آق اولر

آق اولر \āq evlar\، یا آق ایولر (خانه‌های سپید)، مجموعه‌ای از بناهای باقی‌مانده از دورۀ قاجار که در منطقۀ ییلاقی آق اولر در شهرستان تالش و در نزدیکی شهر هشتپر قرارگرفته‌اند.
روستای آق اولر از روستاهای کوهپایه‏ای استان گیلان، در بخش میانی شهرستان تالش و جزو دهستان کرگان‌رود جنوبی است (آقاابراهیمی، 160؛ خلعتبری، بش‍‌ ). 
این محل ظاهراً از اوایل دورۀ قاجار اقامتگاه تابستانی خانهای کرگان‌رود بوده، و به همین سبب در روزگار خود یکی از مراکز قدرت سیاسی به شمار می‌رفته است (عبدلی، تاتها ... ، 121-122)؛ اما با توجه به اسناد و مدارک و گفته‌های شفاهی ساکنان، تا پیش از سلطنت ناصرالدین شاه (1264-1313 ق/  1848-1895 م)، در این منطقۀ ییلاقی ‌جز خانه‌های روستایی، عمارت چشمگیری وجود نداشته است. از آق اولر به‌عنوان ییلاق فرج‌الله خان (پسر بالاخان) یاد شده است (نک‍ : سفرنامه ... ، 215). 
در منابع، به تاریخ بنای این عمارت اشاره‌ای نشده، اما ظاهراً این مجموعه به دستور سردار امجد احداث شده است (عبدلی، «نهضت ... »، 149-150). با شروع جنبشهای مشروطه، مردم علیه سردار امجد (هدایت، 148؛ سرتیپ‌پور، 586-587) شوریدند و این مجموعۀ جالب و منحصر‌به‌فرد را به آتش کشیدند و بیشترین آسیب به اصطبل وارد شد. پس از آن، این ساختمانها به حال خود رها شدند (ماسالی، 388- 389؛ کاساگوفسکی، 167) و در پی آن، آسیبهای جدی به این مجموعه وارد گردید (نک‍ : گزارش ... ، بش‍‌ )؛ پس از ثبت این مجموعه در 1378 ش، در فهرست آثار ملی ایران، میراث فرهنگی به حفظ و استحکام بخشی از بناهای یادشده پرداخت؛ چنان‌که ساختمان اصطبل و حمام را مرمت کرد و کاخ سردار امجد با نصب داربست مستحکم شد (همان؛ فتح، 93-94).
مجموعه‌بناهای آق اولر شامل دو ساختمان اصلی عمارت اربابی (کاخ سردار امجد)، و قراول‌خانه (محل استقرار نظامیان)، همچنین اصطبل و یک حمام است. در طول زمان، دو عمارت یادشده به نسبت حمام و اصطبل کمتر آسیب دیده‌اند. این مجموعه محوطه‌ای به ابعاد 144×153 متر دارد که با حصار سنگی محصور شده، و دارای دو ورودی در ضلع شرقی، و جنوب غربی بوده است. در حال حاضر، بدنۀ این حصار سنگی در 3 جبهه باقی است و ضلع غربی آن کاملاً تخریب شده، و اثری از دیوار دیده نمی‌شود. مصالح به‌کاررفته در دیوار حصار، سنگهای رودخانه‌ای و ملاط آهکی است. خلعتبری معتقد است، بناهای به‌جامانده از دورۀ قاجار که داخل حصار واقع شده‌اند، نمی‌تواند منحصراً متعلق به این دورۀ تاریخی باشند و هستۀ اولیۀ بناها به‌طور یقین پیش از دورۀ سلجوقی و یا دیلمی شکل گرفته که احتمالاً شامل تأسیساتی نیز در درون خود بوده که به‌مرور زمان از میان رفته‌اند و بناهای دیگری جایگزین آنها شده است (نک‍ : گزارش، بش‍ ؛ «منطقه ... »، بش‍‌ ).
ساختمان قراول‌خانه در دو طبقه، در ضلع شرقی و با پلان مستطیل (شمالی ـ جنوبی) بنا شده، و مصالح آن از سنگ قلوه و آجر است که با ملاط ساروج چیده و اندود شده‌اند. پی این بنا را با سنگهای رودخانه‌ای نسبتاً بزرگ و سنگهای تراش‌خورده ساخته‌اند. با توجه به نقشه، ساختمان دارای یک تالار مرکزی مستطیل‌شکل و فضاهای مکمل در طرفین آن است. این تالار توسط دو راه‌پله در بخش مرکزی ساختمان به طبقۀ بالا متصل می‌شود. ساختمان قراول‌خانه، دارای چندین اتاق است که طاقچه‌های زیادی دورتادور آنها دیده می‌شود. بنا دارای دو ورودی قرینه با دیوارهای قطوری در جهت شرق قرار گرفته، که با توجه به پلان و عکسها، ظاهراً ورودی اصلی، مدخل شرقی است. پنجره‌ها در نماهای اطراف با طاقهای نیم‌دایره و طاق‌نماهایی که قسمت فوقانی آنها به‌صورت دندان‌موشی است، تزیین شده‌اند. در زمان تهیۀ گزارش از سوی میراث فرهنگی در 1377 ش، سقف و فضای داخلی ساختمان تخریب شده بود و تنها دیوارها و پنجره‌ها باقی مانده بودند که در سالهای اخیر مرمت شده است، و به‌عنوان پایگاه میراث فرهنگی آق اولر از این بنا استفاده می‌شود (همانها).
ساختمان دیگر عمارت اربابی (کاخ سردار امجد) است که در دو طبقه و در ضلع شمالی محوطه قرار دارد و با مصالحی چون آجر، ملاط، کاهگل و ساروج ساخته شده است. عمارت اربابی روی محور طولی، در راستای شرقی و غربی گسترش یافته، و دارای یک محور متقارن است که در دو نیمۀ شرقی و غربی منطبق بر هم هستند. با توجه به نقشه، این بنا دارای 3 ورودی، یک فضای مرکزی، دو راهرو جانبی در طرفین، و فضاهای مکمل در منتها‌الیه شرقی و غربی بوده، و نمای اصلی آن نمای جنوبی است. هرکدام از اتاقهای این بنا شومینه و طاقچه‌هایی دارد. این عمارت نیز فاقد سقف و دیوارهای آن در ضلع شمالی و جنوب شرقی فرو ریخته است. از عوامل تزیینی می‌توان به طاق‌نماها اشاره کرد (همانها).
اصطبل نیز در ضلع جنوب غربی قرار دارد که مجموعۀ بقایای دیوارهای آن به طول و عرض 10×23 متر است. یکی از درهای ورودی مجموعه نیز از وسط اصطبل بوده که هنوز طاق ورودی آن باقی است (همانها).
در نزدیکی این مجموعه، حمام روی زمینی شیب‌دار، و در فضایی به مساحت 131 مـ2 ساخته شده است که فرم نقشۀ آن نسبت به حمامهای سنتی ایران متفاوت بوده، و دارای یک فضای مربع‌شکل در وسط بنا و در سطحی پایین‌تر نسبت به قسمتهای دیگر است. یک صحن بزرگ با پوشش گنبدی در کنار، و راهروهایی در دورتادور این فضای مربع‌شکل قرار دارد و پنجره‌هایی نیز بر دیوارۀ این راهروها تعبیه شده، و سقف آنها در دو ضلع دیگر به‌صورت طاق‌آهنگ است. در بیرون بنا مسیری جهت دسترسی به گرم‌خانۀ حمام تعبیه کرده‌اند. این بنا فاقد عوامل تزیینی است و در 1382 ش در فهرست آثار ملی ثبت گردیده، و در سالهای اخیر مرمت شده است (همانها؛ «بنای تاریخی ... »، بش‍‌ ). 
گفتنی است در شمال کشور، به‌ویژه در استان گیلان، بناهای اندکی از دورۀ قاجار باقی مانده‌اند که قابل مقایسه با مجموعۀ آق اولر هستند. از میان این بناها می‌توان به هتل و گمرک غازیان در دو طبقه (از دورۀ ناصرالدین شاه)، و عمارت سرداری در انزلی (تقدس‌نژاد، 59؛ هادی‌نژاد، 85) اشاره کرد.

