تعاون، واژه ای

در دهه‌های اخیر همیاری (مبادلۀ تأخیری) و ویژگیهای ذاتی و پیامدهای آن از زاویه‌ای جدید مورد توجه صاحب‌نظران نظریۀ «سرمایۀ اجتماعی» قرار گرفته است. سرمایۀ اجتماعی همچون سرمایۀ فیزیکی و سرمایۀ انسانی به ویژگیهای سازمان اجتماعی مانند شبکه‌ها، هنجارها و اعتماد اشاره دارد که هماهنگی و همکاری برای کسب سود متقابل را تسهیل می‌کند. سرمایۀ اجتماعی سود سرمایه‌گذاری در زمینۀ سرمایۀ فیزیکی و سرمایۀ انسانی را افزایش می‌دهد (پاتنام، 95). پاتنام می‌گوید: مشارکت مدنی، تجسم همکاریهای موفقیت‌آمیز گذشته هستند که می‌تواند همچـون الگویی فرهنگـی، برای همکاریهای آتـی عمل کنـد (ص 99).
با وجود اهمیت بسیار همیاری در زندگی اقتصادی و اجتماعی ایران، تکیه و ارزش‌گذاری اصلی بر تعاون به عنوان هدفی غایی و نه ابزاری، در فرهنگ ایرانی مطرح است. کمک کردن به خاطر کمک کردن و نوع‌دوستی و نوع‌پروری است. تجلی بارز این شیوۀ اندیشه را در سخن سعدی «بنی‌آدم...» می‌توان یافت؛ دیدگاهی که از همۀ قوم‌گراییها و منافع اقتصادی و تعصبات مرسوم فراتر رفته و گوهر و جوهرۀ مشترک آدمیان را مطمح نظر قرار می‌دهد (نک‍ : سعدی، 79-80).
نظرگاه دیگری که در چند دهۀ گذشته به تعاون (همکاری، یاریگری) و مسائل آن پرتوی تازه تابانیده و اهمیت آن را فراروی اندیشه‌ورزان علوم اجتماعی قرار داده، توجه روزافزون نظریه‌پردازان توسعه به مسئلۀ مشارکت و توسعۀ مشارکتی است. سازمان فائو، سازمان یونسکو و بانک جهانی و دیگر مؤسسات سازمان ملل، پس از شکستهای پی در پی نظریۀ نوسازی در عمل، و ناکامیهای کشورهای توسعه‌نیافته، رویکرد دوباره‌ای به خودیاریهای سنتی و مشارکتهای مردمی داشته‌اند.

تعاون در عمل

آنچه که تاکنون اشاره شد، بیشتر بازتاب اندیشه‌های تعاونی خیرخواهانه و بشردوستانه در عرصۀ نظر بود؛ باید دید که در عرصۀ عمل و زندگی روزمرۀ ایرانیان و مسلمانان، این نظرات تا چه اندازه به عمل مبدل شده است. برای فهمِ دقیق‌تر این مسئله باید به سراغ زندگی تاریخی ایرانیان و مسلمانان در شهرها و روستاها و قبایل و عشایر ایران رفت. متأسفانه به سبب معمول و رایج و عادی بودن همکاری و تعاون در میان بشر و از آن جمله مسلمانان و ایرانیان و بی‌توجهی مورخان و تا اندازۀ بسیاری شعرا و نویسندگان به زندگی روزمره و عامۀ مردم، اطلاعات نسبتاً اندکی در این باره در منابع کتبی وجود دارد. اما کار مردم‌شناسان در یک سدۀ اخیر در ایران و کشورهای مسلمان شاید بتواند تصویر دقیق‌تر و روشن‌تری از کم و کیف رفتارهای تعاونی و مشارکت مردمی به دست دهد.
برپایۀ برخی اسنادِ بر جای مانده، بازتاب زندگی تعاونی با محور اصلی «خودیاری» و «همیاری»، همچنین سازمانهای سنتی با محور اصلی «دگریاری ناهمترازانه» در میان اصناف شهری را در ایران و جامعه‌های دیگر اسلامی در موقوف‌نامه‌ها و سازمانهای وقفی می‌توان مشاهده کرد. کارهای میدانی مردم‌شناسی در ایران نیز گواه وجود سازمانهای تعاونی سنتی با محور اصلی «خودیاری» و «همیاری» می‌باشند. دربارۀ سازمانهای وقفی و موقوفات، خوشبختانه اسناد و وقف‌نامه‌های فراوانی در دست است که نشان‌دهندۀ عمق خیرخواهی و نیکوکاری ایرانیان و سایر مسلمانان در این زمینه است.

