ابوالحمد

اَبوالْحَمْد، عبدالحمید (لنگرود 15 فروردین 1309- پاریس تیر 1388)، از حقوق‌دانان برجستۀ معاصر، استاد پیشین دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، مبارز سیاسی و فرهنگ‌نگار. 
ابوالحمد در خانواده‌ای مذهبی و با فرهنگ، در شهر لنگرودِ گیلان زاده شد. پدرش نجم‌الدین ابوالحمد از تحصیل‌کردگان عصر خود به شمار می‌رفت و سردفتری اسناد رسمی و محضرداری را در آن شهر برعهده داشت. پدربزرگش نیز، مشهور به واعظ لنگرودی، از رجال آزادی‌خواه عصر مشروطه و مورد توجه و احترام قاطبۀ هم‌شهریانش بود. ابوالحمد از سوی مادر، نوۀ شریف‌العلما بنی‌مهد لنگرودی از عالمان بزرگ شهر خود بود. بدین ترتیب، او از دو سوی به خاندانهای شناخته شده و بزرگ گیلان نسب می‌برد ( گیله‌وا، 37).
ابوالحمد تحصیلات ابتدایی را در دبستان پهلوی لنگرود و دورۀ اول متوسطه را در دبیرستان داریوش همان شهر سپری کرد. سپس برای ادامۀ تحصیل به تهران آمد و در دبیرستانهای البرز و دارالفنون ادامۀ تحصیل داد و در 1330 ش از همانجا دیپلم گرفت (مبارکیان، 252؛ فرهنگ ... ، 2/ 74). پس از آن، در دانشگاه تهران و در رشتۀ حقوق به تحصیل پرداخت و پس از فراغت در 1336 ش عازم فرانسه شد و در 1339 ش فوق‌لیسانس خود را از دانشکدۀ حقوق دانشگاه پاریس دریافت داشت و در 1341 ش کارشناسی ارشد حقوق عمومی را از همان دانشگاه گرفت، و سپس به تدریس در پاریس پرداخت. او در 1345 ش درجۀ دکترای دولتی را از دانشگاه پاریس گرفت. رسالۀ او با عنوان «مسئلۀ نظامی سیاسی در کشورهای عقب مانده» به تصویب هیئت استادان رسید و اندکی بعد به ایران بازگشت و در 1346 ش با رتبۀ دانشیاری به استخدام دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران درآمد. او در 1351 ش به درجۀ استادی رسید (همانجا؛ مبارکیان، 252-253؛ گیله‌وا، همانجا).
ابوالحمد سالیان متمادی در دانشکدۀ حقوق تدریس کرد. بیشتر کتابهایی را که به دانشجویان می‌آموخت، خود تألیف کرده بود. دروس او بیشتر حقوق اداری، حقوق عمومی و مبانی سیاست بود. وی پس از تألیف دو کتاب مهم در زمینۀ حقوق اداری و مبانی سیاست، چند بار به بازنگری در آنها پرداخت و اطلاعات جدیدی بر آنها افزود و برخی مطالب کم‌اهمیت را حذف کرد. یکی دو بار هم به مدیریت گروه علوم سیاسی، پس از حمید عنایت، و گروههای دیگر برگزیده شد. او نخست از 1354 تا 1357 ش مدیریت گروه علوم سیاسی دانشکدۀ حقوق را عهده‌دار شد، سپس از 1373 تا 1376 ش مدیر گروه حقوق عمومی دانشکده بود، اما تا پایان عمر، بیش از این گرد مقامات و منصب دولتی نگشت و پستی قبول نکرد. او دروس متعددی را در دانشکده تدریس می‌کرد، گرچه عمده‌ترین واحدهای درسی او حقوق اداری و عمومی بود و گاه مبانی سیاست را برای دانشجویان سال اول درس می‌داد. ابوالحمد در سالهای پایانی خدمت، اغلب دروس کارشناسی ارشد و دکتری را در دانشکدۀ حقوق تدریس می‌کرد ( فرهنگ، همانجا).
