آشتیانی

آشْتیانی، میرزا مهدی (1268-1332 ش/ 1889-1953 م)، فقیه، فیلسوف، عارف، استاد دانشگاه تهران، مستشار دادگاه عالی انتظامی قضات و دیوان عالی کشور.
از میرزا مهدی آشتیانی، دو زندگینامۀ خودنوشت برجا مانده است (مـدرس، ۵/ ۲۷۲-۲۷۴؛ واعظ‌خیابانی، ۲۵۷- ۲۵8). نام کامل وی مهدی مدرّس آشتیانی، و زادۀ تهران است. پدرش میرزا جعفر، ملقب به میرزا کوچک، برادرزاده و داماد حاجی میرزا محمدحسن آشتیانی بود. میرزا مهدی پس از فراگیری قرآن و دروسِ سطح نزد پدر، به حوزۀ درس آقا شیخ مسیح طالقانی و آخوند ملا عبدالرسول در تهران پیوست و در درس خارجِ فقه و اصولِ شیخ فضل‌الله نوری (ﻣﻘ ۱۳۲۷ ق/ ۱۹۰۹ م) و آقا سید عبدالکریم، مـدرّس مدرسۀ خانِ مروی، و دیگر اساتید وقتِ تهران حاضر شد. مبانی ریاضی را نزد میرزا جهانبخش بروجردی، شیخ عبدالحسین سیبویه، میرزا عبدالغفار نجم‌الدوله و آقا شیخ محمدحسینِ ریاضی آموخت و مبانی طبّ قدیم را از میرزا محمدحسین و میرزا ابوالقاسم‌نائینی (طبیب ناصرالدین شـاه قاجار)، و طبّ جدید را از میـرزا علی‌اکبـر خـان ناظم‌الاطباء نفیسی و میرزا ابوالحسن‌خان رئیس‌الاطباء تعلیم دید. حکمت را از رئیس حکمای وقت ابوالحسن جلوه آموخت و پس از درگذشت جلوه، حکمت مشائی را نزد میرزا حسن کرمانشاهی، و حکمت اشراقی و عرفان را از میرزا هاشم گیلانی اشکوری و حکمت متعالی را نزد سیدالحکما آقامیر شیرازی فرا گرفت (همانجاها؛ صدوقی‌سها، ۶۴). 
آشتیانی از ۱۳۲۷ ق/ ۱۲8۷ ش به بعد، طی ۳ سفر و اقامت کوتاه در نجف، در مجلس درس عالمانی بـزرگ چـون آخوند خراسانی (1255- 1329 ق)، سید محمدکاظم یزدی (1247-1337 ق)، سیدمحمد فیروزآبادی (د ۱۳۴۵ ق)، میرزا محمدحسین نائینی (۱۲۲۷-۱۳۵۵ ق)، آقا ضیاءالدین عراقی (۱۲8۷-۱۳۶۱ ق)، و ابوالحسن اصفهانی حضور یافت، و به‌دلیل تسلط و مهارت، موفق به دریافت اجازۀ روایت و اجتهاد از آنان شد و در آنجا به مدت یک‌سال به تدریس استدلالی فقه و اصول، و غیره پرداخت (مدرس، 5/ ۲۷۳؛ واعظ خیابانی، ۲۵8؛ محقق داماد، ۵۷). 
پس از بازگشت به ایران مدتی در قم، اصفهان و مشهد ساکن شد و به تدریس پرداخت (مدرس، همانجا؛ شریف‌رازی، 178)، اما سرانجام به زادگاهش، تهران بازگشت و در مدرسۀ خان مروی و مدرسۀ عالی سپهسالار به تدریس فقه و اصول، فلسفه، عرفان و حکمت الهی پرداخت (مطهری، ۶۱8). در ۱۳۳۲ ق/ ۱۲۹۲ ش، به کادر قضایی عدلیه پیوست و عضو افتخاری محاکم بدایت تهران شد. بعدها، عناوین شغلی مختلفی را در تصدی داشت که عبارت‌اند از: ریاست محکمۀ صلحیه، ریاست عدلیۀ نیشابور، عضویت رسمی محکمۀ بدایت (۱۲۹۷ ش)، ریاست محکمۀ ابتدایی (۱۳۰۰ ش)، وکالت عمومی استیناف تهران، ریاست شعبۀ ثانی محکمۀ ابتدایی و ریاست استیناف سیار تهران (مبارکیان، ۳8۲؛ آشتیانی، عبدالحمید، ۲۵). 
