سیری در قباله‌های ازدواج / حسین طیبانی - بخش نخست

1394/11/24 ۰۹:۵۱

خانواده یكی از اركان جوامع بشری بشمار میرود و همواره مورد توجه جامعه شناسان و مردم شناسان بوده است. اكنون هر محققی كه بخواهد درباره جامعه‌ای تحقیق كند ضرورت ایجاب مینماید كه پژوهش خود را از خانواده و تشكیلات آن كه زیرساز جامعه میباشد شروع بنماید، از اینجهت لازم است به علائق و هم‌بستگیهای خانواده و اشكال آن توجه كافی بشود تا بتوان خصوصیات فرهنگی و اخلاقی و اجتماعی آن جامعه را مورد بررسی قرار داد و دگرگونیهای آنرا ثبت و ضبط نمود و احیاناً برنامه‌های نوین اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی را باتوجه به میراث فرهنگی گذشتگان و جنبه‌های مثبت آن طرح‌ریزی نمود و نتایج مطلوب را بدست آورد.

خلاصه: ش 140 و 141 (خردادوتیر 53): 66-73، تصویر. بررسی تاریخی مساله ازدواج و چگونگی آن دردویست سال اخیر، عواملی كه در امر زناشویی موثرند، برری یكصدقباله ازدواج مربوط به اقشار و اطبقات مختلف ـ شیوه تحقیق: 1- بررسی محتوی قباله‌ها از جنبه‌های دینی و مذهبی، اجتماعی و اخلاقی، حقوقی واقتصادی ازدواج، 2- بررسی شكل ظاهری از قبیل: ابعاد، خط و نگارش، تزئینات و غیره ـ بررسی سه نمونه قباله.

خانواده یكی از اركان جوامع بشری بشمار میرود و همواره مورد توجه جامعه شناسان و مردم شناسان بوده است.

اكنون هر محققی كه بخواهد درباره جامعه‌ای تحقیق كند ضرورت ایجاب مینماید كه پژوهش خود را از خانواده و تشكیلات آن كه زیرساز جامعه میباشد شروع بنماید، از اینجهت لازم است به علائق و هم‌بستگیهای خانواده و اشكال آن توجه كافی بشود تا بتوان خصوصیات فرهنگی و اخلاقی و اجتماعی آن جامعه را مورد بررسی قرار داد و دگرگونیهای آنرا ثبت و ضبط نمود و احیاناً برنامه‌های نوین اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی را باتوجه به میراث فرهنگی گذشتگان و جنبه‌های مثبت آن طرح‌ریزی نمود و نتایج مطلوب را بدست آورد.

اكنون جامعه‌ی ایران در مسیر تحول و دگرگونی است و راه ترقی و پیشرفت را طی میكند. خوشبختانه كشور ما از فرهنگ غنی و آداب و رسوم ملی بسیار ارزنده‌ای برخوردار میباشد ولی در قرن اخیر بواسطه تماس با فرهنگ و تمدن غرب و گسترش تعلیم و تربیت جدید تا حدودی تحت‌تأثیر تمدن و فرهنگ غربی قرار گرفته است و این امر موجب طرح مسائل جدیدی در شئون مختلف اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی گردیده است، و این مسائل هر یك نیازمند به پژوهش و بررسی و تأمل میباشند، از جمله مسائل مورد نظر موضوع ازدواج و تشكیل خانواده است كه قبل از اینكه ایرانیان با تمدن غرب تماس حاصل كنند امر ازدواج بین آنان با آداب و رسوم خاص و تشریفات مخصوص بخود صورت میگرفت كه اكنون هریك از آن آداب و رسوم درخور تحقیق و متضمن مسائل مردم‌شناسی میباشد.

اما درحال حاضر باپدید آمدن رویدادهای فرهنگی جدید به امر زناشوئی و نحوه آن بادیدهای دیگری مینگرند و در امر تشكیل خانواده تاحدی تحت تأثیر عوامل فرهنگی جدید قرار گرفته‌اند. اینك مسئله ازدواج و چگونگی آنرا از دویست سال پیش با شواهد و اسنادی كه در دست میباشد مورد تحقیق قرار داده و این موضوع تا اندازه‌ای نشان دهنده آنستكه درگذشته چه عواملی در تشكیل خانواده و دگرگونیهای آن مؤثر بوده‌اند (مانند آداب و رسوم ملی، عقاید دینی، وضع اجتماعی، وضع اقتصادی، وضع فرهنگی) و سنتهای كهن تاچه حد در زناشوئی‌ها دخالت داشته و اكنون وضع چگونه است. برای منظور فوق تعداد یكصد عقدنامه ازدواج كه تاریخ بعضی از آنها تا 200 سال قبل میرسد و به گروههای مختلف اجتماعی تعلق دارد مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته است و باید اذعان كرد كه از لحاظ برسی امر اردواج این قباله‌ها كافی نیست و بایستی اقدام به جمع‌آوری قباله‌‌ها از سراسر كشور و از قشرهای مختلف اجتماعی نود ولو اینكه بصورت نمونه بتوان قباله‌های مورد نظر را تهیه كرد و درباره آنها از لحاظ مردم‌شناسی تحقیییق لازم را بعمل آورد.

