تریاق

اعتقاد راسخ به آثار شگفت تریاق فاروق و مثرودیطوس تنها به جهان اسلام منحصر نبود، بلکه نه تنها در سراسر سده‌ها، که حتى مدتها پس از سست شدن نظام پزشکی کهن در اروپا، این دو دارو نه فقط به عنوان پادزهر عام، بلکه به عنوان درمان همۀ دردها تلقی می‌شدند. دست‌کم از سدۀ 12م شهر ونیز در ساخت «تریاق فاروق در اروپا شهرتی بسزا یافت و به همین مناسبت آن را «تریاق ونیز» نیز می‌گفتند (گریفین، 318). تا این روزگار هرگاه یکی از این دو دارو، خواصی را که از آنها انتظار می‌رفت، از خود نشان نمی‌دادند، آن را به کهنگی، خطای در ترکیب و ناپختگی سازنده نسبت می‌دادند (قس: شرط مهم نصیر‌الدین، 242: باید که طبیبی ماهر حاذق سازد، که بر وی اعتماد باشد، تا خواص او را باطل نکند، از بهر آنکه معجونهای ساخته اعتماد در حکم (در نسخۀ بدل: کسی) نتوان کرد، که مفردات او تمام هست یا نه).
سرانجام در 1745م ویلیام هبردن در رساله‌ای خواص شگفت منسوب به این دو دارو را رد کرد (جم‍‌ ) که نخستین تأثیر آن حذف این دو دارو در نخستین چاپ دارونامۀ رسمی انگلستان («دارونامۀ لندن») پس از انتشار این اثر، آن هم به فاصلۀ یک سال بود (برای تفصیل، نک‍ : گریفین، 317-325؛ برای تحولات نسخۀ این دو دارو در اروپا، نک‍ : نورتن، 60-65). در پایان این قرن ساموئل هانمان (1755-1843م)، بنیان‌گذار پزشکی هوموپاتیک در مقاله‌ای دربارۀ پادزهرهای برخی سموم گیاهی کهن که در 1798م در مجلۀ پزشکی هوفلاند و به زبان آلمانی منتشر شد، تأکید کرد که امروزه همگان به مسخره بودن کاربرد این دو دارو (و برخی چاره‌های کهن دیگر) به عنوان پادزهر عام، آگاه‌اند (ص 322). با این اوصاف ذکر نسخۀ تریاق با حذف گوشت افعی (پس قاعدتاً نسخه‌ای از مثرودیطوس) در دارونامۀ رسمی فرانسه در 1884م (نک‍ : اعلم، 382) بسیار شگفت می‌نماید.

آثار نوشته شده در باب تریاق‌

در اینجا افزون بر آثاری که در عنوانشان، واژۀ تریاق یا مضمون دفع زیان زهرها آمده است، برخی آثار که مطالب شایان توجهی در این باب دارند نیز یاد می‌شوند: 

آثار پزشکان یونانی و اسکندرانی

1. نیکاندر کُلفونی

تریاکا، اثر منظومی دارای 958 بیت 6‌ وتدی مشتمل بر شرح انواع ‌گزندگان زهرآگین (از جمله 14‌گونه مار سمی)، تأثیر نیش آنها و شیوۀ درمان، شرح 125 ‌گونۀ گیاهی و نیز نخستین نمونۀ مکتوب از زالو انداختن.

2. روفوس افسوسی(نیمۀ نخست سدۀ 1 م)

کتاب التریاق (ابن ندیم، 291) یا التریاقات و السموم و علاج المسمومین و ترکیب الادویة بحسب العلة و الزمان (ابن فاتک، 292؛ ابن‌ ابی ‌اصیبعه، 1/ 85).

3. جالینوس

الف‌ـ کتاب فی التریاق الى بَمفولیانس که به گفتـۀ‌ حنین (شم‍ 82) مشتمـل‌ بر یک‌ مقالـۀ‌ کوتاه بـوده، ‌و عیسی ‌بن ‌یحیـى آن را به عربـی درآورده است. ب‌ ـ کتاب فی التریاق الى فیسون/ بیسُن در یک مقاله. ترجمه به سریانی از ایوب رهاوی و ترجمه به عربی از یحیی بن بطریق (همو، شم‍ 83؛ ابن ندیم 290-291؛ قس ابن ابی اصیبعه، 1/ 98؛ رازی، الحاوی، 7/ 162، 8/ 74، جم‍ : ... الـى قیصـر). پ ـ کتاب الادویة المقابلة للادواء، مقالۀ نخست در تریاق و مقالۀ دوم در معجونهای دیگر. یوحنا بن بختیشوع با کمک حنین آن را به سریانی درآورد و عیسی بن یحیى نیز این روایت سریانی را برای احمد بن موسـى به عربـی ترجمه کـرد (حنیـن، شم‍ 81). ت‌ـ ابن ابی اصیبعـه (1/ 102) از کتاب منافع التریاق جالینوس، که حنین به آن اشاره نکرده نیز نام می‌برد.

4. فیلغریوس (فیلاگریوس، سدۀ 4م)

مقالة فی صنعة ‌تریاق‌الملح (ابن ندیم، 292؛ قفطی، 261؛ ابن ابی اصیبعه، 1/ 103؛ رازی، همان، 7/ 100).

5. یحیى (یوحنا) نحوی (نیمۀ نخست سدۀ 6م)

ابوریحان بیرونی از کتابی دربارۀ تریاق از یحیى نحوی یاد می‌کند که در آن به «تصرفات هر یک از 9 پزشک یونانی و علت شایستگی این تریاق برای فاروق نامیده شدن» پرداخته است ( فهرست، 29). چنان که گفته شد این اثر احتمالاً مأخذ اصلی مسلمانان در تاریخچۀ نیمه‌افسانه‌ای تکمیل تریاق بوده است. شاید عنوان دیگر این رساله جوامع كتاب التریاق لجالینوس یاد شده توسط ابن ابی اصیبعه (1/ 105) باشد و نیز شاید همان اثری باشد که چند دست‌نویس آن با عنوان کتاب التراییق لجالینوس بتفسیر یحیی النحوی (GAS, III/ 159) به دست ما رسیده است (نیز ابن مطران، 224-225، که از تفسیر یحیى نحوی بر سخن جالینوس نقل می‌کند). مایرهوف در اظهار نظری شایستۀ بازنگری انتساب «تاریخچۀ تریاق» و «تاریخچۀ پزشکان» را به یحیى نادرست می‌پندارد (ص 21). همچنین تمیمی (ص509-511) از آنچه که استادش ابوالفتح متطبب از تفسیر یحیى نحوی بر الادویة المقابلة للادواء جالینوس بر وی املاء کرده، مطالبی در باب افزوده‌های یحیى بر معجون مثرودیطوس آورده است. تمیمی (ص 518) بر آن است که حنین بن اسحاق (گویا در مسائل) از این تفسیر بهره برده است.

آثار پزشکان دورۀ اسلامی

1. جابر بن حیان: کتاب السموم. مؤلف افزون بر اشاراتی به تاریخچۀ تریاق و ذکر نسخۀ چند تریاق مختصر (همچون تریاق خمسه) تفصیل نسخ دیگر تریاق را به کتاب طب الکبیر خود ارجاع داده است (گ73 الف-75 الف، گ190 الف).
2. ابن‌ ماسویه: السموم و علاجها (ابن‌ ابی اصیبعه، 1/ 183؛ قس ‌رازی، همان، 19/ 393: کتاب‌السموم ؛ نیز نک‍ : GAS, III/ 235). 
3. کندی: رسالۀ فی اشفیة السموم و كتاب السمومات و دفع ضررها (ابن ندیم، 258، 317؛ قفطی، 372؛ ابن ابی اصیبعه، 1/ 211).
4. اسـرائیل بن سهل (گویا برادر شاپور بن سهل)، به گفتۀ ابن ابی اصیبعه (1/ 161)، در کتاب فی التریاق خود که بسیار مشهور بود، برای ساخت نسخه‌ای بسیار نیکو تلاش بسیار کرده بود.
5. حنین بن اسحاق: کتاب التریاق در دو مقاله (ابن ندیم، 294؛ رازی، همان، 1/ 38، 6/ 133، 8/ 56، 19/ 260، 376، 20/ 9، 27، 299، 300، جم‍‌ ). سزگین (GAS, III/ 268) با توجه به موضعی از الحاوی رازی، که عبارت «ابن حنین فی كتاب التریاق» آمده است (1/ 38)، گمان کرده که اسحاق بن حنین نیز چون پدر کتابی با این عنوان داشته است. بخشی از کتاب مسائل فی الطب حنین، که خواهرزاده‌اش حبیش اعصم آن را به پایان رساند نیز به تریاق اختصاص دارد. ابن ابی صادق نیشابوری در شرحی که بر این کتاب نوشته، بر آن است که از مبحث تریاق به بعد این کتاب به قلم حبیش است، زیرا در این بخش آمده است: «سپس حنین بن اسحاق کتابی در دو مقاله دربارۀ تریاق نوشت»، در حالی که اگر این سخن از خود حنین بود، می‌گفت: سپس دو مقاله در این باره نوشتم (ابن ندیم، همانجا؛ ابن ابی اصیبعه، 1/ 197-198؛ ابن قف، 369-370).
6. ابوالعنبس الصمیری: كتاب الجوارش و الدریاقات (ابن ‌ندیم، 151-152؛ در چاپ تجدد: ابوالعباس صیمری و الحوّایین و التریاقات).
7. السموم و التریاقات که ابن وحشیه مدعی است آن را از کتابی نبطی از آن یربوقا به عربی درآورده است. ابن وحشیه بر این ترجمۀ مفروض، مقدمه‌ای مفصل درباب آثار ملل دیگر دربارۀ سمها و تریاقها نوشته است (گ 4 الف-6 ب).
8. ابن جلجل: مقالة فی ادویة التریاق (نک‍ : سید، 22).
9. قسطا بن لوقا: كتاب السمومات و دفع مضارها (ابن ندیم، 317)، که ابن‌ ابی ‌اصیبعه آن را فی دفع ضرر السموم نامیده است (1/ 245).
10. اسحاق بن سلیمان اسرائیلی(ه‍ ‌م): کتاب فی التریاق (ابن ‌جلجل، 87؛ ابن ‌ابی ‌اصیبعه،2/ 37).
11. تمیمی (ه‍‍ م): کتاب فی صنعة التریاق الفاروق على ما یغلظ فیه من ادویته و... خطاب به فرزندش، کتاب فی التریاق، كتاب مختصر فی التریاق (ابن ‌ابی ‌اصیبعه، 2/ 89؛ قفطی، 105-106). تمیمی‌ در مادة البقاء (ص493-518) نیز به‌تفصیل در این باره‌ سخن گفته است.
12. ابن رشد حفید (520-595ق) : مقالة فی التریاق (ابن ابی اصیبعه، 2/ 78).
13. ابوالبرکات هبة‌الله بغدادی مشهور به ابن ملکا: مقالة فی الدواء الذی الفه المسمی ببرشعثا (همو، 1/ 280، در اصل: برشعثا). این دارو بعدها با نام تریاق/ معجون برشعثا/ برء‌الساعة در میان پزشکان رواج یافت (ابن‌ قف، 386؛ حکیم مؤمن، 1028-1029).
14. عبداللطیف البغدادی: كتاب التریاق (ابن ‌ابی ‌اصیبعه، 2/ 212).
15. عماد‌الدین دنیسری، معاصر ابن‌ ابی‌ اصیبعه و از کارکنان بیمارستان بزرگ نوری دمشق: كتاب نظم التریاق الفاروق، كتاب فی المثرودیطوس(همو، 2/ 272).
16. داوود بن عمر انطاکی: در 964ق کشف الهموم عن اصحاب السموم نوشت و تریاق ابداعی خود را در آن ذکر کرد (انطاکی، 2/ 95).
واژۀ تریاق/ دریاق در برخی آثار غیرپزشکی نیز به کار رفته است، همچون دریاق/ تریاق الفکر قدامة ‌بن‌ جعفر (ابن ندیم،130). دریاق ابرار، منظومۀ فارسی از امیرخسرو دهلوی، دریاق الذنوب ابوالفرج ابن جوزی، دریاق المحبین عزالدین احمد بن ابراهیم فاروثی رفاعی (د694 ق) و تریاق المحبین تقی‌الدین ابوالفرج عبدالرحمان بن عبدالمحسن واسطی، الترياق لاهل الاستحقاق جامی در شرح 40 حدیث (حاجی خلیفه، 2/ 286، 3/ 224).
به جز تریاقهای یاد شده، برخی تریاقهای دیگر با نام خاص وجود داشته‌اند، از جمله: تریاق الخمسة (جابر، گ 190 الف، اما 6 جزء دارد)، تریاق برشعثا و معنای آن برء‌الساعة (ابن ‌قف، همانجا)؛ تریاق الثوم (ابن زهر، 481-482)؛ دریاق یابس (عطار هارونی، 133)؛ تریاق الطین المختوم (جابر، گ 176ب، 177ب؛ رازی، المنصوری، 340؛ جرجانی، ذخیره، 693، الاغراض، 665)؛ تریاق العقارب و تریاق حلتیت (ابن جزار، 2/ 635؛ زهراوی، 1/ 383)؛ تریاق عزره (اهوازی، 2/ 534؛ زهراوی، 1/ 382؛ ابن سینا، 3/ 315-316) و تریاق العسکری که مردم خوزستان برای درمان نیش عقربهای خرد آن سرزمین بدان دست یافته‌اند و برای قوت یافتن سپاهیان نیز نیکو ست (رازی، همان، 347-348؛ ابن‌ قف، 386-387؛ دو نسخه از زهراوی، 1/ 383).

مفردات مشهور به تریاق

به نظر بیرونی هیچ جایی نیست که مردم آن چیزهایی را تریاق ننامند و اعتماد نشاید کرد مگر پس از آزمودن، زیرا که بیشتر آنها جنس یتوعات است ( الصیدنة، 144؛ کاسانی، 1/ 170). ابومنصور موفق هروی نیز تریاق نبطی را از جملۀ یتوعات می‌داند (ص 346). این مفردات نیز قابل ذکرند: تریاق هروی که به گفتۀ ابوالحسن طبری ترنجی برگ آن چون برگ سوسن و گلش چون گل سوسن سپید، خوش‌بو ست، بیخ آن به ایرسا ماند و تریاق گزش افعی است؛ تریاق لغیری: بیخی است چون شلغم و اهل زرنج آن را تازه به صورت خوراکی یا در ضماد به کار می‌گیرند و نوع دیگر آن در زابلستان روید که تلخ است؛ تریاق روستایی/ اهل بلد/ اهل الرستاق که سیر را گویند؛ تریاق ترکی: مومیا را گویند؛ تریاق فارسی که حجر التیس است (بیرونی، همان، 144-145، 207، الجماهر...، ذیل حجر التیس؛ کاسانی، 1/ 170-172؛ عقیلی، مخزن، 918؛ حاجی زین‌ عطار، 85)؛ و تریاق بوشنجه یا شیر لاغیه (جرجانی، همان، 578).

مآخذ

ابن ابی اصیبعه، احمد، عیون الانباء، به کوشش آوگوست مولر، قاهره، 1299ق؛ ابن اثیر، الکامل؛ ابن بطلان، مختار، تقویم الصحة، ترجمۀ کهن فارسی، به کوشش غلامحسین یوسفی، تهران، 1366ش؛ ابن بیطار، احمد، الجامع لمفردات الادویة و الاغذیة، بولاق، 1291ق؛ ابن جزار، احمد، زاد المسافر و قوت الحاضر، به کوشش محمد سویسی و دیگران، تونس، 1999م؛ ابن جلجل، سلیمان، طبقات الاطباء و الحکماء، به کوشش فؤاد سید، قاهره، 1955م؛ ابن ربن طبری، علی، فردوس الحکمة فی الطب، به کوشش محمد زبیر صدیقی، برلین، 1928م؛ ابن زهر، عبدالملک، التیسیر فی المداواة و التدبیر، به کوشش میشل خوری، دمشق، 1403ق/ 1983م؛ ابن سرابیون، الکناش الصغیر، دست‌نوشته‌های شم‍ 9668 کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران و شم‍ 19891 کتابخانۀ سلطنتی بروکسل؛ ابن‌ سینا، القانون، بولاق، 1294ق؛ ابن فاتک، مبشر، مختار الحکم و محاسن الکلم، به کوشش عبدالرحمان بدوی، مادرید، 1377ق/ 1958م؛ ابن قف، ابوالفرج، جامع الغرض فی حفظ الصحة و دفع المرض، به کوشش سامی خلف حمارنه، عمان، 1409ق/ 1989م؛ ابن مطران، اسعد، بستان الاطباء و روضة الالباء، چ تصویـری، به کوشش مهـدی محقق، تهـران، 1368ش؛ ابن ندیم، الفهرست، بـه کوشش فلوگل، لایپزیگ، 1871-1872م؛ ابن وحشیه، احمد، السموم و التریاقات، نسخۀ خطی شم‍ 6341 کتابخانۀ مجلس شورا؛ همو، الفلاحة النبطیة، به کوشش توفیق فهد، دمشق، 1993م؛ ابن هندو، علی، مفتاح الطب و منهاج الطلاب، به کوشش مهدی محقق و محمدتقی دانش‌پژوه، تهران، 1368ش؛ ابومنصور موفق هروی، الابنیة عن حقایق الادویة ، به کوشش احمد بهمنیار و حسین محبوبی اردکانی، تهران، 1346ش؛ اخوینی بخاری، ربیع، هدایة المتعلمین، به کوشش جلال متینی، ‌مشهد، 1344ش؛ اعلم، هوشنگ، «پادزهر»، جستارهایی در تاریخ علوم اسلامی، تهران، 1381ش؛ انطاکی، داوود، تذکرة اولی الالباب، بولاق؛ اهوازی، علی، کامل الصناعة الطبیة، قاهره، 1294ق؛ بیرونی، ابوریحان، الجماهر فی معرفة الجواهر، به کوشش یوسف هادی، تهران، 1374ش؛ همو، الصیدنة، به کوشش عباس زریاب، تهران، 1370ش؛ همو، فهرست کتب محمد بن زکریاء الرازی، به کوشش پاول کراوس، پاریس، 1936م؛ تمیمی، محمد، مادة البقاء فی اصلاح فساد الهواء و التحرز من ضرر الاوباء، به کوشش یحیى شعار، قاهره، 1999م؛ جابر بن حیان، کتاب السموم، چ تصویری نسخۀ خطی کتابخانۀ تیمورپاشای قاهره، به کوشش آلفرد زیگل (نک‍ : مل‍ ، زیگل‌‍‌)؛ جاحظ، عمرو، الحیوان، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، بیروت، 1388ق/ 1969م؛ جرجانی، اسماعیل، الاغراض الطبیة، چ تصویری نسخۀ خطی شم‍ 4856 کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، به کوشش پرویز ناتل خانلری، تهران، 1345ش؛ همو، ذخیرۀ خوارزمشاهی، چ تصویری، به کوشش سعیدی سیرجانی، تهران، 1355ش؛ حاجی خلیفه، کشف الظنون، به کوشش فلوگل، لایپزیگ، 1835م بب‍ ؛ حاجی زین العطار، علی، اختیارات بدیعی، چ سنگی، کانپور، 1296ق/ 1879م؛ حکیم مؤمن، محمد، تحفة، تهران، 1402ق؛ حمزۀ اصفهانی، تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء، بیروت، دار مکتبة الحیاة؛ حنین بن اسحاق، رسالة الى علی بن یحیى فی ذکر ماترجم من کتب جالینوس، به کوشش برگشترسر (نک‍ : مل‍ ، برگشترسر)؛ خطابی، محمد عربی، «ادویة الزهراوی من کتاب التصریف لمن عجز عن التألیف»، الاغذیة و الادویة عند مؤلفی الغرب الاسلامی، بیروت، 1990م؛ خوارزمی، محمد، مفاتیح العلوم، به کوشش فان فلوتن، لیدن، 1895م؛ رازی، محمد بن زکریا، الحاوی، حیدرآباد دکن، 1374-1390ق/ 1955-1970م؛ همو، المنصوری فی الطب، به کوشش حازم بکری صدیقی، کویت، 1408ق/ 1987م؛ زهراوی، ابولقاسم، التصریف لمن عجز عن التألیف، چ تصویری نسخۀ خطی شم‍ 502 (بشیر اغا) کتابخانۀ سلیمانیه، به کوشش فؤاد سزگین، فرانکفورت، 1986م؛ سید، فؤاد، مقدمه بر طبقات الاطباء (نک‍ : هم‍ ، ابن جلجل)؛ عطار هارونی، داوود، منهاج الدکان و دستور الاعیان، به کوشش حسن عاصی، بیروت، 1412ق/ 1992م؛ عقیلی علوی شیرازی، محمدحسین، قراباذین کبیر، چ سنگی، 1265ق؛ همو، مخزن الادویة، کلکته، 1851م؛ «فی کیفیة تکوین الحیوانات و اصنافها»، رسائل اخوان الصفاء، طبیعیات، بیروت، 1957م، ج 2؛ قفطی، علی، تاریخ الحکماء، اختصار زوزنی، به کوشش یولیوس لیپرت، لایپزیگ، 1903م؛ قلانسی، محمد، اقراباذین، به کوشش محمد زهیر البابا، حلب، 1403ق/ 1983م؛ قوصونی مصری، مدین، قاموس الاطباء و ناموس الالباء، چ تصویری، دمشق، 1399ق/ 1979م؛ کاسانی، ابوبکر، ترجمه [و تحریر] کهن فارسی الصیدنۀ بیرونی، به کوشش منوچهر ستوده و ایرج افشار، تهران، 1358ش؛ کشکری، یعقوب، کناش فی الطب، به کوشش علی شیری، بیروت، 1414ق/ 1994م؛ نصیر الدین طوسی، تنسوخ نامۀ ایلخانی، به کوشش مدرس رضوی، تهران، 1348ش؛ نیز:

Bergsträsser, G., Ħunain ibn Isħāq über die syrischen und arabischen Galen-Übersetzungen, Leipzig, 1925; Celsus, Medicina (On Medicine), tr. W. G. Spencer, London etc., 1938, vol. II; GAS; Griffin, J. P., «Venetian Treacle and the Foundation of Medicines Regulation», British Journal of Clinical Pharmacology, 2004, vol. LVIII(3); Hahnemann, S., «Antidotes to Some Heroic Vegetable Substances», The Lesser Writings, tr. R.E. Dudgeon, B. Jain Publishers, 2003; Heberden W., Antitherica, An Essay on Mithridatium and Theriaca, 1745; Meyerhof, M., «Joannes Grammatikos (Philoponos) von Alexandrien und die arabische Medizin», Mitteilungen des deutschen Institutes für ägyptische Altertumskunde in Kairo, 1931, vol. II; Norton, S., «The Pharmacology of Mithridatum: A 2000-Year-Old Remedy», Molecular Interventions, 2006, vol. VI; The Oxford English Dictionary,  1989; Oxford Latin Dictionary ; 1968; Pliny, Natural History, tr. H. R. Rackham, London etc., 1952, vol. IX; Plutarch, Moralia, vol. V (Isis and Osiris), tr. F. C. Babbitt, London etc., 1969; Siggel, A., tr. Das Buch der Gifte des Ğābir ibn Hayyān, Wiesbaden, 1958.
یونس کرامتی