زمینه‌های علمی و تحقیقاتی و پژوهشی ابوالحمد عبارت بودند از نظامهای سیاسی در کشورهای جهان سوم، حقوق عمومی و اداری، و تحولات آنها، مبانی سیاست، اندیشه‌های حقوق عمومی، و نیز معرفی و نقد و بررسی کتابهای حقوقی، تاریخی و سیاسی (امین، 32).
ابوالحمد، در دورۀ دانشجویی در پاریس، به گروههای چپ گرایش یافت و اهل فعالیت اجتماعی و مبارزۀ سیاسی شد و چون به ایران بازگشت، مسئولیت امر دانشجویی در دانشکدۀ حقوق را عهده‌دار شد و در کمیتۀ «جامعۀ ملی برای حمایت از کودکان» عضویت یافت (همانجا). وی در جریان انقلاب 1357 ش، به‌رغم آنکه همسر فرانسوی داشت، در ایران ماند و در فعالیتهای سیاسی و فرهنگی شرکت می‌کرد. ازجمله یک ماه پس از انقلاب، با همکاری گروهی از نویسندگان مطرح چون داریوش آشوری، مهرداد بهار، باقر پرهام، علی‌اصغر حاج سیدجوادی، نجف دریابندری، عبدالمحمد روح‌بخشان و اسلام کاظمیه، انجمن «دفاع از آزادی مطبوعات» را تأسیس کرد و در مقام عضو مؤسس با آن همکاری داشت ( فرهنگ، امین، همانجاها). این انجمن در 19 آذر 1357 که مصادف با روز جهانی حقوق بشر بود، طی جلسه‌ای، رسماً تشکیل گردید. ریاست آن را حسن صدر، روزنامه‌نگار و سیاست‌پیشه کهن‌سال، بر عهده داشت (بهشتی‌پور، 240). ابوالحمد با گذشت دو سه سال از انقلاب اسلامی، به‌تدریج از فعالیتهای سیاسی و اجتماعی کناره گرفت و منزوی شد. وی همچنین مدتی عضو کمیتۀ حقوقی انجمن ملی کودکان و انجمن بین‌المللی علوم سیاسی مستقر در پاریس بود (فرهنگ، همانجا).
دکتر ابوالحمد ایران‌شناس و گیلان‌شناس بود و تا آخر عمر فارسی را به لهجۀ گیلانی صحبت می‌کرد. او به سرزمین گیلان و تاریخ مبارزات سیاسی زادگاه خود، علاقمند بود و یکی از مطلعان و آگاهان تاریخ آن خطه به‌شمار می‌آمد. از همین‌رو، مقالاتی متعدد در مجلات تاریخی راجع‌به مبارزات چپ و میرزا کوچک‌خان جنگلـی نوشت، ازجملـه در یادگارنامۀ ابراهیم فخـرایی دراین‌باره مقاله‌ای دارد. همچنین پژوهش مفصلی پیرامون «رمانهای سیاسی در ایران» در 1367 ش، در مجلۀ آدینه (ﺷﻤ 24، ص 36-40) به چاپ رساند (امین، گیله‌وا، همانجاها).
ابوالحمد افزون بر تدریس در دانشگاه، پروانۀ وکالت دادگستری را نیز اخذ کرد و گاه‌به‌گاه به کار وکالت می‌پرداخت، اما زمینۀ اصلی کار او وکالت نبود. وی هنگام اقامت در فرانسه با دختری فرانسوی ازدواج کرد و از او صاحب دو پسر شد (گیله‌وا، همانجا).