مآخذ

آقاابراهیمی سامانی، فیروزه و دیگران، «درهم‌تنیدگی منزلگاه عشایر آق اولر با سکونتگاههای تاریخی تالشان»، محیط‌شناسی، 1391 ش، شم‍ 61؛ «بنای تاریخی حمام مریان»، میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی (مل‍‌ )؛ تقدس‌نژاد، زهرا، «کمربندی سبز»، رشد آموزش هنر، تهران، 1385 ش، شم‍ 6؛ خلعتبری، محمدرضا، گزارش ثبتی و پروندۀ تعیین حریم محوطۀ گورستانی مریان و آق اولر، تهران، 1378 ش؛ سفرنامۀ استراباد [ض: استرآباد] و مازندران و گیلان، به کوشش مسعود گلزاری، 1355 ش؛ عبدلی، علی، تاتها و تالشان، رشت، 1369 ش؛ همو، «نهضت مشروطیت و اوضاع تالش»، چهار رساله در زمینۀ تاریخ و جغرافیای تالش، رشت، 1378 ش؛ فتح لیپایی، روح‌انگیز، «بهره‌گیری از جاذبه‌های میراث فرهنگی در توسعۀ گردشگری: مورد روستایی ییلاقی مریان ـ آق اولر تالش»، پژوهشنامه، تهران، 1389 ش، شم‍ 65؛ کاساگوفسکی، خاطرات، ترجمۀ عباسقلی جلی، تهران، 1344 ش؛ گزارش مجموعۀ آق اولر تالش، بخش حفظ و احیاء مدیریت میراث فرهنگی گیلان، سازمان میراث فرهنگی کشور، رشت، بی‌تا؛ ماسالی، علی، سیری در فرهنگ، تاریخ و جغرافیای تاریخی تالش، رشت، 1386 ش؛ «منطقۀ باستانی مریان و اق اولر تالش در گیلان»، خبر آنلاین (نک‍ : مل‍‌ )؛ هادی‌نژاد، فاطمه، «اوضاع اجتماعی و اقتصادی رشت از اوایل دورۀ قاجار تا انقلاب مشروطه (1325 ه‍‌ ق)»، نشریۀ پژوهشهای علوم انسانی، تهران، 1392 ش، س 5، شم‍ 24؛ هدایت، مهدیقلی، خاطرات و خطرات، تهران، 1344 ش؛ نیز: 

Khabaronline, www.khabaronline.ir (acc. Sep. 9’2024). Chre, www.chre.ir/  catalog/ uploadbhman/ maremat.pdf (acc. Sep. 9’2024);
مهبانو علیزاده