کهنه یادداشت

در دنیاى اروپا در قرن هفدهم و هجدهم روى‏ مسئله آزادى فردى فوق‏العاده تکیه مى‏شد. فلاسفه‏اى که ‏در آن عهدها پیدا شده بودند، عجیب تکیه‏شان روى مسئله‏ آزادى فرد بود، به طورى که معتقد بودند اساساً آزادى فرد را هیچ چیزى نمى‏تواند محدود کند؛ آزادى یعنى نبودن ‏مانع براى حرکتها و جنبش‌هاى انسانى، به هر شکل بخواهد باشد. این البته عکس‏العملى بود در مقابل اختناقهاى ‏شدید سیاسى و مذهبى که وجود داشت.

همین طور که فقها در اصل مطلب گفتند، در میان کسانى که قدرت نقد و استقلال فکرى دارند و به‏اصطلاح داراى نیروى اجتهاد هستند و مى‏توانند مسائل را تجزیه و تحلیل کنند، وجود افکار مخالف نه تنها زیانى‏ندارد، بلکه سود هم دارد. (بناست ما این را با موازین عقلى‏بحث کنیم). همیشه وجود افکار مخالف سبب ترقى و پیشرفت حقیقت است. تجربه تاریخى هم نشان داده وقتى‏که یک فکر مایه‏اى از حقیقت داشته باشد، اگر با فکر مخالف مواجه شود، قوی‌تر و نیرومندتر مى‏شود؛ درست ‏همین حالتى که در موجودات زنده، نبات و حیوان و بدن‏ انسان، گفته مى‏شود که به هر نسبت که بیشتر با موانع‏ روبرو و با آنها گلاویز شود و مجاهده کند، نیرومندتر مى‏شود.

ما نه آیه‏اى داریم که‏ صریح بر این مطلب باشد و نه حدیثى که در این موضوع ‏صراحتى داشته باشد؛ هیچ کدام؛ ولى کسانى که طرفدار این عقیده هستند، به بعضى از آیات استدلال کرده‏اند و تقریباً مى‏شود گفت فقها بالاتفاق مى‏گویند که این آیات ‏دلالتى بر این مطلب [حرمت نگهدارى کتابهاى لغزاننده] ندارد.

بعضى اصلاً معتقد هستند در همه قرآن ناسخ و منسوخ ‏واقعى وجود ندارد، و تازه اگر هم باشد، هرجا که ما مى‏گوییم ناسخ و منسوخ، معنایش این است که این دومى ‏ضد اوّلى باشد و الا اگر دستور اول و دوم به گونه‏اى است‏ که مى‏توانند توضیح‌دهنده و تفسیرکننده یکدیگر باشند و مى‏تواند هر دو دستور در کنار همدیگر باشند، دلیل ندارد که ما یکى را لغو دیگرى تلقى کنیم و نباید هم تلقى کنیم. اینهایى که گفتند این آیه ناسخ آن آیات است، نه اینکه ‏مثلاً از پیغمبر شنیده‏اند که پیغمبر فرمود این آیه آن آیات ‏را نسخ کرد، بلکه استنباطشان به این شکل است، طورى از این آیات استنباط کردند که دیدند بر ضد آن آیات است، بعد هم گفتند این آیات بعد از آن آیات آمده است پس‏ ناسخ آنهاست. و تازه ما آیات دیگرى هم داریم که بعد از اینها آمده است. پس به این دلیل هم نمى‏تواند ناسخ‏ باشد. این آیات مى‏تواند در کنار آن آیات باشد بدون ‏اینکه کوچکترین تنافى و تضادى میان این آیات و آن ‏آیات وجود داشته باشد.

قرآن مفهوم عدالت را در مورد کافران هم لازم‌الاجرا مى‏داند؛ به چیزى قائل است‏که آن ظلم است و آن ظلم و تجاوز درباره کافران ـ حتى‏کافران حربى ـ و مشرکان هم جایز نیست. از این جهت ‏است که ما این مطلب را نمى‏توانیم بگوییم که از نظر اسلام ‏این حرفها مفهوم ندارد؛ عدالت و ظلم نکردن همه در محدوده مسلمانى است، همین قدر که از مرز مسلمانى‏خارج شدیم و طرف غیرمسلمان شد، دیگر اصلاً این‏حرفها درباره او مفهوم ندارد. قرآن مى‏گوید مفهوم دارد.

ممکن است ‏براى یک نفر شیعه در ابتدا این مطلب به همین شکل ‏مطرح شود، بگوید «ما براى کارهایى که بعد از پیغمبر در زمان خلفا شده است، هیچ ارزشى قائل نیستیم و هیچ ‏ضمانتى نداریم که آنها درست باشد؛ کار غلطى بوده که‏کرده‏اند، نمى‏بایست بکنند و کردند، این به اسلام مربوط نیست.»

استاد شهید آیت‌الله مطهری در بیان معارف و حقایق اسلامی، زبان گویا و قلم رسای خویش را به كار می‌گرفت و برتری مكتب اسلام را بر مكاتب قدیم و جدید برملا می‌ساخت. مطلب زیر گواه صادق این مدعاست. استاد شهید در این مطلب، قوت و استحكام منطق اسلام را در برابر مكتب هندی در موضوع خودسازی و مبارزه با نفس به خوبی نشان داده است. شایان ذكر است كه این مطلب مشتمل بر دو جلسه سخنرانی استاد مطهری در زمستان ١٣٥٠ و بهار ١٣٥١ هجری شمسی است و بخشی از كتاب «انسان‌شناسی قرآن» را كه توسط انتشارات صدرا به چاپ رسیده است تشكیل می‌دهد.

نقطه مقابل، مى‏گويند صلح خوب است. ما هم قبول داريم‏كه صلح خوب است؛ اما صلح غير از تسليم است. سلم‏خوب است، ولى تسليم بد است. صلح معنايش اين است: دو نفر يا دو قوم در شرايط متساوى بدون اينكه به تعبير قرآن بعضى بخواهند بعض ديگر را ربّ بگيرند و بعضى‏ بخواهند بعض ديگر را عبد بگيرند (و لا يتّخذ بعضُنا بعضاً ارباباً من دون ‌الله)1 مى‏خواهند با همديگر به اصطلاح‏ امروز همزيستى مسالمت‏آميز يعنى همزيستى با احترام‏ متقابل داشته باشند.

در قرآن سلسله ‏آیاتی داریم که یک دستور کلى و به اصطلاح اصولیین ‏دستور مطلق است در مورد جهاد؛ یعنى اگر ما باشیم و این ‏دستورها، مى‏گوییم اسلام گفته که با کفار و اهل کتاب ‏بجنگید، شرطى نکرده. مطلق است؛ یعنى مشروط به‏ شرط نیست، فقط دستور جهاد است به طور کلى؛ مثل‏اینکه در یک جا مى‏فرماید: «یا ایُّها النّبىُّ جاهد الکُفّار والمُنافقین و اغلُظ علیهم:۱ اى پیامبر، با کافران و منافقان‏ بجنگ و بر آنها سخت بگیر.»

مکتوب حاضر گزیده‌ای از یادداشت‌های آیت‌الله شهید مرتضی مطهری است مربوط به سال‌هایی که در حوزه علمیه قم مشغول تحصیل و تدریس علوم دینی بودند. یادداشت‌های آیت‌الله مطهری شامل «یادداشت‌های الفبایی»، «موضوعی» و «دفاتر یادداشت» می‌شود و تاکنون «یادداشت‌های الفبایی» در 7 جلد، «یادداشت‌های موضوعی» در 5جلد و یک جلد از «دفاتر یادداشت» توسط «شورای نظارت بر نشر آثار استاد شهید مطهری» انتشار یافته‌است.