پس از تشکیل دادگستری نوین، توسط علی‌اکبر داور در ۱۳۰۶ ش، ابتدا به سِمت مستشار دیوان عالی تمیز (دیوان عالی کشور) و سپس با رتبۀ ۹ قضایی، به عضویت دادگاه عالی انتظامی قضات منصوب شد. او سالهای متوالی در این سمت بود و در این دادگاه با کسانی چون سیدمحسن صدر (صدرالاشراف)، شیخ محمد عبده بروجردی، سیدعبدالمهدی طباطبایی و میرزا عیسی خان علی‌آبادی همکاری قضایی داشت، تا اینکه در ۱۳۲۶ ش بازنشسته شد (آشتیانی، 25-26؛ سالنامۀ پارس، 4/ ۳۶، 5/ 79، 7/ 70، 10/ 162، 12/ 186، 13/ 164، 14/ 139).
آشتیانی سرانجام پس از عمری تلاش علمی و خدمت قضایی، در اثر بیمـاری، در سن ۶۴ سالگـی، درگذشت و در قم، در رواقِ بالاسر حضرت معصومه (ع)، در کنـار مزار آیت‌الله حائری یزدی، به خاک سپرده شد (جواهرکلام، 4/ 2059؛ اطلاعات، شنبه، 5 اردیبهشت ۱۳۳۲ ش). 
آشتیانی با بسیاری از دانشهای روزگارش آشنا و در ادب، فقه و اصول، کلام، تفسیر و ریاضی متبحر بود. نیز در فلسفه و عرفان مهـارت فراوانی داشت (ایزوتسو، ۱۲۷ بب‍ ). مهـدی حائری یـزدی، شاگرد آشتیانی، گفته است که استادش در یکی از مجالس درس فلسفه، سلسلۀ مشایخ خود را با 17 واسطه، به شیخ‌الرئیس ابن‌سینا رسانده است (محقق داماد، ۵۰-۵۱). آشتیانی چند سال بعد از تأسیس دانشگاه تهران، با درجۀ استادی در دانشکدۀ علوم معقول و منقول به تدریس حکمت اشراق پرداخت (راهنمای دانشگاه تهران، 1/ 41- 54). او در تهران حوزۀ درسی وسیعی را به‌ویژه در حکمت و عرفان پدید آورد، و بیشترین تأثیر وی بـر شاگردانش نیز از طریق این دو دانش بود. بسیاری از شاگردان وی، در حوزۀ کاری خود چهره‌هایی شاخص شدند؛ از مهم‌ترین شاگردان او می‌توان از ابوالحسن شعرانی، بدیع‌الزمان فروزانفر، مرتضى مطهری، محمدتقی جعفری، سیدجلال‌الدین آشتیانی، مهدی حائری یزدی، جواد فلاطوری، محمدجعفر جعفری‌لنگرودی و موسى جوان نــام بــرد (مطهـری، همـانجا؛ صدوقی‌سهـا، ۶۵-۶۶؛ جواهرکلام، 4/ 2058). 
از دیگر ویژگیهای آشتیانی اینکه خود را محدود به دایرۀ علمی ایران و عراق نکرد و در دایرۀ کتاب و مدرسه ماندگار نشد، و چند سفـر طولانی و پرثمر به بخـارا، مصر، هندوستان، فرانسه، ایتالیا، بلژیک و انگلستان داشت و از این رهگذر، تجربه‌های فراوان اندوخت و با متفکران و فیلسوفان آن کشورها بحثها و برخوردهای علمی و فکری داشت (واعظ‌خیابانی، همانجا). 