آثـار

نوشته‌ها و تحقیقات ابوالحمد بیشتر در زمینه‌های حقوق اداری، حقوق عمومی، علم سیاست و نظامهای سیاسی به‌خصوص در کشورهای جهان سوم است. او افزون بر کتابها، چندین مقاله در این زمینه‌ها نگاشته است. مقالات او اغلب در نشریۀ دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، و کانون وکلا، آدینه، کتابنمای ایران و روزنامۀ آزادی به چاپ رسیده است. همچنین حدود 50 مقاله به زبان فرانسه دربارۀ ایران و وصف و نقد کتابهای ایران‌شناسی نوشته که در شماره‌های گوناگون نشریۀ چکیده ایران‌شناسی منتشر شده است (فرهنگ، همانجا). اهم کتابهای ابوالحمد بدین شرح است.
1. حقوق اداری ایران: مشتمل بر دو جلد، جلد اول کلیات سازمانهای اداری و جلد دوم استخدامهای کشوری و مسئولیت مدنی دولت. این کتاب را ابتدا دانشگاه تهران به چاپ رساند و سپس متن بازنگری شده و مفصل آن، در 1370 ش، به نفقۀ کتابفروشی طوس انتشار یافت. تجدید نظر درین کتاب، بر مبنای دگرگونیها و تغییراتی بود که در حقوق اداری ایران پدید آمده بود (ابوالحمد، حقوق ... ، 2/ سه). این کتاب شامل دو بهره است: بهره اول در باب استخدام در وزارتخانه و شرکتهای مستثنا شده از قانون استخدام کشور و بهرۀ دوم مسئولیت مدنی قوای سه‌گانه و همۀ نهادهای اداری.
2. علم سیاست: اولین‌بار در 1353 ش، توسط دانشکدۀ علوم ارتباطات اجتماعی چاپ شد. سپس در 1358 ش با تجدید نظر و با عنوان مبانی علم سیاست به نفقۀ دانشگاه تهران انتشار یافت و سپس با تجدید نظر کامل و افزایش مطالب زیاد با عنوان مبانی سیاست، در 1379 ش، از سوی انتشارات توس منتشر گردید.
3. فرهنگ اصطلاحات حقوقی: با همکاری ابوالفتح قطبی، نعمت مختاری و رزماری اخوی، این فرهنگ از پروژه‌های بنیاد فرهنگ ایران و با ترتیب الفبایی فارسی ـ فرانسه در طی چند سال پدید آمد و در سالهای 1352 و 1356 ش، در زمرۀ انتشارات بنیاد فرهنگ ایران منتشر گردید.
4. کتابشناسی تمدن ایرانی در زبان فرانسه: با همکاری ناصر پاکدامن، این اثر فهرستی است از کلیۀ کتابها، مقالات، گزارشها و رساله‌هایی که به زبان فرانسه دربارۀ ایران از سدۀ 16 م تا 1965 م تألیف شده است. کتاب حاوی 3 جلد است و در سالهای 1351 (جلد 1)، 1352 (جلد 2) و 1352 ش (جلد 3) توسط دانشگاه تهران به چاپ رسیده است (نک‍ : نامۀ ... ، 131-133).
ابوالحمد افزون بر کتب و مقالات حقوقی، پژوهشها و مطالعات وسیعی در موضوعات ادبی و تاریخی و حتى رمان و رمان‌نویسان دارد. فهرست کامل مقالات او را می‌توان از فهرست مقالات فارسی ایـرج افشـار و فهرست مقالات حقوقی به‌دسـت‌آورد (نک‍ : آقاربیع، 10، ﺟﻤ ).

 
مآخذ 

آقاربیع، ابوالحسن و عبدالله عباسی، فهرست مقالات حقوقی، تهران، 1371 ش؛ ابوالحمد، عبدالحمید، «سیاست و عرصۀ آن»، نشریۀ دانشکدۀ حقوق و علوم سیـاسی، پاییز 1349 ش، ﺷﻤ 3؛ همو، «رمان سیاسی در ایران»، نقد و بررسی کتـاب، پاییز 1378 ش، ﺷﻤ 24؛ امین، حسن، «دکتر عبدالحمید عبدالحمد، حقوق‌دان ایران‌شنـاس و فعـال سیـاسی»، حـافظ، تیر 1389 ش، ﺷﻤ 71؛ بهشتـی‌پـور، مهدی، «تشکل‌هـای صنفی مطبوعـات»، کلک، اسفند 1375 ش، ﺷﻤ 84؛ فرهنگ نـاموران معاصر، تهران، 1383 ش؛ گیله‌وا، آذر و دی 1388 ش، ﺷﻤ 107؛ مبـارکیـان، عباس، چهره‌ها در تاریخچۀ نظام آموزش عالی حقوق و عدلیه نوین، تهران، 1377 ش؛ نامۀ انجمن کتابداران ایران، پاییز 1352 ش، س 6، ﺷﻤ 2.
علی آل داود