنی مطالب مختلف این مقدمه) این است كه: به‌طور كلی راههایی را آشكار كنم كه از آنها جاهای روی زمین از جهت طول میان خاور و باختر و از جهت عرض میان شمال و جنوب به درستی دانسته می‌شود و فاصلۀ میان آنها به دست می‌آید. و آشكار شود كه هر نقطه یا شهر در كدام جهت از نقطه یا شهر دیگر واقع است؛ و اما آنچه مخصوصاً موردنظر است اینكه همۀ اینها را برای شهر غزنه... اندازه بگیرم». . برخی مطالب مهم كتاب عبارت‌اند: 1. بیرون آوردن عرض بلد بهره‌گیری از ستارگان ابدی الظهور و اشاره به رصدهای بنی‌موسی، ... تعیین عرض جرجانیه توسط بیرونی. 2. تعیین عرض یك شهر از روی عرض شهری دیگر و رصد خجندی در ری. 3. بیرون آوردن میل اعظم به صورت مستقل، اشاره به رصدهای دانشمندان یونانی همچون اراتستن، هیپارخوس و بطلمیوس. بیرونی به ارصاد دانشمندان دورۀ اسلامی همچون اصحاب ممتحن، بنی‌موسی، ابوالفضل هروی و ابوجعفر خازن، عبدالرحمان صوفی، ابوالوفای بوزجانی، ابوحامد صاغانی (یا صغانی)، ابوسهل كوهی، خجندی (با شرحی بسیار ستایش‌آمیز و نسبتاً مفصل دربارۀ سدس عظیم ساختۀ او موسوم به سدس فخری در كوه طبرك چسبیده به شهر ری و شرحی دربارۀ مكالمۀ ابوریحان و خجندی در این باره)، و رصدهای خودش نیز به علل پدیدآمدن اختلاف در اندازه‌ها اشاره می‌كند و از كسانی كه پیروی از محاسبات هندیان را به غلط سبب این اختلافها می‌دانند،خرده می‌گیرد. 4. پیدا كردن عرض بلد و میل كلی از یكدیگر: اشاره به برخی ارصاد و محاسبات خود مؤلف، و مطالبی از این قبیل. 5. اقالیم سبعه: اشاره به ربع مسكون، اقلیمهای هفت‌گانه، روش محمد بن صباح در یافتن گشادگی مشرق كلی و 3 رصد از بیرونی در این باره. 6. شناختن اختلاف طول میان شهرها: بیرونی نخست به نصف‌النهار مبدأ طول شرقی یا غربی، تعریف طول و اختلاف طول و اندازه‌گیری آن، استفاده از خسوف در اندازه‌گیری اختلاف طول، ... تعریف میل و نحوۀ اندازه‌گیری آن می‌پردازد. سپس از رساله‌ای كه ابن سینا (در متن: ابوعلی سینوی) در تصحیح طول جرجان برای زرین گیس دختر شمس‌المعالی نوشته است، به سختی انتقاد می‌كند، رصد وی را غیرقابل اعتماد و ابوالفضل هروی را در این قبیل كارها مقدم بر او می‌داند. وی در پایان این بخش روش عملی اندازه‌گیری ارتفاع كوه و اندازه‌گیری قوس یك درجه توسط خود می‌پردازد. در پایان كتاب نیز به مجموعه‌ای از رصدهای زمان اعتدال خریفی توسط دانشمندان پیش یا پس از اسلام می‌پردازد.