انجمنها و سازمانهای صنفی و موقوفات

در شهرهای اسلامی، نظام انجمنهای صنفی تمامی جمعیتی را که در زمینه‌های اقتصادی، تولید، توزیع و خدمات فعالیت می‌کردند، دربر می‌گرفت. کارکنان عالی‌رتبۀ دولت، افسران ارتش و دانشمندان علوم دینی از آن مستثنا بودند و همۀ جمعیت شهرنشین بر حسب حرفه و شغل خود، انجمنهای صنفی تشکیل می‌دادند. در میان این جمعیتها، نه‌تنها پیشه‌وران و کسبه، بلکه خوانندگان، دلالان، فروشندگان به مزایده، موسیقی‌دانان، نقالان، مکاریها، قایق‌رانان و کسانی هم که به کارهای طرب‌انگیز روزانه اشتغال داشتند، جای داشتند (ایبیش، 13).
نظام انجمنهای صنفی صاحبان کارخانه‌های نشاسته، دباغ‌خانه‌ها، رنگرزیها و کارگاههای گوگرد دار را نیز گرد هم می‌آورد. این صنایع کم‌اهمیت و صنایع دیگری از این نوع هرگز در بازارها جایی نداشتند و به سبب بوی بد کالاهای تولیدی خود، در حومه فعالیت می‌کردند (همانجا).
این انجمنهای صنفی، خلق‌الساعه نبوده‌اند و ریشه در شهرهای پیش از اسلام داشته‌اند. در کشورهای اسلامی، اصناف افزون بر تعلیم شاگرد برای مشاغل گوناگون اهل هر صنف، کتابهایی نیز دربارۀ حرفۀ خود تألیف می‌کردند. همچنین اطلاع‌رسانی از راه مکاتبات هم میان افراد یک صنف وجود داشته است (شیخلی، 34).
سازمانهای صنفی در کشورهای اسلامی، معمولاً خسارات وارده بر هر یک از اعضای خود را در موارد گوناگون جبران، و امنیت شغلی آنان‌را حتی‌الامکان تأمین می‌کردند. همکاری میان افراد یک پیشه تا بدانجا می‌رسید که اگر یک تن از آنها نیازمند می‌گردید، بازار را منحصراً برای او رها می‌کردند (همو، 101).
در جوامع اسلامی، اصناف تأمین مخارج ازدواج همکاران خود را نیز برعهده می‌گرفته‌اند. جاحظ می‌نویسد: هرگاه یکی از صاحبان حرفه می‌خواست ازدواج کند و چیزی برای این کار نداشت، همکارانش یک یا دو روز بازار را اختصاصاً برای کسب او رها می‌کردند تا به تنهایی به فروش بپردازد و از درآمد کارش رفع نیاز کند (2/ 200-201؛ نیز نک‍ : شیخلی، 84).

وقف

شواهد موجود نشان می‌دهد که ایرانیان و زردشتیان پیش از اسلام اهتمام بسیاری به امور وقف (ه‍ م) داشته‌اند (موسوی، 66). در ایران باستان راههایی به صورت وقف مال برای کارهای عام‌المنفعه و کمک به دیگران وجود داشته است. گاه چنین بود که فرزندان بخشی از مال رسیده به خود را به نام پدر و یا مادر و یا هر درگـذشتۀ دیگر برای انجام کارهای سود ـ رسان به مردم، «بند» می‌آوردند. تا همواره در راهی که خواسته بودند، به کار گیرند» (افشار، 2/ 844). این کار را در فرهنگ ایران «بند» و یا «ایستاندن مال» می‌خواندند که پس از اسلام به نام وقف پایدار ماند (جنیدی، 180).
هنوز هم، هم‌وطنان زردشتی ما به شیوه‌هایی که صورت تعاون وقف دارد، عمل می‌کنند. برای مثال در مریاباد یزد پیرانگاهی موسوم به «پیر کوشک» یا «کوشکی سوز» است با سنگ‌نوشته‌ای به این مضمون: «هو، به نام یزدان آمرزشگر، در فرخنده روزگار خسرو دادگار... شت مظفرالدین شاه قاجار که سلطان دخت انوشه‌روان، اسفندیار و بهمن برای آبادی این خجسته جای و آرامش هم کیشان خویش که به دیدارش آمدورفت می‌نمایند.... این چاه و باغچه را به کوشش خویش آراسته و انجام داد» (افشار، همانجا). نمونه‌های دیگری از این گونه وقف‌نامه‌ها در پیرسبز (چَک چَکو) نیز گزارش شده است (طباطبایی اردکانی، 317، 318؛ افشار، 1/ 64، 65). در زیارتگاه زردشتی «بونوپرس» (بانوپارس) وقف‌نامه‌ای منقور در سنگ، دربارۀ غرس و وقف یک چنار نشان می‌دهد که شمول وقف بر کارهای خیر بسیار متنوعی بوده است (همو، 1/ 47).
در جامعۀ اسلامی ایران، همۀ زمینهای کشاورزی و اغلب منابع آبی و تأسیسات اقتصادی و حیاتی، در طول تاریخ دائماً در زمرۀ اموال وقفی درمی‌آمدند و به دلایل مختلف تصرف، و از وقف خارج و غصب می‌شدند (لمتن، 422). می‌توان گفت که 20 تا 90٪ از اراضی پراکنده در اکثر استانها و شهرستانهای ایران وقفی هستند (غفوری، 35؛ برای اطلاعات تفصیلی دربارۀ وقف در جامعۀ ایران از پیش از اسلام تاکنون، نک‍ : ه‍ د، وقف). 
مواردی در تعاون وجود دارد که در فرهنگ اسلامی از کارهای خیر تلقی می‌شود؛ از جمله اینکه در معالجۀ بیماران می‌توان به نوعی «تلقین درمانی» یا «هنر درمانیِ» تعاونی اشاره کرد. مثلاً در لبنان موقوفه‌ای است که از عواید آن به دو نفر مبالغی دستمزد می‌پردازند تا هر روزه در بیمارستانها بر بالین بیماران حاضر شوند و با هم نجوا کنند، به طوری که مریض صدای آن دو را بشنود. آنها چنین جملاتی را با هم رد و بدل می‌کنند: می‌بینیم که از روز گذشته خیلی بهتر است، چشمانش‌را ببین! قیافه‌اش را نگاه کن. بیمار با شنیدن این گونه جملات به او تلقین می‌شود که بیماری وی رو به بهبود است (ابوسعید، 44؛ نیز، فرهادی، «آدمیگری...»، 40). در بیمارستان منصوری «سلطان قلاوون» در قاهره، گروه نمایشی مخصوصی بود که با اجرای نمایشهای کمدی، بیماران را می‌خنداندند. خوانندگانی هم بودند که در نیمه‌های شب به بالای گلدسته‌های مسجد بیمارستان می‌رفتند و سرودهای مذهبی و ترانه‌هایی با صدای خوش می‌خواندند تا بیمارانی که شب را از شدت درد بیدار مانده بودند، با شنیدن آواز خوش اعصابشان آرام گیرد و نشاط روحی خود را بازیابند (همانجاها).
در4 دهۀ اخیر در نتیجۀ پژوهشهای نویسندگان علوم اجتماعی، به‌ویژه مردم‌شناسی ایران، اطلاعات دربارۀ گروهها و سازمانهای تعاونی سنتی روستایی و عشایری بسیار بیشتر از نظامات تعاونی در شهرها و در میان اصناف و طبقات مختلف شهری شده است. اولین حرکت ارزنده در این زمینه کشف بُنه (تعاونیهای سنتی تولید کشاورزی در برخی مناطق ایران بوده است، نک‍‌ : صفی‌نژاد، اسناد...، سراسر اثر؛ نیز نک‍ : ه‍ د، بنه) بوده است. به دنبال معرفی بنه در جنوب تهران و برخی مناطق دیگر ایران، پژوهشگران بسیاری به معرفی بنه با نام و نوع دیگر در مناطق کشف ناشده در قبل، پرداختند (نک‍ : فرهادی، فرهنگ یاریگری، 1/ 246-250). اکنون در اثر تحقیقات گسترده در ایران دانسته شده که از نظرگاههای گوناگون بیش از 20 نوع بنه در مناطق مختلف ایران وجود داشته است (همان، 1/ 276).
برای فهم عظمت و تأثیر بنه‌ها در اقتصاد کشاورزی ایران، باید گفت به صورت برآورد، تا مقطع 1320ش و با جمعیت تا 14 میلیون نفر در آن مقطع، حداقل یک میلیون کشاورز ایرانی در این تعاونیهای تولید کشاورزی عضویت داشته‌اند (فرهادی، «بنه‌شناسی...»، 97، 98).
افزون بر بنه باید به نظامات تعاونی در زمینۀ آب و آبیاری هم اشاره کرد (نک‍ : صفی‌نژاد، نظامهای...، سراسر اثر؛ نیز نک‍ : فرهادی، «فرهنگ یاری...»، 64، 66، 67). علاوه بر گروهها و سازمانهای تعاونی سنتی در زمینۀ آبیاری و کشاورزی، باید به تعاونیهای سنتی دامداری نیز اشاره کنیم که گسترده‌ترین آنها تعاونی سنتی و کهن‌زنانۀ «واره»، با تخمین دو میلیون عضو در400 هزار واحد تعاونی کوچک و مستقل از هم در 1335ش بوده است (فرهادی، واره، سراسر اثر). واره بجز ایران در برخی مناطق تاجیکستان، افغانستان و جمهوری آذربایجان نیز وجود داشته است (همان، 168، 172، 182-183).
اعمال مشارکتی زنان ایرانی تنها به واره ختم نمی‌شده است و گروهها و سازمانهای یاریگر زنان در حوزه‌ها و زمینه‌های دیگر نیز مانند نشای دسته جمعی برنج در استانهای شمالی و فراوری میوه‌های باغی و ریسندگی و بافندگی و غیره، فعالیت و مشارکت داشته‌اند (نک‍ : فرهادی، «نگاهی...»، 409-427).
در پایان به صورت فشرده باید اشاره کرد که سازمانهای تعاونی سنتی ایران به «بنه» و «واره» محدود نمی‌شوند، بلکه اشکال سازماندهی شده و ساخت یافته و کارآمد دیگر نیز در زمینۀ دامداری وجود داشته و هم‌اکنون نیز بقایای آن موجود است که از آن‌ جمله‌اند: تعاونیهای دامداران رمه‌گردان غیرعشایری با نامهای «مختابادی» در خراسان (نک‍ : پاپلی‌یزدی، 24 بب‍ ‌)، «بلوک» و «ورهمکاری» در پشت بسطام شاهرود (نک‍ : بارانی، 119-212)، نظامهای کردی و گالشی در میان گاوداران استانهای شمالی ایران (پورکریم، 51؛ افراخته، 7)، سازمانهای تعاونی گاومیش‌داری (بیهقی، 358 بب‍ ‌) و «مال» با نامهای گوناگون و به عنوان کوچک‌ترین واحد تعاونی سنتی عشایری (نک‍ : فرهادی، «مال...»، 149 بب‍ ‌).
امروزه برخی از روشن‌فکران ایرانی، به تبعیت از لمتن (ص 684)، و لمتن نیز به تبع از موریس هالبواکس (ص 61-62) که کشاورزان اروپایی را تک‌رو می‌دانست و به پیروی از کارل مارکس که کشاورزان فرانسوی را در عصر ناپلئون بناپارت به‌درستی فردگرا می‌دانست (نک‍ : روکس بروف، 147)، به خطا ایرانیان و به ویژه کشاورزان ایرانی را تک‌رو و فردگرا می‌شناسند.