اینك تعداد یكصد قباله ازدواج كه با توزیع جغرافیائی زیر مورد بررسی قرارگرفته‌اند و چگونگی آنها را متذكر میشویم از اصفهان 13 قباله (ده قباله در كتابخانه مجلس شورای ملی است و سه قباله از اشخاص گرفته شده) از شهر گلپایگا 50 قباله، از تهران 15 قباله، از دماوند 2 قباله، از قم 5 قباله، از كرمانشاه 5 قباله 7 قباله هم محل وقوع ازدواج كاملاً محرز نبوده است ولی از تهران بدست آورده‌ایم، از شمیران 3 قباله. درصد قباله‌ها باتوجه به قشرها و طبقات مختلف اجتماعی :

1 – شاهزادگان   3%

2 – مالكین و ثروتمندان (در ده و شهر)  4%

3 – مالكین درجه دو و خانها و كدخدایان (در ده)  4%

4 – علما و روخانیون تراز اول (در ده و شهر)  10%

5 – بازرگانان و تجار (در شهر)   4%

6 – پیشه‌وران و صاحبان مشاغل مختلف   3%

7 – دهقانان و كشاورزان (خرده مالكین)   25%

8 – كارمندان دولت (لشگری و كشوری)  3%

9 – كارگران و برزگران و چوپانان    45%

دوره زمانی وقوع ازدواجها در قباله‌های مورد بررسی :

قدیمترین قباله ازدواج مربوط به یكی از اهالی شهر اصفهان است كه تاریخ وقوع ازدواج 1184 ق. میباشد و جدیدترین قباله ازدواج پیش از اینكه دفتر اسناد رسمی عمومیت یابد درتاریخخ 1308 ش. میباشد كه از لحاظ زمانی بایستی آنها را بدوره‌های زیر تقسیم كرد.

1 – ازدواجهای قبل از سال 1200 ق

2 – ازدواجهای قبل از سال 1250 ق

3 – ازدواجهای قبل از سال 1300 ق

4 – ازدواجهای قبل از سال 1350 ق

الف – شیوه تحقیق و بررسی قباله‌ها بصورت زیر انجام گرفته است :

1 – بررسی محتوی قباله‌ها از لحاظ دینی، ذكر آیات، احدیث و روایات، آداب و رسوم اجتماعی و ملی و دینی طبقات اجتماعی، مسائل حقوقی از قبیل شروط ضمن عقد و تعهد طرفین نسبت بهم در انجام بعضی از تكالیف معین شده در عقدنامه مانند حق تعیین محل سكونت برای زن و بعهده گرفتن هزینه مخارج یكی از خویشان زن ازطرف زوج و حق طلاق برای زن و غیره كه همه آنها كمال اهمیت را دارامیباشند و درخور تحقیق هستند.

2 – شكل ظاهری قباله‌ها مانند كاغذ و ابعاد آن، خط و طرز نگارش، نقاشی و تذهیب كاری و سایر خصوصیات مربوط به آنها (كه بطور جداگانه میتوانند مورد بحث و مطالعه قرار گیرند).

قباله‌نویسی از لحاظ خصوصیاتی كه دربر دارد مانند انتخاب نویسندگان خوش خط و دانشمند و ادیب از طرف صاحبان قباله‌ها و بكاربردن جملات زیبا و آیات قرآن و غیره، تذهیب كاری، نقاشی، شكل و نوع كاغذ و ابعاد آن هریك به نوبه خود میتواند نموداری از اختلاف طبقات و امتیازات طبقاتی در ازدواجها بشمار آید زیرا وقتی یك قباله از لحاظشكل و تزئینات مورد مطالعه قرار گیرد میتواند مبین نوع طبقه زوجین باشد برای توضیح و مثال یكی دو نمونه از عكسهای قباله‌ها را درج میكنیم تا روشن شود كه قباله‌ای كه متعلق به شخص ثروتمند و متمكمنی است دارای چه مزایا و خصوصیت ظاهر میباشد و یك قباله كه متعلق به شخص متوسطی است دارای چه خصوصیات میباشد ویك قباله كه متعلق به شخص چوپان یا كارگر زراعی است دارای چه وجه امتیازی هست.

متن عقدنامه شماره (1) مربوط به یكی از اهالی اسفرنجان از روستای گلپایگان می‌باشد.

بسم‌الله الرحمن الرحیم ، الحمدالله الذی احَّل النكاح بفضله العمیم و حرم الزَّنا و السفاح بمنه الجسیم و الصلواه و السلام علی اشرف الانبیاء مرسلین محمد (ص) و عترته الطاهرین و لعنت الله علی اعدائهم اجمعین.

نخستین زیوری كه عروسان پری‌پیكر كلمات و حروف لم یطمثهَّن انس و لاجان را بیاراید و اولین زینتی كه حجله‌نشینان خوش منظر حور مقصورات فی‌الخیام شاهد لآلی شاهوار و درر آبدار حمد و ثنای خالقی است كه ذات مقدسش از امتزاج و تركیب بری است و جواهر زواهر سپاسش و ستایشكریمی است كه  وجود اقدسش از ازدواج و تألیف سبحان رب‌العزه‌الفرد الصمد لم یتَّحد صاحبهً ولا و لداً صانعی كه بواسطه تركیب كاف و نونش پرده‌گیان مكامن عدم خلعت انا جعلنا كل شیئی بقدر پوشیدند، حكیمی كه سبب فیض اقدس و امر مقدسش شاهدان خطائی ممكنات و دلبران خلخی كاینات از می ناب واعطی كل شیئی خلقه پوشیدند و چون نوبت تركیب به مرتبه بشری كه نوع الانواع بود رسید، از ترتیب آبای علوی و امهات سفلی در مشیمة ارادت او را بمقام خَمِّرتُ طینت آدم بیدی اربعین صباحاً رسانیده قادری كه هیولی انسان را در كارخانه لقد خلقنا الانسان فی احسن تقویم چندان بازداشت كه قابل صورت فصَّور كم فاحسن صُوَركم گردید و او را بكرامت ثم انشاناه خلقا اخر فتبارك الله احسن الخالقین مكرم گردانید و عذار رخسار دلارای وجود او را بمشاطگی ماشطه صنیع بی‌چونش بگلگونه نور عقل و فضَّلناهم علی كثیرٍ ممن خلقنا مفصلاً مزین نمود و قامت سروآسای قابلیت او را به تشریف كمالات نفسانی و فضایل ذاتی كه و لقد كرمنا بنی آدم مشَّرف فرمود، ملت به بین نگار و ثناكن بصد هزار زبان، بر آن نگارگری كاینچنین نگار آراست. و همنشین كواعب اترب حمد و قیاس و توام عروسان ستایش، و سپاس حوراوشان درود و تحیت شمع شبستان ممكنات، و گل گلستان موجودات كه باعث از ایجاد عالم و ازدواج حَّوا و آدم ذات همایون و وجود میمون اوست. ملت گر نبودی ذات پاكش آفرینش را سبب. تا ابد حَّوا ستروی بودی آدم عزب. اعینی مسندنشین حجله رسالت و آفتاب فلك بدایت : شعر محمد شمع خلوتگاه معراج، محمد بر سر پیغمبران تاج. علیه من الصلوات از كاها و من التحیات انماها. و ماه طلعتان سلام و صلوات نیر آسمان امامت و فروزنده اختر برج خلافت زوج بتول و الن عَّم رسول اسدالله الغلب مظهر العجایب و مظهرالغرایب علی بن ابیطالب علیه الصلوات والسلام. و مرغوله مسلمات را كنایات ائمه هدی است كه هر یك آسمان هدایت را ماهی و ایوام امامترا شاهی علیهم سلام الله. چون بنای نوع انسانی بمناكحت و مزاوجت منوط و بقای نسل بشر بازدواج و تألیف مربوط و امر مناكحت در طبایع مرغوب و در شرایع مندوب است كما قال الله تعالی – وانكحو الایامی منكم والصالحین من عبادكم و امائكم ان یكونوا فقراء یغنهم الله من فضله والله واسع علیم. و قال النبی صلی الله علیه و اله النكاح سنتی فمن رغب عن سنتی فلیس منی بناء علی هذا امتثال الامره العلیه و متابعه سنَّه اسنیه در بهترین وقتی از اوقات و نیكوترین ساعتی از ساعات عقد مناكحه صحیحه شرعیه و مزاوجه صریحه ملیه اثنی عشر عای سبیل الزوم و الدوام واقع گردید فیمابین عالیجناب مقدس انتساب عن الالقاب كهف الحاج والمعترین و خیرالزائرین عمده الاشراف جناب حاج میرزا محمد خلف مرحمت مآب رضوان ایاب الواصل الی رحمه الله حاج رضا و علیا جناب قمر نقاب عذارت انتساب عمده المعففات المعظمه وزبده مخدرات المكرمه دره التاج عصمت البالغه العاقله الرشیده المختاره الباكره المعظمه الیها. المسماه بسكینه خانم معظمه الیها بنت جنت مكان خلد آشیان المستغرق فی بحار رحمت الله افقه الفقها مرحوم مغفور آقای آمرزا رضا طاب ثراه بصداق مبلغ معین یكصد تومان نقد وجه رایج فضی از قرار ریال یكهزار دیناری ناصرالدینشاهی رواج عددی بیست و پنج نخود وزن و موازی شصت مثقال طلای حمرای لین بوزن صیرفی و مبلغ بیست تومان از قرار موصوف از بابت قیمت یكنفر جاریه صحیح الاعضاء بی‌عیب و نقص و همگی و تمامی یك دانگ از جمله كل شش دانگ یك دست عمارت از اندرونی و بیرونی و بهاربند و حیاط گاو و باغچه واقعه درمیان آن و محوطه آن از بیوتات و بناهای هر سه دست و كافه ملحقات و منضمات و كلَّما بتعلق و بها و بنسب الیها و ابواب منصوبه بر آنها و ممر و مدخل و جمیع توابع آنها بقدر الحصه كه عمارت مسطوره واقع است در قریه اسفرنجان چه از موروثی آن و غیرموروثی كه زوج معزی الیه یا سایر شركا مالك و متصرف هستند و محدود است تمام آن از طرفی بزمین درب عمارت مسطوره بفاصله نهالستان و بشارع عام از طرفی و از دو طرف به زمین كربلائی حاجی و بخانه خیرالحاج والمعمرین حاج علی و حاج قاسم ولدان مرحوم حاج جعفر و تمامی یكدانگ و نیم باغ علی الاشاعه از جمله كل شش دانگ یكقطعه باغ واقعه در جزء باغات قنات قریه سفالوزن با جمیع توابع و لواحق و اشجار و اعناب مغروسه در آن و متعلقه در آن و ممر و مدخل و جدول و درب كه قطعه باغ مسطور مشهور است به باغ سید اسمعیل – كه قطعه باغ مزبور محدود است از سه طرف بجوی و از طرفی بشارع و تمامی ده جریب زمین واقعه در صحرای قریه اسفرنجان كه تمام یازده جریب زمین مشتمل است بردو قطعه، قطعه اولی چهار جریب تقریباً كه محدود است از طرفی بزمین ورثه میرعلی نقی و بزمین ورثه آقا سید حسن ثانیه هفت جریب تقریباً كه محدود است از طرفی به زمین چال خاكه شهره و از طرفی بجوی میرزا شهره و از طرفی بزمین ورثه میرعلی نقی و بزمین ورثه آقا سید حسن ثانیه هفت جریب تقریباً كه محدود است از طرفی بزمین میرالوالقاسم و از طرفی دیگر بزمین میرابراهیم و از طرفی دیگر بزمین میر ابوالقاسم و بزمین ورثه سید حسن و از طرفی دیگر بجوی میرزا كه كل قطعتین مزبورین با جمیع توابع و لواحق و ممر و مدخل و كافه ملحقات و منضمات و كلَّما یتعلق بها و ینسب الیها.

و تمامی نیم شعیر مجری المیاه از قنات قریه اسفرنجان از جمله نود و شش شعیر مجاری قنات قریه مسطوره با جمیع توابع و لواحق و كلما یتعلق بها بقدر الحصه علی كتاب الله و سنه الرسوله – و منهاج الائمه – الطاهرین مناكحه صحیحه شرعیه و مزاوجه صریحه ملیه اثنی عشریه.

صارت المساء المعظمه الیها حلیله و یسحق المهر متی شائت و مهماطلبت مع قدرته و استطاعته و لقد كان وقوعه و حَّرر هو بتاریخ لیله الثانی واعشرین من شهر ربیع الاول – سبع و تسعین و ماتین بعد الف – 1297.

نام عاقدان بترتیب : محمد مهدی، محمد صادق.

نام و مهر شاهدان بترتیب تقدم و موقعیت اجتماعی :

عبدالكریم، محمد باقر، الراجی علی بن محمدالموسوی، الراجی محمد تقی، محمد موسوی، ابوالقاسم الحسینی علی موسوی، محمد كاظم الحسین بن الموسوی.

نام شش مهر خوانده نشد.

متن عقدنامه شماره (2) كه مربوط به یكی از اهلی كنجدجان گلپایگان میباشد.

و بعداً سبب از تحریر و آرایشگری این صفحه نگارین و باعث بر ترقیم و چهره‌آرائی این لوحة سعادت قرین كه اشعه لمعات فقراتش چون بارقه نور از عذار خوبان تابان و فقرات زلال عبارتش مانند رشحات سلسبیل بر وجنات ریاض خلد روان است وحدانیت مختص خداوند صمد است و فرمانیت شایسته بی‌زوج لم یلد و لم یولد و لم یكن له كفواً احد.

عقدنامه شماره (1)   

لم یزل و لایزالی كه بنان حكمت كامله‌اش جواهر فراید نسوانرا. در حیطه تصرف و تملك مردان جوهری پیشه كشیده و چون امر تزویج و نكاح در جمیع ملل و شرایع ممدوح و مستحسن است لهذا بنابرفرمان واجب الاذعان كریمه وانكحو الایامی منكم والصالحین و عبادكم و امائكم ان یكونو فقراء یعنهم الله من فضله والله واسع علیم.

و برحسب حكم جهان مطاع حضرت ختمی مرتبت صلی الله علیه واله وسلم كما قال انكاح سنتی فمن رغب عن سنتی فلیس منی بناء علیهذا در وقتی قرین سعادت و طالعی دور از نحوست بمباركی و میمنت عقد مناكحت و مزاوجت برسبیل لزوم و دوام و قانون شرع و اسلام واقع شد فی مابین زوج و هو عالی مرتبت آقا غلامحسین ولد مرحوم كربلائی حسن كنجدجانی و الزوجه هی عصمت و عفت پناه الباكره البالغه العاقله الرشیده المختاره المسماه بفاطمه خانم بنت صدق اشرف الحاج حاجی حسین كنجدجانی بتصریح اذنها و اذن ابیها بصداق معین و كابین مشخص معلوم القدر و الوصف مبلغ یكتومان وجه نقد فضی از قرار ریال‌های رواجی حالیه ایران از بابت هدیه كلام الله تیمناً و تبركاً و مبلغ سه تومان وجه نقد بقرار موصوف از بابت نقد صداق علی الرسم والمتعارف و مبلغ سه تومان وجه رایج بقرار منعوت از بابت قیمت طلا حمراء لینَّه و مبلغ بیست تومان وجه رایج بقرار منعوت از بابت قیمت اشیاء اربعه مرسومه كه آن عبارت است از ظروف مسینه آلات ساخته پرداخته و فرش اطاق و لباس زنانه قماشیه و یكدست رختخواب چیت عمل گلپایگان و همگی و تمامی یك جریب پنج قفیز زمین از سهمی خود زوج مزبور از كل یك قطعه زمین مالكی خود زوج و اخوی او كه تقریباً چهار جریب است واقعه در صحرای قریه كنجدجان مشهور به بهاجكرد محدوده از حدی به زمین اب الزوجه و طرفی به زمین آق محمد تقی كربلائی محمد حسن و دو طرف به جوی و تمامت یكجریب زمین از سهمی خود زوج مسطور از جمله یك قطعه زمین مالكی ایشان از صحرای قریه مرقومه مشهور بجوی شورها كه تقریباً سه جریب است محدوده از حدی بزمین مشهدی عباس بنَّا و جهتی بزمین فلاحتی دورافتاده و سمتی به شارع و جانبی به جوی بانضمام كافه ملحقات منضمات قطعتین مزبورتین از ممر و مدخل و جوی و جدول و شرب تابعه و قنات و مجری المیاه و كلما یتعلق بها و ینسب الیها و تمامی سی اصله مو انگوری از سهمی خود زوج مرقوم از كل یكقطعه باف معنَّب مشجر آبادان مالكی خود زوج و اخوی او كه تقریباً دو جریب است واقعه در صحرای قریه مزبوربها مشهور به آقا طالبی محدوده ازحدی بزمین آقا جمال والد ارجمند اشرف الحاج حاجی محمد علی و طرفی بباغ ولدان كربلائی عباس آقا محمد طاهر هما حسن و محمد ابراهیم بانضثمام زمین مغرس سی اصله مو مزبورها و جمیع توابع آن از ممر و مدخل و جوی و جدول و شرب تابعه و جدار و باب و مفتاح بقدرالحصه و اشجار و مبلغ ده تومان وجه رایج بقرار موصوف از بابت قیمت خانه و معدود دو رأس گوسفند میشینه جوان صحیح الاعضاء نتَّاجی كدخداپسند مناكحه صحیحه شرعیه و مزاوجت شریفه ملیه مشتمله علی لفظی الایجاب والقبول اشرعیین الصادرین عن وكیلهما فصارت المسماه المسطوره بهذه المناكحه زوجه و حلیله للزوج المرقوم ولها لمطالبه بتمام المهر المزبور متی شائت و مهمی طلبت و مَّر وقع الاشهاد والله روف بالعباد و كان ذالك الوقوع فی یوم نهم شهر جمادی الاولی مطابق سنه 1329 یكهزار و سیصد و بیست و نه هجری نبوی.

بسم الله اشرف الاسماء ، قد اوقعنا المناكحه المیمونه والمزاوجه الشریفه علی الصداق المرقوم ایجاباً و قبولاً و كاله عنهما و حَّرره الاحقر

نام و مهر شاهدان به ترتیب تقدم و موقعیت اجتماعی هر یك .

1 – وقع النكاح لدی   مهر – حین بن جوا موسی

2 – عالیجاه شوكت كدخدا عباس   مهر – عباس بن اسمعیل آقا (یاوری)

3 – آقا فرج آقا خان سلطان   مهر – آقا فرج

4 – خیرالزائرین كربلائی محمد خلف مرحوم آقا جعفر  مهر – محمد جعفر

5 – خیرالزوار كربلا علی خلف مرحوم آق اسماعیل   مهر – یا علی

6 – خیرالحاج حاجی زین العابدین   مهر – زین العابدین

7 – عالیشأن آقا محمد تقی   مهر – محمد تقی

8 – عزت آثار آقا فرج الله اسماعیل  مهر – فرج الله

9 – عزت نشان آقا محمدمهدی كاشانی    مهر – محمد مهدی

عقدنامه شماره (2)

10 – خیرالزوار مشهدی علی اصغر   مهر – علی اصغر

11 – خیرالزائرین كربلائی حسین مشهدی عباس   مهر – حسین

شهود تعریفها :

1 – خیرالحاج حاجی سعیدالله ابن مرحوم كربلائی عبدالله    مهر – حاجی سعیدالله

2 – عالیقدر سیف الله این مرحوم عمو عباس    مهر – سیف الله

3 – عالیقدر آ ملا یوسف ولد مرحوم حاج علی   مهر – آملا یوسف – حاج علی

متن عقدنامه شماره (3) كه مربوط به یكی از اهالی سربندگلپایگان می‌باشد.

وقعت المناكحه المیمونه و اجریت   الصیغه مرره هو ألمولف بین القلوب الحمدلله الذی احل التروج و النكاح و حَّرم الزّنا و السفا وصل علی محمدواله الذین هو خیر اهل الفلاح.

الناكح : عالیجاه عزت همراه خدادد ابن خیرالحاج حاجی فرج الله سربندی.

المنكوحه : عصمت پناه حّره باكره بالغه رشیده حاجیه خانم بنت مرحوم كربلائی عباس ساكن قلعه مرتضی.

الصداق : باغ واقع در مزرعه سربند كه والد ناكح منتقل نموده بناكح كل شش دانگ كه محدود است به حدود اربعه.

حَّد : بباغ غلامحسن. حد : بباغ كربلائی حسین. حد : فاطمه سلطان. حَّد : بشارع.

با ممر و مدخل و اشجار و مو. عمارت واقع در سربند كه والد ناكح منتقل نموده به ناكح از كل شش دانگ یك دانگ با ممر و مدخل و در و دیوار و درخت و غیرها بقدر الحصه و محدود است كل عمارت بحدود اربعه.

حَّد : بعمارت محمد ولی. حَّد : بعمارت حسن. حدَّ : بشارع. مس عمل كاشان 2 من بوزن تبریز ارزش 5 تومان.

عقدنامه شماره (3)

رختخواب دست قیمت 5 تومان – فرش گلیم یك تخته ارزش 4 تومان، گوسفند سه میش جوان بلانتاج ارزش  نه تومان. اللهم الف بینهما و طیب نسلهما و اجمع شملهما بمحمد و آله الطاهرین و كان وقوع ذالك فی التحریر دهم شهر ربیع الثانی 1346.

مهر عاقد – علی. مهر خداد – ناكح.

نام و مهر شاهدان :

1 – ابن مرحوم كربلائی محمد یوسف.   مهر – ابراهیم.

2 – انا شاهد بذلك ابن مرحوم حاجی قاسم علی.  مهر – علی اصغر.

3 – ابن آقا ابراهیم بك.  مهر – الراجی محمد حسین.

4 – ابن مرحوم حیدر كنگرانی.  مهر – یا حسین.

5 – مضمون میش را شاهدم ابن كربلائی حسین آقا.  مهر – گل محمد.

از اینجهت صورت و شكل ظاهری قباله‌ها را مورد مطالعه قرار دادیم و بسیاری از امتیازات و اختلاف طبقات را كه مقدور میشد بررسی كرد از قباله‌های مورد بحث استخراج كردیم، محتویات و مطالب قباله‌ها كه اصل كار بررسی ما را تشكیل میدهد و از مطالعه آنها میتوان دریافت كه شخصیت و مقام اجتماعی خانواده و نوع شغل و حرفه و بضاعت و ثروت و امكانات مالی هریك از زوجین تا چه حد بوده است، اكثراً ملاحظه میكمنیم كه جوان ازدواج كننده هنگام ازدواج هیچگونه استقلال مالی نداشته است، پدر و مادر او ابتداء مبلغی پول یا ملك مزروعی، خانه، باغ، گوسفند، گاو، شتر و غیره را به پسر خود صلح میكرده‌اند بعداً كه جوان مالك شیئی مورد نظر میشده آنرا مهریه زوجه‌اش میكرده است تا با موازین شرع تطبیق كند، چون در قانون شرع راجع به مهریه تأكید شده كه مهریه و صداق بایستی مطلق مرد باشد تا بتواند مهریه زن خود قرار دهد، چون بمجرد وقوع عقد ازدواج زن حق دارد در مهریه خود تصرف كند مگر اینكه درضمن عقد شرط شده باشد كه تا فلان مدت زن حق دارد در مهریه‌اشت تصرفی نماید، بهر صورت ازدواج عقدی است لازم و بمحض جاری شدن صیغه عقد زوجه حق دارد هرگونه تصرفی كه بخواهد در مهریه‌اش بنماید، راجع به مسائل بررسی شده بعداً بطور مفصل بحث خواهیم كرد، اینك از مسائلی كه در بررسی‌ها بیشتر مورد توجه قرار گرفته بطور مختصر بحث میكنیم و كلیات آنرا گوشزد مینمائیم.

1 – جنبه‌های دینی و مذهبی ازدواج :

در كلیه عقدنامه‌ها بوسیله آیات قرآنی و اخبار دینی تشویقاتی درباره امر ازدواج بعمل آمده و مسلمانان مأمور وملزم به تزویج شده‌اند چون قرآن نزد مسلمین بسیار مقدس میباشد مخصوصاً بعنوان تَیمّن و تبرك در اكثر عقدنامه‌ها قرآن را جزء مهریه قرار داده‌اند، همواره نوسینده قباله و گاهی اوقات شاهدان ازدواج برای بهبود نسل بشر و بخصوص فرزندان زوجین به ذكر دعا مبادرت ورزیده‌اند و این نكته جالب توجه است.

2 – جنبه‌های اجتماعی و اخلاقی ازدواج :

ازدواج در نظر ایرانیان امریست ملی و باستانی و دینی كه مربوط به آداب و رسوم نیاكان ما میشود و از تعالیم زرتشت الهام میگیرد، برای توضیح مطلب قسمتی از مطالبی كه درباره ارزش و مقام زن در ایران باستان از كتاب زناشوئی در ایران باستان اقتباس شده آورده میشود :

درمیان مردمان معروف عهد قدیم جماعتی نبود كه مانند زرتشتیان تا آن اندازه نسبت به زن دارای حسن نظر و گذشت و همدردی باشد. تحت نفوذ یكتاپرستی و با مطالعه دقیق نیروهای الهی و عوامل طبیعی زندگی مردزرتشتی در ایران باستان طبعاً مستعد آن گردید كه دریابد با خلقت زن خداوند به او بركات گوناگون عطا فرموده است. از خصوصیات موقعیت حقوقی و اخلاقی زن در ایران باستان آنستكه همانگونه كه مرد پس از زناشوئی به لقب كدخدا یا سرور خانه معروف میشود، زن نیز از همانروز بمقام كدبانوئی خانواده خوانده میشود و با این سمت زن مقام همپایگی مرد را كه بالاتر از عنوان همسر اوست دارا میگردد زن كنیز نیست بلكه سهیم تمام مزایای زندگانی او بوده و در رهبری و اداره خانواده شریك مرد است در اوستا پیوسته زن و مرد از یك حقوق مساوی بهره‌مند وده و امتیازی از لحاظ احترام شخصیت بین آنها موجود نیست.

وظیفه زن در ایران باستان منحصر بامور اقتصادی خانواده خود او نبوده بلكه در پیشرفت اخلاقی و روحی تمام ملت سهم بسزائی داشته و مانند یك مربی اخلاق عمل میكرده است. ماحصل آنكه زناشوئی از نظر زرتشت هدفی عالی داشته و برای پیكار با بدی و غلبه بر اهریمن و تقویت فضایل انسانی بر هر فردی لازم و واجب بوده كه در این نهضت بزرگ روحی شركت نماید.

از اینرو ازدواج موجب بقاء و كثرت نسل جامعه میباشد و ازدواج مایه سعادت و نظم اجتماعی میباشد و ازدواج مایه سعادت و نظم اجتماعی میشود و آسایش فكر و روح جامعه را فراه مینماید. ذكر فصول و ایامیكه ازدواج در آن انجام میگرفته، ذك مشاغل و حرف و طبقات هر یك از زوجین و ازدواج با خویشاوندان، ذكر القاب و غیره.

3- جنبه‌های حقوقی ازدواج :

ذكر شروط ضمن عقد، مختار بودن و آزادی هریك از زوجین كه بیشتر در قباله‌ها مورد مطالعه كلمه مختاره متوجه زوجه میشود و نكات مهمی كه درخلال عبارات مشاهده میشود و حاكی از احترام بمقام زن میباشد نحوه پرداخت مهریه از طرف زوجه كه در اكثر قباله‌ها اشاره به پرداخت آن عندالمطالبه میشود كه درآنصورت زوج ملزم بپرداخت میباشد و بالاخره لفظ ایجاب و قبول كه بیشتر با قید فارسی و عربی ذكر شده و قید بكارت در تمام قباله‌ها بطوریكه اگر در مورد زنی ثیبه (نادوشیزه) باشد و قبلاً شوهر كرده باشد لفظ مذكور ذكر میگردد و این خود ما را متوجه باین موضوع میكند كه در فقه اسلامی بصراحت راجع به بكارت و رل آن در صحت ازدواج بحث نشده (فقط درصورت شرط كردن بكارت برای زوجه چنانچه بكارت نباشد اثرش درپرداخت مهریه ظاهر میشود) اما در دین یهود اگر زوجه بكارت نداشته باشد (اولین ازدواج) نكاح باطل است و زوجه حقی به مهریه ندارد ولی در اسلام عدم بكارت موجب بطلان عقد نخواهد شد مگر ضمن عقد شرط شده باشد. با توجه به مسئله فوق الذكر در تمام قباله‌ها تلویحاً بكارت خواسته شده است و لذا از لحاظ آداب و رسوم اجتماعی هنوز هم اگر دختری بكارت نداشته باشد برای او عیب میدانند (در صورت تقصیر) یكی از مسائلی كه بسیار مهم و از لحاظ حقوقی و اجتماعی قابل توجه است مسئله رشد جسمانی و عقلانی است كه در تمام قباله‌ها ذكر شده و گویا همه عاقدان در موضوع رشد جسمانی و عقلانی دختران اتفاق نظر داشته‌اند ولی متأسفانه عملاً خلاف آنرا زیاد دیده و می‌بینم كه دختران نه ساله را بخانه شوهر فرستاده‌اند و هنوز هم میفرستند و بمسئله رشد جسمانی و عقلانی اصلاً توجه نشده و حال اینكه بعضی از دانشمندان اسلامی باین موضوع توجه دارند و اینطور توجیه میكنند كه در قوانین نكاح بمحیط جغرافیائی توجه شده است زیرا در مناطق حاره و گرمسیر دختران رشدشان سریعتر است و در مناطق سردسیر رشد جسمانی دختران كندتر و لذا در ازدواج بایستی وضع جسمانی و عقلانی دختران را درنظر داشت و شاید از اینجهت است كه در كلیه قباله‌های مورد بررسی ذكر بالغه و عاقله و رشیده و باكره دیده می‌شود.

4 – جنبه‌های اقتصادی ازدواج :

در بیشتر قباله‌ها عاقدان ازدواج را مایه غنا و ثروت ذكر نموده و آیه‌هایئی از قرآن كه حكایت از این موضوع میكند آورده‌اند. مهریه و نوع آن در اكثر قباله‌ها قابل توجه و بررسی است، خاصه طلا كه بعنوان روشنی بخش ازدواج و شگون و فال نیك در عقدنامه‌ها از آن نام برده‌اند و كمتر قباله‌ای دیده شده كه در آن ذكری از طلا نشده باشد، زوج موظف بوده از هرگونه مایملكی كه داشته یا پدر و مادر او به او صلح كرده‌اند مهریه زوجه‌اش قرار دهد (از قبیل گاو، گوسفند، طلا، نقره، خانه، زمین، باغ و غیره) در قباله‌های تنظیمی در روستاهای ایران از اشیاء اربعه كه بایستی درباره آنها تحقیقات بیشتری بشود نام برده شده (مانند : ظروف مس، فرش خانه، لباس زنانه، رختخواب) ذكر غلام و كنیز در قباله‌های شهری و در بعضی از  قباله‌های روستائی بعنوان جهیزیه یا ممهریه كه از وضع آنها معلوم میشود مردمان ثروتمندی بوده‌اند، یكی از نكات جالب توجه عدم تمكن مالی جوانان در آغاز ازدواج بوده و وابسته بودن آنها را از لحاظ مالی به پدر و مادرشان تأیید میكند و این امر ما را متوجه این مسئله میكند كه در قدیم بیشتر خانواده‌ها بصورت گسترده بوده و شاید تا چند سالی جوان ازدواج كننده زیر نظر رئیس خانواده بوده و استقلال مالی نداشته است و معمولاً در اینگونه موارد پدر كه نفوذ مالی و معنوی در فرزند خود داشته در گزینش همسر هم برای او اعمال نفوذ میكرده و دخالت مستقیم مینموده است.

منبع: مجله هنر و مردم، دوره 12، ش 140 و 141-143 (خرداد وتیر ـ شهریور 53)