یك نسخۀ خطی بسیار نفیس از این كتاب (كه ظاهراً تنها نسخۀ موجود آن است) با شمارۀ 3386 در كتابخانۀ سلطان فاتح نگهداری می‌شود. این نسخه در رجب 416 و در غزنه نگاشته شده است. از آنجا كه این نسخه در عصر بیرونی و در محل سكنای او نوشته شده است، برخی بر آن‌اند كه این نسخه به خط خود بیرونی است؛ اما مجتبی مینوی این احتمال را رد كرده است. متن عربی تحدید در 1962 م، نخست در آنكارا (به كوشش محمد بن تاویت طنجی) و سپس در قاهره (به كوشش پ. بولگاكوف و ملاحظۀ امام ابراهیم احمد و در ضمن یكی از شماره‌های مجلة معهد المخطوطات العربیة) به چاپ رسیده است. در 1967م نیز جمیل علی ترجمۀ انگلیسی آن را در بیروت به چاپ رسانده است. ادوارد استوارت كندی نیز آن را به انگلیسی شرح كرده، و احمد آرام ترجمۀ فارسی نه چندان دقیقی از آن ارائه داده است. 8. الدرر فی سطح الاكر (نک : بوآلو، «كارنامه»، شم 143)، رساله‌ای دربارۀ چگونگی تسطیح و یافتن زایچه در انواع اسطرلابها، مشتمل بر دو «سؤال» كه به ترتیب 8 و 6 «قول» دارند. بیرونی این كتاب را همچون استیعاب برای ابوسهل مسیحی نوشته، و باتوجه به آنچه در مقدمه آمده است، به نظر می‌رسد كه ابوسهل مسیحی پس از مطالعۀ كتاب نسبتاً مفصل استیعاب، كتابی مختصرتر كه فاقد مسائل حاشیه‌ای باشد، از بیرونی درخواست كرده، و او نیز در پاسخ این كتاب را نوشته است (نک : «الدرر»، 86، 126). با توجه به اینكه ابوسهل مسیحی چندان پس از 403ق نزیسته، این كتاب باید در همین سالها و احتمالاً پیش‌از 408ق نوشته شده‌باشد، در حالی‌كه بیرونی در سیاهۀسال427ق از این كتاب یاد نكرده است؛ اما در نگارش این رساله توسط خود ابوریحان تردیدی نیست، زیرا هم در این رساله و هم در تحدید نهایات الاماكن «به رصد میل اعظم در 385ق در شهر خوارزم (كاث) با بهره‌گیری از دایره‌ای به قطر 15 ذراع» اشاره شده است («الدرر»، 90، قس: تحدید، 246). از سوی دیگر، عبارت «هذا كتاب ابی الریحان ... فی تسهیل التسطیح الاصطرلابی و العمل بالمركبات الشمالی والجنوبی منه» در پایان «الدرر» (ص 126) یادآور یكی از آثار ابوریحان است كه در فهرست با نام تسهیل التسطیح (در متن به خطا التصحیح) الاصطرلابی والعمل بمركباته من الشمالی و الجنوبی ثبت شده است(نک : ص 35). باتوجه به این قراین می‌توان گفت كه بیرونی احتمالاً این كتاب را نخست تسهیل... نامیده، ولی بعدها با توجه به علاقه‌ای كه به نامهای موزون داشته، عنوان آن را به الدرر فی سطح الاكر تغییر داده است. احمد دلال متن عربی و ترجمۀ انگلیسی این اثر را در 1988م در مجلة تاریخ العلوم العربیة و الاسلامیة منتشر كرده، اما هرگز به یكسانی آن و تسهیل... اشاره نكرده است. 9. الصیدنة فی الطب (ه م). 10. القانون المسعودی (ه م).
«الأراء الطبیعیة»، منسوب به پلوتارك، همراه فی النفس ارسطو، ترجمۀ قسطابن لوقا، به كوشش عبدالرحمان بدوی، بیروت، 1954م؛ ابراهیم بن سنان، «حركات الشمس»، رسائل، حیدرآباد دكن، 1367ق /1948م؛ ابن اسفندیار، محمد، تاریخ طبرستان، به كوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، 1320ش؛ ابن بطریق، یحیى، الآثار العلویة، ترجمه و تحریر متئورولوگیكا ی‌ارسطو، به كوشش كازیمیر پترایتس، بیروت، 1967م؛ ابن بیطار، الجامع لمفردات الادویة والاغذیة، قاهره، 1291ق؛ ابن رشد، محمد، تلخیص الآثار العلویة، به كوشش جمال‌الدین علوی، بیروت، 1994م؛ ابن سهلان، عمر، «الرسالة السنجریة فی كائنات العنصریة»، دو رساله دربارۀ آثار علوی، به كوشش محمدتقی دانش‌پژوه، تهران، 1337 ش؛ ابن‌سینا، دانشنامۀ علایی، طبیعیات، به كوشش محمد مشكوٰة، تهران، 1331ش؛ همو، الشفاء، طبیعیات، المعادن و الآثار العلویة، به كوشش ابراهیم مدكور و دیگران، قاهره، 