مآخذ 

آگبرن، ویلیام و مایرنیمکُف، زمینۀ جامعه‌شناسی، ترجمۀ امیرحسین آریان‌پور، تهران، 1348ش؛ ابن منظور، لسان؛ ابوسعید احمد بن سلمان، مقدمه‌ای بر فرهنگ وقف، تهران، 1358ش؛ افراخته، حسن، «قرق‌داری و تحولات آن در ساحل جنوبی تالاب انزلی»، گیلان‌نامه، به کوشش م. جکتاجی، رشت، 1374ش، ج 4؛ افشار، ایرج، یادگارهای یزد، تهران، 1374ش؛ ایبیش، یوسف، «انجمنهای صنفی و حرفه‌ها»، پیام یونسکو، 1356ش، شم‍ 97؛ ایزدپناه، حمید، داستانها و زبانزدهای لُری، تهران، 1363ش؛ بارانی، حسین، بررسی مبانی و فرهنگ مرتع‌داری در بین گله‌داران البرز شرقی، تهران، 1382ش؛ باطنی، محمدرضا، زبان و تفکر، تهران، 1354ش؛ بیهقی، حسین‌علی، «گاومیش‌داری در روستای لچه‌گوراب»، مجموعۀ مقالات سمینار جغرافیایی، مشهد، 1365ش، ج 3؛ پاپلی‌یزدی، محمدحسین، «مختاباد (اوج مشارکت در دامداری سنتی)»، تحقیقات جغرافیایی، مشهد، 1377ش، شم‍ 51؛ پاتنام، رابرت، «جامعۀ برخوردار، سرمایۀ اجتماعی و زندگی عمومی»، سرمایۀ اجتماعی، ترجمۀ افشین خاکباز و حسن پویان، تهران، 1384ش؛ پورکریم، هوشنگ، «دهکدۀ سما»، هنر و مردم، تهران، 1349ش، شم‍ 98؛ تاج‌العروس؛ توسلی، غلام‌عباس، نظریه‌های جامعه‌شناسی، تهران، 1369ش؛ جاحظ، عمرو، رسائل، به کوشش عبدالسلام محمدهارون،بیروت، 1411ق/ 1991م؛ جنیـدی، فریدون، حقوق بشـر در جهان امروز و حقوق جهان در ایران باستان، تهران، 1384ش؛ حافظ، دیوان، به کوشش محمدرضا جلالی‌نائینی و نورانی وصال، تهران، 1372ش؛ خدایار محبی، منوچهر، تعاون در اسلام و ادیان مختلف و جامعۀ صنعتی، تهران، 1349ش؛ دهخدا، علی‌اکبر، امثال و حکم، تهران، 1352ش؛ رفیع‌فر، جلال‌الدین، سنگ‌نگاره‌های ارسباران، تهران، 1384ش؛ روسک، جوزف و رولند وارن، مقدمه‌ای بر جامعه‌شناسی، ترجمۀ بهروز نبوی و احمد کریمی، تهران، 1355ش؛ روکس بروف، ایان، نظریه‌های توسعه نیافتگی، ترجمۀ علی هاشمی گیلانی، تهران، 1369ش، زایونگ، ربرت، روان‌شناسی اجتماعی تجربی، ترجمۀ محمود ایروانی، تهران، 1368ش؛ ژید، شارل و شارل ریست، تاریخ عقاید اقتصادی، ترجمۀ کریم سنجابی، تهران، 1370ش؛ ساروخانی، باقر، دائرة المعارف علوم اجتماعی، تهران، 1370ش؛ سعدی، گلستان، به کوشش خلیل خطیب رهبر، تهران، صفی‌علیشاه؛ سلیم، غلامرضا، تعاون در متون ادبیات فارسی، تهران، 1347ش؛ شیخلی، صباح ابراهیم سعید، اصناف در عصر عباسی، ترجمۀ هادی عالم‌زاده، تهران، نشر دانشگاهی؛ صفی‌نژاد، جواد، اسناد بنه (اسناد بنه‌های شهر ری)، تهران، 1356ش؛ همو، نظامهای آبیاری سنتی در ایران، تهران، 1359ش؛ طباطبایی، محمدحسین، المیزان، ترجمۀ فارسی، قم، 1364ش؛ طباطبایی اردکانی، محمود، فرهنگ عامۀ اردکان، تهران، 1381ش؛ طبرسی، فضل، جوامع الجامع، ترجمۀ اکبر غفوری و دیگران، مشهد، 1377ش؛ غفوری روزبهانی، ناصر، «نقش وقف در توسعۀ اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی کشور»، میراث جاویدان، تهران، 1377ش، س 6، شم‍ 1؛ فخرالدین اسعد گرگانی، ویس و رامین، به کوشش مجتبى مینوی، تهران، 1338ش؛ فردوسی، شاهنامه، به کوشش مهدی قریب‌ و محمدعلی بهبودی، تهران، 1374ش؛ فرهادی، مرتضى، «آدمیگری و یاریگری: واقعیتها، ضرورتها و پیشینۀ یاریگری»، فصلنامۀ علوم اجتماعی، تهران، 1381ش، شم‍ ‍‌15-16؛ همو، «انواع خودیاری و گونه آمیزیهای آن»، رشد آموزش علوم اجتماعی، تهران، 1369ش، شم‍ 5؛ همو، «بنه‌شناسی: پیشینۀ پژوهشی و نقد آراء در چگونگی پیدایش بنه»، فصلنامۀ علوم اجتماعی، تهران، 1371-1372ش، شم‍ 3 و 4؛ همو، «فرهنگ یاری در آبیاری»، ماهنامۀ جهاد، تهران، 1366ش، شم‍‌97-98؛ همو، فرهنگ یاریگری در ایران، تهران، 1373ش؛ همو، «فضای مفهومی مشارکت»، فصلنامۀ علوم اجتماعی، تهران، 1381ش، شم‍ 19؛ همو، «مال، سازمان تعاونی تولید سنتی عشایر ایران»، فصلنامۀ عشایری ذخایر انقلاب، تهران، 1379ش، س 3، شم‍ 2-3؛ همو، موزه‌هایی در باد، تهران، 1377ش؛ همو، «نقد آراء در تعریفها و نظریه‌ها در گونه‌شاسی مفهوم یاریگری»، نامۀ انسان‌شناسی، 1381ش، شم‍ 1؛ همو، «نگاهی به مشارکت زنان ایرانی با محور اصلی همیاری»، زن و فرهنگ، به کوشش محمد میرشکرایی و علیرضا حسن‌زاده، تهران، 1382ش؛ همو، واره، نوعی تعاونی سنتی کهن و زنانه در ایران، تهران، 1380ش؛ قرآن کریم؛ کلباسی، ایران، گویش کردی مهاباد، تهران، 1363ش؛ کندراتف، «واژه‌ها و آتش‌سوزیها»، ترجمۀ ابوالحسن نجفی، مجلۀ زبان‌شناسی، تهران، 1363ش، س 1، شم‍ ‌1؛ کیا، م.، مردم‌شناسی اقتصادی، تهران، 1354ش؛ گولد، جولیوس و ویلیام. ل. کولب، فرهنگ علوم اجتماعی، ترجمۀ باقر پرهام و دیگران، تهران، 1376ش؛ لغت‌نامۀ دهخدا؛ لمتن، ا. ک.س.، مالک و زارع در ایران، ترجمۀ منوچهر امیری، تهران، 1345ش؛ محمودی، کریم، دیوان، تهران، 1349ش؛ مندراس، هانری و ژرژ گورویچ، مبانی جامعه‌شناسی، ترجمۀ باقر پرهام، تهران، 1369ش؛ موسوی، احمد، «دارالعبادۀ یزد و سنت دیرپای وقف»، میراث جاویدان، تهران، 1377ش، س 6، شم‍ 3-4؛ هالبواکس، موریس، طرح روان‌شناسی طبقات اجتماعی، ترجمۀ علی محمد کاردان، تهران، 1357ش؛ یادداشتهای مؤلف؛ نیز:

International Encyclopedia of the Social Sciences, New York/ London, 1972.
مرتضى فرهادی

تعاون در مفهوم جدید

تشکیل اولین شرکتهای‌تعاونی به «نهضت تعاون» پس از انقلاب صنعتی بازمی‌گردد که «تعاون» را به شکل «قانونمند» و «نظام‌مند» درآورد. اولین شرکت تعاونـی در راستـای این نهضت با نـام «جامعۀ پیشروان راچدیل» در 1844م در شهر راچدیل انگلستان تشکیل شد که خیلی زود از میـان رفت (دایـرة المعارف...، ذیـل تعاون؛ عرفانـی، 2/ 230).
با تشکیل اتحادیۀ بین‌المللی تعاون در 1895م که با حضور نمایندگان کشورهای مختلف در لندن صورت گرفت، و تصویب اساسنامۀ این اتحادیه، «تعاون»، حمایت بین‌المللی یافت. اتحادیۀ بین‌المللی تعاون در 1966م کنگره‌ای در وین تشکیل داد و اصول عمدۀ تعاون را در قالب 4 اصل تدوین کرد.
در ایران نیز با استناد به موادی از قانون تجارت مصوب سالهای 1303 و1313ش مفهوم تعاون به معنای جدید آن، با به رسمیت شناختن تعاونیهای تولید و مصرف، به ظهور رسید. در 1314ش نیز نخستین شرکت تعاونی ایران در منطقۀ داوودآباد گرمسار تشکیل شد («تاریخچه...»، بش‍ ‌). در 1332ش اولین قانون تعاونی ایران با الهام گرفتن از قوانین دیگر کشورها تهیه شد (نک‍ : مجموعۀ قوانین...، 1/ 31 بب‍ ‌) و در 1334ش به تصویب مجلس رسید. در 1341ش بر اساس تبصرۀ 2 مادۀ 165 قانون اصلاحات ارضی، کشاورزانی که زمین دریافت می‌داشتند، مکلف شدند، قبلاً به عضویت شرکت تعاونی روستایی درآیند که در نتیجه، در مدت زمان اندکی، شمار تعاونیهای کشور به حدود 8 هزار واحد رسید («تاریخچه»، بش‍ ‌).
«قانون شرکتهای تعاونی» در تاریخ 5/ 3/ 1350ش در قالب 149 ماده به تصویب رسید (مجموعۀ قوانین، 1/ 106 بب‍ ‌). تشکیل شرکتهای مختلف تعاون روستایی، سازمان مرکزی تعاون روستایی ایران، وزارت تعاون و امور روستاها (اسفند 1349) که پیش از تصویب قانون اخیر صورت گرفت، بر اعتبار تعاونیها در ایران افزود. شمار شرکتهای تعاونی از دو شرکت در 1320ش به حدود 6 هزار شرکت در 1356ش رسید که این افزایش نتیجۀ حمایتهای اقتصادی و قانونی از این نوع فعالیت بود.
برطبق اصل 44 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران بخش تعاونی از بخشهای سه‌گانۀ نظام اقتصادی کشور است و با توجه به مفهوم تعاونی و به منظور اجرایی کردن مفاد اصول آن، «قانون بخش تعاونی اقتصاد جمهوری اسلامی ایران» در 1370ش در قالب 71 ماده و 50 تبصره به تصویب رسید که تشکیل وزارت تعاون نیز براساس مادۀ 65 همین قانون و تبصرۀ آن صورت گرفت (نک‍ : مجموعۀ کامل...، 688-705). 

مآخذ

«تاریخچۀ شرکتهای تعاون در ایران»، اقتصاد ایران، تهران، 1385ش، شم‍ 87؛ دایرة المعارف فارسی؛ عرفانی، محمود، حقوق تجارت، تهران، 1381ش؛ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران؛ مجموعۀ قوانین و مقررات تعاونی، به‌کوشش محمدحسین مستعانی، تهران، 1383ش؛ مجموعۀ کامل قوانین و مقررات حقوقی، به کوشش محمدرضا خسروی، تهران، 1384ش.

مصطفى محقق‌داماد