آثار به‌جا مانده از آشتیانی، عمدتاً دربارۀ عرفان و فلسفه و یادداشتهایی موردی در فقه است که تعداد اندکی از آنان به چاپ رسیده، و شماری هم به‌صورت دست‌نویس برجای است. برخی از آثار وی عبارت‌اند از: ۱. اساس‌التوحید، به فارسی، چاپ دانشگاه تهران، ۱۳۳۰ ش (مشار، ۳۵۹، دانا، ذیل ماده)؛ ۲. تعلیقة رشیقة على شرح منظومةالسبزواری، به عربی، جزء اول در منطق، تهران، ۱۳۷۱ ق؛ دانشکدۀ الهیات تهران، ۱۳۵۲ ش (مشار، و دانا، همانجاها)؛ ۳. حاشیه بر اسفـار صدرالدین شیـرازی، به عربی (دانـا، همانجا)؛ ۴. حاشیه بر شفاء ابن سینا، به عربی (همانجا)؛ ۵. حاشیه بر کفایة الأصول آخوند خراسانی (همانجا)؛ ۶. حاشیـه بر مکاسب شیـخ انصـاری (همانجا)؛ ۷. حاشیه بر رسائل شیخ انصاری (همانجا)؛ 8. حاشیه بر فصوص الحکم ابن‌عربی (همانجا)؛ 9. الرسالـة فـی الرضاع، ایـن رساله بـه‌صورت خطی در پشت اوراق دادگستری نوشته شده و شرحی است بر قاعدۀ فقهی «يَحرُمُ منَ الرَّضاعِ مَا يَحرُمُ منَ النَّسب»، در مجموعۀ خصوصی مصطفى محقق داماد نگهداری می‌شود (محقق داماد، ۵۲)؛ 10. دفتر اشعار، منتخبی از اشعار ادیبان گذشته، به‌صورت دست‌نویس، متعلق به همان مجموعه (همانجا)؛ 11. حاشیه بر تحفة الحکیم محمدحسین اصفهانی (صدوقی‌سها، ۶۴)؛ 12. حاشیه بر فصوص فارابی (همانجا)؛ 13. ترجمۀ فارسی بخشی از اسفار ملاصدرا (همانجا)؛ 14. رسالاتی در جبـر و تفـویض، علـم اجمالی، طلب و اراده، وحدت وجـود و قاعدۀ صدور (همانجا). 15. حاشیه بر مصباح الانس؛ 16. رساله در معاد (همانجا)؛ 17. قواعد کلامیه و فلسفیه (محقق داماد، ۵۳ بب‍‌ ).

مآخذ 

آشتیانی، عبدالحمید، «گفتگو»، زندگی‌نامه و خدمات علمی و فرهنگی میرزا مهدی مدرس آشتیانی، تهران، 1379 ش؛ ایزوتسو، توشی‌هیکو، «فلسفه میرزا مهدی آشتیانی»، همایی‌نامه، ترجمۀ بهرام جمال‌پور، به‌کوشش مهدی محقق، تهران، ۱۳۵۵ ش؛ جواهرکلام، عبدالحسین، تربت پاکان قم، قم، ۱۳8۳ ش؛ راهنمای دانشگاه تهران، اداره آموزش عالی و دبیرخانه دانشگاه، ۱۳۱۷- ۱۳۱8 ش؛ اطلاعات، تهران، روز شنبه مورخ: 5 اردیبهشت ۱۳۳۲ ش؛ سالنامۀ پارس، تهران، س 4 (۱۳۰8 ش)، ۵ (۱۳۰۹ ش)، ۷ (۱۳۱۱ ش)، ۱۰ (۱۳۱۴ ش)، ۱۲ (۱۳۱۶ ش)، ۱۳ (۱۳۱۷ ش)، ۱۴ (۱۳۱8 ش)؛ شریف رازی، محمد، اختران فروزان ری و طهران، قم، مکتبة الزهراء؛ صدوقی‌سها، منوچهر، تاریخ حکماء و عرفاء متأخرین صدرالمتألهین، تهران، ۱۳۵۹ ش؛ مبارکیان، عباس، چهره‌ها در تاریخچه نظام آموزش عالی حقوق و عدلیۀ نوین، تهران، 1377 ش؛ محقق داماد، مصطفى، «نخبگان علم و عمل ایران (۹)»، نامـۀ فرهنگستان علوم، تهران، ۱۳۷۹ ش، شم‍ ۱۶؛ مدرس، محمد علی، ریحانة الادب، تهران، ۱۳۶۹ ش؛ مشار، خانبابا، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران، ۱۳۴۴؛ مطهری، مرتضى، خدمات متقابل اسلام و ایران، قم، ۱۳۶۲ ش؛ واعظ‌خیابانی، علی، علماء معاصرین، به‌کوشش محمدباقر آقاخوئی، تهران، ۱۳۶۶ ش.

مصطفى محقق داماد ـ حمیدرضا افسری