1385ق /1965م؛ ابن یونس، عبدالرحمان، زیج كبیر حاكمی (نک : مل، كوسن دوپرسوال)؛ ابومنصور موفق هروی، الابنیة عن حقایق الادویة، به كوشش احمد بهمنیار و حسین محبوبی اردكانی، تهران، 1346ش؛ اذكایی، پرویز، ابوریحان بیرونی. تهران، 1374ش؛ بولگاكف، مقدمه بر تحدید... (نک : هم ، بیرونی)؛ بیرونی، ابوریحان، الآثار الباقیة، به كوشش زاخاو، لایپزیگ، 1906م؛ همو، استخراج الاوتار فی الدائرة، حیدرآباد دكن، 1367ق /1948م؛ همو، همان، به كوشش احمد سعید دمرداش، قاهره، 1965م؛ همو، استیعاب وجوه الممكنة فی صنعة الاصطرلاب، به كوشش محمداكبر جوادی حسینی، مشهد، 1380ش؛ همو، «افرادالمقال فی امرالظلال»، ضمن رسائل، حیدرآباد دكن، 1367ق /1948م؛ همو، تحدید نهایات الاماكن، به كوشش بولگاكف، قاهره، 1962م؛ همو، تحقیق ماللهند، حیدرآباد دكن، 1377ق /1958م؛ همو، «التحلیل والتقطیع للتعدیل»، ضمن استخراج الاوتار (به اشتباه به صورت پراكنده)، حیدرآباد دكن، 1367ق /1948م؛ همو، تسطیح الصور و تبطیخ الكور، چ تصویری (نک : مل ، بركگرن)؛ همو، التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، روایت عربی، چ تصویری، همراه ترجمۀ انگلیسی رمزی رایت، آكسفرد، 1934م؛ همو، همان، روایت فارسی، به كوشش جلال‌الدین همایی، تهران، 1351ش؛ همو، تمهیدالمستقر لمعنی الممر، حیدرآباد دكن، 1367ق /1948م؛ همو، الجماهر فی الجواهر، به كوشش یوسف هادی، تهران، 1375ش؛ همو، «حكایة آلة المسماة بسدس فخری»، ضمن «رسالة الخجندی فی المیل و عرض البلد» لویس شیخو، المشرق، بیروت، 1911م، ج 8؛ همو، «الدرر فی سطح الاكر» (نک : مل ، دلال)؛ همو، «سیر سهمی السعادة والغیب» (نک : مل ، حداد)؛ همو، الصیدنة فی الطب، به كوشش عباس زریاب، تهران، 1370ش؛ همو، فهرست كتب محمدبن زكریا الرازی، به كوشش پاول كراوس، پاریس، 1936م؛ همو، القانون المسعودی، حیدرآباد دكن، 1373ق /1954م؛ همو، مقالید علم الهیئة، به كوشش ماری ترز دوبارنو، دمشق، 1985م؛ رازی، محمدبن زكریا، الحاوی، حیدرآباد دكن، 1374- 1390ق /1955-1970م؛ سعیدان، احمد سلیم، «حول رسائل البیرونی»، مجلة معهد المخطوطات العربیة، 1379-1380ق /1960م، ج 6؛ صاعد اندلسی، التعریف بطبقات الامم، به كوشش غلامرضا جمشیدنژاد اول، تهران، 1376ش؛ علی بن سلیمان هاشمی، علل الزیجات، چ تصویری از نسخۀ خطی كتابخانۀ بادلیان (نک : مل )؛ عنصرالمعالی كیكاووس، قابوس‌نامه، به كوشش حسین آهی، تهران، 1362ش؛ غضنفر تبریزی، «المشاطة لفهرست»، فهرست كتابهای رازی و نامهای كتابهای بیرونی، به كوشش مهدی محقق، تهران، 1366ش؛ قربانی، ابوالقاسم، تحریر استخراج الاوتار، تهران، 1355ش؛ همو، تحقیقی در آثار ریاضی ابوریحان بیرونی. تهران، 1374ش؛ همو، زندگی‌نامۀ ریاضی‌دانان دورۀ اسلامی، تهران، 1375ش؛ كرامتی، یونس، «آثار دانشمندان ایرانی دربارۀ آثار علوی و تأثیر نظریات طبیعی‌دانان یونانی بر آنها»، تاریخ علم در اسلام و نقش دانشمندان ایرانی، به كوشش محمدعلی شعاعی و محسن حیدرنیا، تهران، 1378ش؛ همو، كارنامۀ ایرانیان، تهران، 1380ش؛ همو، «ملاحظاتی در باب آراء نجومی ابوسعید سجزی و شرف‌الدین مسعودی»، نامۀ فرهنگستان، 1376ش، س 3، شم 1؛ همو، هواشناخت، تهران، 1381ش؛ مراكشی، حسن، جامع المبادی و الغایات فی علم المیقات، چ تصویری، به كوشش فؤاد سزگین، فرانكفورت، 1984م؛ مسعودی مروزی، محمد، «آثار علوی»، دو رساله دربارۀ آثار علوی، به كوشش محمدتقی دانش پژوه، تهران، 1337ش؛ نالینو، كارلو آلفونسو، علم الفلك و تاریخه عندالعرب فی قرون الوسطى، رم، 1911م؛ نصر، حسین، نظر متفكران اسلامی دربارۀ طبیعت، تهران، 1342ش؛ یاقوت، معجم الادباء، به كوشش احسان عباس، بیروت، 1993م؛ نیز:
ʿAli ibn Sulayman al Hashimi, The Book of the Reasons Behind Astronomical Tables (Kitāb fīʿilal al-Zījāt), tr. F. I. Haddad & E. S. Kennedy, Commented by D. Pingree and E. S. Kennedy, New York, 1981; Aristotle, Meteorologica, tr. H. D. P. Lee, London, 1952; Berggren, J. L., «Al-Biruni on Plane Maps of the Sphere», Journal for the History of Arabic Science, Aleppo, 1982, vol. VI; Boilot, D. J., «Al-Bīrūnī, (Bērūnī), Abū ’l-Rayḥān Muḥammad ibn Aḥmad», EI2, vol. I; id, «L’Oeuvre d’Al-Beruni, essai bibliographique», Mélanges d’Institut Dominicain d’études orientales du Caire, Cairo, 1955, vol. II; Bosworth, C. E., « Bīrūnī, Abū Rayḥān Muḥammad ibn Aḥmad», Iranica, vol. IV; Carra de Vaux, «L'Astrolabe linéaire», JA, 1895, vol. V; Caussin de Perceval, J. J., «Le Livre de la grande table hakémite», Notices et extraits, 1804, vol. VII; Dallal, A., «Biruni's Book of Pearls Concerning the Projection of Spheres», Zeitschrift f O r Geschichte der arabisch-islamischen Wissenschaften, Frankfurt, 1987, vol. IV; Euclid, Elements, tr. Th. L. Heath, New York, 1956; GAS; Haddad, F. I. et al., «Al-Biruni's Treatise on Astrological Lots», Zeitschrift f O r Geschichte der arabisch-islamischen Wissenschaften, Frankfurt, 1984, vol. I; Hogendijk, J. P., «Rearranging the Arabic Mathematical and Astronomical Manuscript Bankipore 2468», Journal for the History of Arabic Science, Aleppo, 1982; vol. VI; Kennedy, E. S., «Al-Bīrūnī ... », Dictionary of Scientific Biography, ed C. E. Gillispie, New York, 1970, vol.II; id, «A Survey of Islamic Astronomical Tables», Transaction of the American Philosophical Society, vol. XLVI(2), 1956; Krause, M., «Al-Biruni.Ein iranischer Forscher des Mittelalters», Der Islam, 1942, vol. XXVI; Pingree, D., «The Fragments of the Works of Al-Fazārī», Journal of Near Eastern Studies, Chicago, 1970; vol. XXIX; id, «The Fragments of the Works of Yaʿqūb ibn Ṭāriq», ibid, 1968, vol. XXVII; Richter-Bernburg, L., «Al- Bīrūnī’s Maqāla fi Tasṭiḥ al- Ṣuwar wa-Tabṭikh al-Kuwar... », Journal for the History of Arabic Science, Aleppo, 1982, vol. VI; Sachau, E., introd. Chronologie orientalischer Völker, Leipzig, 1906; Saidan, A. S., «The Rasā’il of Bīrūnī and Ibn Sinān, a Rearrangement», Islamic Culture, Hyderabad, 1960, vol. XXXIV; Sarton, G., Introdouction to the History of Science, Baltimore, 1927; Sayili, A., «Al-Biruni and the History of Science», Al-Biruni Commemorative Volume, Karachi, 1979; Schoy, «Die Bestimmung der geographischen Breite eines Ortes... nach dem arabischen Text der Ḥākimitischen Tafeln des Ibn Y C nus n , Annalen der Hydrographie und maritimen Meteorologie, 1922, vol. L; Suter, H., «Das Buch der Auffindung der Sehnen im Kreise von Abū’l-Raiḥan Muḥ. El- Bīrūnī», Bibliotheca mathematica, 1910-1911, vol. XI; id et al., «Ueber al Biruni und seine Schriften», Sitzungsberichte der physikalisch-medizinischen Sozietat in Erlangen, Erlangen, 1920-1921, vol. LII-LIII; Wiedemann, E. «Zu den Anschauungen der Araber über die Bewegung der Erde», Mitteilungen zur Geschichte der Medizin und Naturwissenschaften, 1912, vol. II.یونس كرامتی
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید