آقا رضا عکاس‌باشی

آقا رضا عکاس‌باشی \āqā rezā akkās-bāšī\، از پیشروان عکاسی در ایران. وی در ۱۲۵۹ ق/ ۱۸۴۳ م زاده شد، ولی زادگاه او به‌درستی مشخص نیست. 
آقا رضا فرزند آقا اسماعیل جدیدالاسلام، و نوۀ ملا بابا کلیم اصفهانی و برادر میرزا علینقی حکیم‌الممالک، پزشک دربار ناصرالدین شاه (سل‍ ۱۲۶۴-۱۳۱۳ ق/ ۱۸۴۸-۱۸۹۵ م) بود. پدرش از کودکی در خدمت خاندان قاجاری ــ از دورۀ فتحعلی شاه (سل‍ ۱۲۱۲-۱۲۵۰ ق/ ۱۷۹۷-۱۸۳۴ م) تا دورۀ ناصرالدین شاه ــ بود. آقارضا نیز از همان دوران کودکی در دربار ناصری جزو غلام‌بچه‌های درباری بود که بعدها آجودان مخصوص ناصرالدین شاه شد و فعالیت او، هم در دورۀ ناصرالدین شاه و هم در دورۀ مظفرالدین شاه (۱۳۱۳-۱۳۲۴ ق/ ۱۸۹۵-۱۹۰۶ م) بود (بامداد، ۱/ ۵۱۳؛ ذکاء، تاریخ ... ، ۴۷؛ روزنامه ... ، ۲/ ۶۴۱؛ طهماسب‌پور، ۲؛ هاشمیان، ۸۱). 
آقا رضا نخستین عکاس حرفه‌ای ایرانی بود که فن عکاسی را به دستور ناصرالدین شاه در ۱۷سالگی، نزد فرانسیس کارلیان[۱]، عکاس فرانسوی، به مدت ۶ سال آموخت. در برخی منابع، ورود کارلیان به تهران را ۱۲۷۴ یا ۱۲۷۵ ق/ ۱۸۵۸ یا ۱۸۵۹ م، آورده‌اند. او در سالهای عمر خود در بسیاری از زمینه‌هایی که به‌نوبۀ خود در تاریخ عکاسی ایران اهمیت بسزایی داشته، پیشگام بوده است؛ از جملۀ آنها کسب تجربه‌هایی در عکاسی چهره، طبیعت، معماری، تهیۀ عکسهای استریوسکوپی (عکاسی برجسته‌نما) در ۱۲۷۷ ق، گزارشهای تصویری، ابداع روشهای جدید در چاپ و ظهور عکس، استفاده از روش کلودیون وت[۲] و سیانوتیپ[۳] (عکس آبی، فرایند چاپ عکس) بوده است. او ۲۷ سال از عمر خود را صرف عکاسی کرد. آقا رضا برای تکمیل فن و هنر عکاسی، مدتی را در فرانسه به سر برد و زمانی که مهارت لازم را در این فن کسب کرد، در ۱۳۰۳ ق، لقب عکاس‌باشی، برترین مقام فنی در رشتۀ عکاسی، را از سوی ناصرالدین شاه در ۱۲۸۰ ق/ ۱۸۶۳ م دریافت نمود. شرح این اتفاق مهم در روزنامۀ علیۀ ایران به چاپ رسید (ذکاء، روزنامه، همانجاها، ستاری، «آقا رضا ... »، ۲۳؛ طهماسب‌پور، ۲۷؛ قاسمی، ۱/ ۱۷۲؛ هاشمیان، همانجا). 
سبک عکاسی آقا رضا نوعی خاص از پرتره، و برگرفته از استاد خود کارلیان بود و در عکاسی از پرتره‌های دسته‌جمعی و تکی، او را متأثر از لوئیچی مونتابونه[۴] (عکاس ایتالیایی سدۀ ۲۰ م) و نادار ــ عکاس پاریسی ــ می‌دانند. نگاه او به سوژه‌های عکاسی نگاهی واقع‌گرایانه بود. در چاپ عکس نیز از تکنیک وینیت[۵] ــ چاپ عکس در هلال محو ــ استفاده می‌کرد که این موضوع در آثار دو عکاس دیگر نیز دیده می‌شود (ستاری، «میزان ... »، ۹۴-۹۶). شیوۀ کار آقا رضا خارج از عرف رایج در دربار ناصری بود. سبک او را به‌سبب عکسهایی از افراد در صنوف مختلف عکاسی پرتره با دیدی واقع‌گرایانه می‌دانند که در عکاسی مستند اجتماعی و طبقات اجتماعی ایران جای داشت. سبک عکاسی آقا رضا را سالها بعد در قرن ۲۰ م، در آثار هنرمندان معروف جهان، همانند اوگوست ساندر می‌توان دید (همان، ۹۵). 
ناصرالدین شاه برای گسترش فن عکاسی، دستورِ ساخت عکاس‌خانه‌ای را در کاخ گلستان برای فعالیتهای هنری و فنی آقا رضا اختصاص داد (افشار، ۳۸؛ اعتمادالسلطنه، مرآة ... ، ۳/ ۲۱-۲۲) و آقارضا تحت فرمان شاه و از هرچیزی که او دستور می‌داد، عکاسی می‌کرد (ذکاء، همانجا). 
آقا رضا عکاس‌باشی نخستین گزارشهای تصویری از سفرهای شاه به اطراف تهران و دیگر جاهای ایران را تهیه کرد. او در اکثر سفرهای شاه همراه وی بود. اولین آلبوم در تاریخ عکاسی ایران از سفر ناصرالدین شاه به سلطانیه و آذربایجان در ۱۲۷۶ ق، توسط آقا رضا تهیه شد و از همین سالها به بعد عکاسی جزو جدانشدنی سفرهای شاه شد که با شرح مختصری به تصویر درمی‌آمد. او نخستین ایرانی‌ای بود که از حرم و بارگاه امام رضا (ع) در مشهد مقدس عکاسی کرد. وی در سفر خود به حج در ۱۲۸۷ ق، از آثار و بناهای آنجا عکس‌‌برداری کرد و بعد از چاپ آنها به‌صورت آلبوم، به مهد علیا، مادر ناصرالدین شاه، تقدیم نمود. او در سفر اول و دوم ناصرالدین شاه به فرنگ در سالهای ۱۲۹۰ ق/ ۱۸۷۳ م و ۱۲۹۵ ق/ ۱۸۷۸ م، همراه شاه بود و در طول سفر در کشورهای مختلف از مناظر و همراهان شاه عکسهای زیادی گرفت که برخی از آنها به‌صورت آلبوم درآمدند (ذکاء، همان، ۵۴). اکثر آلبومهای او در کاخ گلستان موجودند که در کتابی با نام کاخ گلستان (فهرست عکسهای برگزیدۀ عصر قاجار) جمع‌آوری شده‌اند. 
آقا رضا در ۱۲۸۷ ق/ ۱۸۷۰ م، با دستگاه آگراندیسور (بزرگ‌ساز عکس)، عکسها را در اندازه‌های بزرگ چاپ می‌نمود (همان، ۴۷؛ ستاری و سلامت، ۲۱۳). 
او نخستین عکاس ایرانی است که برخی از عکسهای خود را با دست رنگ‌آمیزی کرده است. آقا رضا افزون‌بر لقب عکاس‌باشی، لقبها و مقامهایی را کسب کرد، ازجمله: در ۱۲۹۰ ق، لقب «آجودان مخصوص و خزانه‌داری صرف جیب مبارک»؛ در ۱۲۹۹ ق، ریاست کل توپهای ممالک محروسه؛ در ۱۳۰۱ ق، ریاست وزارت قورخانۀ دولت؛ و در ۱۳۰۲ ق، والاترین لقب درباری «اقبال‌السلطنه» از سوی شاه و ریاست ادارۀ باروت‌کوبی، شوره‌پزی و گوگردسازی کل ممالک محروسه. وی همچنین در ۱۳۰۴ ق، افزون‌بر وزارت قورخانه، نیابت فتحعلی شاه، پسر یک‌‌ونیم‌سالۀ کامران میرزا نایب‌السلطنه شد و در ۱۳۰۶ ق، با دادن ۰۰۰‘۵ تومان به شاه، ریاست توپ‌خانه را گرفت (بامداد، ۱/ ۵۱۴؛ ستاری، «آقا رضا ... »، ۲۳؛ ذکاء، همان، ۵۴). با محول‌شدن این مسئولیتها به آقا رضا، وی درگیر امور سیاسی و دیپلماتیک شد. او در حدود سالهای ۱۲۹۵ ق/ ۱۸۷۸ م، از سمت عکاس‌باشی شاه فاصله گرفت، زیرا در منابع، آخرین سال عکس‌برداری او ۱۲۹۲ ق ذکر شده است (بامداد، ۱/ ۵۱۳؛ طهماسب‌پور، ۳۳). 
آقا رضا زمانی‌که وزیر قورخانه بود، دستور ساخت مجسمۀ ناصرالدین شاه سوار بر اسب را داد که نخستین مجسمۀ شاه بود و به دست علی‌اکبر معمار ساخته شد. وی این مجسمه را در ۱۳۰۴ ق به پایان رساند، و دو سال بعد در ۱۰ صفر ۱۳۰۶، از این مجسمه رونمایی شد و آن روز را «عید مجسمه» نامیدند (ستاری، «آقا رضا»، ۲۶؛ سعدوندیان، ۳۳۸؛ قاسمی، ۱/ ۱۸۶). 
از آقارضا آثار زیادی به‌صورت آلبوم، در موزه‌ها و کاخهای ایران بر جای مانده است. 
آقا رضا در اواسط سال ۱۳۰۷ ق در ۴۷سالگی در باغ شخصی خود در آجودانیۀ شمیران درگذشت. خبر فوت او را بکمز، پزشک اروپایی دربار ناصرالدین شاه، اعلام کرد. علت مرگ او مشخص نیست، اما معروف شد که به دستور ناصرالدین شاه و توسط حاجب‌الدوله (حاج حسینعلی خان قاجار دولو) با قهوه مسموم گردید؛ چه، گویا آقا رضا با دختر شاه، فروغ‌الدوله که همسر ظهیرالدوله بود، روابط نامشروع داشته است (اعتمادالسلطنه، روزنامه ... ، ۷۷۹؛ بامداد، ۱/ ۵۱۵-۵۱۶؛ ذکاء، تاریخ، ۵۵، «شروع ... »، ۶؛ طهماسب‌پور، ۳۴-۳۶). 

مآخذ 

اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامۀ خاطرات، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۴۵ ش؛ همو، مرآت البلدان، چ سنگی، تهران، [۱۲۹۴-۱۲۹۷ ق]، افشار، ایرج، گنجینۀ عکسهای ایران، تهران، ۱۳۷۱ ش؛ بامداد، مهدی، شرح‌حال رجال ایران، تهران، ۱۳۵۷ ش؛ ذکاء، یحیى، تاریخ عکاسی و پیشگامان عکاسی در ایران، تهران، ۱۳۶۸ ش؛ همو، «شروع عکاسی در ایران»، عکس، تهران، ۱۳۶۹ ش، س ۴، شم‍ ۶؛ روزنامۀ دولت علیۀ ایران، چ تصویری، تهران، ۱۳۷۲ ش؛ ستاری، محمد، «آقارضا، اولین عکاس حرفه‌ای پرتره در ایران»، هنرهای تجسمی، تهران، ۱۳۸۴ ش، شم‍ ۲۳؛ همو، «میزان تأثیرپذیری اولین عکاس حرفه‌ای ایران از معاصرین اروپایی‌اش»، نامۀ هنرهای تجسمی و کاربردی، تهران، ۱۳۸۷ ش، شم‍ ۱؛ همو و هوشنگ سلامت، «عکاسی دورۀ قاجار و بومی‌سازی کاربردهای آن»، فرهنگ مردم، تهران، ۱۳۸۹ ش، شم‍ ۳۵-۳۶؛ سعدوندیان، سیروس، اولینهای تهران، تهران، ۱۳۸۰ ش؛ طهماسب‌پور، محمدرضا، از نقره و نور (جستارهایی در تاریخ عکاسی ایران)، تهران، ۱۳۸۹ ش؛ قاسمی، فرید، سرگذشت مطبوعات ایران، تهران، ۱۳۸۰ ش؛ هاشمیان، احمد، تحولات فرهنگی ایران در دورۀ قاجاریه و مدرسۀ دارالفنون، تهران، ۱۳۷۹ ش.

سارا مصطفایی بی‌غم